Extra
Iedere bewoner van Asterdorp
zag zichzelf als een getekende
Dictator moet het veld ruimen
Maandag 3 februari 1992
26
FOTO GEMEENTEARCHIEF AMSTERDAM
V/.S„,^
De muur rond de asobuurf was minimaal 2.20 meter hoog. Alleen het poortgebouw is na de sloop van Asterdorp bewaard gebleven.
Wijk voor 'volslagen gedegenereerden met wie niks te bereiken is'
De grote steden kampten begin deze
eeuw allemaal met hetzelfde probleem.
Aan de onderkant van de samenleving
bevonden zich rauwe individuen, die
met geen mogelijkheid te plaatsen wa
ren in de nieuwe, frisse en goede volks
woningen. De nieuwbouw verving ver
vuilde krottenwijken. Maar deze krot
opruiming maakte stadsbestuurders pas
bewust van de kleine groep 'onmaat-
schappelijken' tussen de overige inwo
ners van de stad. Er kwamen oplossin
gen. In speciale wijken moesten ook
deze mensen onder begeleiding van
opzichteressen en politie léren wo
nen, vonden vooral de sociaal-demo
craten. Het experiment met deze 'op
voedende inrichtingen' mislukte: wie in
een dergelijke 'ontoelaatbarenwijk' be
landde, was en bleef voor de omgeving
een asociaal.
AMSTERDAM «PIET ARP
GPD
In Amsterdam hebben het Zeeburgerdorp
en Asterdorp, wijken met een 'bijzondere
woonbestemming', slechts kort bestaan.
Binnen enkele jaren was duidelijk dat het
verheffende' experiment een faliekante
mislukking was. Uiteindelijk werd Aster
dorp vlak na de oorlog gesloopt. Niemand
wilde in het tot Complex Tolhuis herdoopte
buurtje in Noord wonen, ondanks de grote
woningnood. De paar tuinloze straatjes
achter een hoge muur hadden tussen 1927
en 1938 een te slechte naam opgebouwd in
Amsterdam.
De steden ruimden eind vorige eeuw einde
lijk massaal de ergste krotten op. „Deze
holen der mensen zijn nog minder dan de
stallen voor dieren, ze belemmeren alle ver
standelijke en redelijke ontwikkeling",
meldden bevlogen onderzoekers van de ne
derige arbeidersstand anderhalve eeuw ge
leden. De nieuwe woningen waren paleis-
jes, vergeleken met de holen. De arbeider
was blij en tevreden.
Maar er waren ook mensen, merkte de ge
meentelijke woningdienst al snel, die het
nieuwe huis binnen de kortste keren op de
oude, zompige kelder konden laten lijken.
Of die steeds de huur niet betaalden. Men
sen die op straat iedereen van hun ruzies
lieten meegenieten. Dergelijke types kon
den niet meer met goed fatsoen geplaatst
worden tussen al die andere arbeiders, die
wèl hun woning en buurt op waarde wisten
te schatten. Deze groep was, na hun bevrij
ding uit de 'holen der mensen', te onge
schikt om in moderne prachtbuurten te
wonen.
Verheffing
Directeur Arie Keppler van de gemeentelij
ke woningdienst in Amsterdam gaf in 1924
aan waar de oplossing gezocht moest wor
den. Onder toezicht van een opzichteres
zou een deel van de ontoelaatbaren omge
vormd moeten worden van onmaatschap-
pelijken en sociaal achterlijken tot mensen
die in elke arbeiderswijk welkom zijn. Het
was de tijd van de verheven idealen en een
mooie toekomst voor de arbeiders. De on
toelaatbaren ervoeren al die aandacht voor
hun levensstijl overigens vooral als betutte
ling, onderdrukking en discriminatie.
Den Haag bijvoorbeeld had een eigen aso-
cialendorp: de ene toegangspoort naar de
ommuurde 'controlewoningen' ging elke
avond op tijd dicht. Bezoek mocht slechts
op bepaalde tijdstippen komen, en de op
zichteres kon de hele wijk overzien vanuit
haar centraal gebouwde controlepost. Al
snel werd duidelijk dat de Haagse aanpak
niet werkte. Iedereen vertikte het daarheen
te verhuizen, het wijkje ruimde het veld
voor volkstuintjes.
In Amsterdam gingen intussen de voorbe
reidingen voor de asowijken gewoon door.
In Amsterdam-Noord zou Asterdorp ge
bouwd worden op de kruising van de Dis
In Asterdorp swaren geen tuintjes
tel weg en de Asterweg, in een van de indus
triegebieden aan de noordkant van het IJ.
De ondernemers vonden het geen leuk
plan: „Er komt vlak naast onze bedrijven
een kolonie van minder gewenste elemen
ten," schreven ze aan de gemeenteraad. De
politici waren des duivels, zo hoorde je niet
over deze arme mensen te spreken. Toch
werd voor extra politiebewaidng gezorgd.
En het dorpje zag er ook niet al te uitnodi
gend uit.
De vrijwel raamloze achtermuren van de
huizen maakten het complex tot een van de
buitenwereld afgesloten woonblok. De be
woners moesten langs een poort, waar de
opzichteres woonde, om bij hun huizen te
komen. De muur rond het dorp was mini
maal 2.20 meter hoog. Boven de poort
stond uitnodigend: „Tijdelijk tehuis voor
gezinnen", maar als het even kon bleven de
gezinnen weg. Tussen 1927 en 1938 was
vrijwel nooit dat meer dan de helft van de
ruim 130 huizen verhuurd.
Overigens, om het bijzondere van het wo-
npn in de wijk te benadrukken werd geen
huur gevraagd, maar een 'vergoeding voor
verblijfskosten' berekend. De straatjes kre
gen geen naam, alles heette simpelweg 'As
terdorp'. De bewoners waren slechts ver
blijvers in deze inrichting. Uit alles moest
het verschil tussen 'normaal' en 'abnor
maal' blijken. Zo was er slechts één centrale
badgelegenheid, geen badhuis met dou
ches. Daar kon men zich poedelen in een
zinken teiltje. Er was maar weinig animo
Betaalbaar
of de kinderen goed gekleed waren en op
tijd naar school gingen. Moeders die het ge
zin niet aankonden waren al snel 'achter
lijk', de kinderen 'ongezeglijk', de vader
'aan de drank' en de woning 'een smeer
boel'. Het kostte moeite om je door goed
gedrag uit Asterdorp te vechten. Je moest je
laten welgevallen dat regelmatig leden van
een beoordelingscommissie op inspectie
kwamen. De aandacht van de commissiele
den was gericht op de 'kinderen die uit dit
milieu opgeheven konden worden naar de
maatschappij". De ouders waren bij voor
baat praktisch opgegeven.
In zijn diepste wezen was het probleem dat
deze asocialen veroorzaakten een probleem
van de samenleving, argumenteerde dr. A.
Querido al in 1933 in zijn studie naar de be
woners van het Zeeburgerdorp. Het wemel
de daar van de zwakzinnigen, half-debielen,
achterlijken, zwakbegaafden en lijders aan
toevallen, constateerde de onderzoeker.
„Sterilisatie en afzondering is geen oplos
sing," aldus deze psychiater. Oplossingen
moesten vooral gezocht worden op maat
schappelijk gebied. Querido hield als een
van de eersten een gefundeerd pleidooi
voor het niet langer apart plaatsen van aso
ciale gezinnen.
Betutteling
Zeeburgerdorp en Asterdorp waren daar
mee niet meteen van de kaart verdwenen.
In Asterdorp kwamen groepen bewoners
regelmatig in opstand tegen de betutteling.
In De Tribune, het blad van de communis
ten, werd telkens fel uitgehaald naar dit ex
periment van de sociaal-democraten. Aster
dorp moest weg, vonden de communisten.
„Overal heerst grauwe, bittere, tastbare el
lende". De leefomstandigheden waren wer
kelijk slecht: al een jaar na de bouw werd in
1928 geklaagd over de grote vochtproble-
men. Die werden nooit verholpen.
In Het Volk, krant van de sociaal-democra
ten, werd juist hoog opgegeven van de ver
heffende werking die van Asterdorp uitging.
Partijgenoot en huisvestingsdirecteur
Keppler kon schrijven dat Asterdorp welis
waar te groot was om er echt gunstige re
sultaten te bereiken, maar dat. ondanks de
ellende, ook wel wat humor te beleven viel.
Voorts pleitte hij uiteindelijk voor een wat
vriendelijker aanblik van het dorp, waar
veel bewoners 'opstandig en recalcitrant'
bleken. Hij wilde hier voortaan alleen nog
de 'super-sociaal achterlijken' onderbren
gen. De 'verstokte wanbetalers' en 'volsla
gen gedegenereerden, met wie niks te be
reiken is'. Anderen, die met enige begelei
ding van buitenaf voor reclassering vatbaar
waren, konden beter meteen in de goede
gemeente woningen geplaatst worden.
Gevolg was, dat iedere bewoner van Aster
dorp zichzelf zag „als een getekende", ver
telde een opzichteres over haar 'trieste her
inneringen'. Maatschappelijk werkers in
opleiding kwamen langs en vroegen
nieuwsgierig: Laat ons nog eens zo'n heel
vies kind zien?. Er werd zonder scrupules
diep in het privéleven van de bewoners ge
spit. „Vrouw is nooit thuis, altijd bij de bu
ren. Bewoning is slordig, de kinderen wor
den verwaarloosd," penden de opzichteres
sen in hun rapporten. Zij hadden boven
dien een scherp oog voor vervuiling van de
woning.
Sloop
Na 1930 werd het regime wat verlicht, er
kwam een tweede toegang naar het dorp,
de straatjes kregen namen. Er werden wat
struiken en bomen geplant. Vanaf 1937
kwamen er zelfs 'gewone' mensen te wo
nen. Mensen die als gevolg van de econo
mische crisis aan de grond waren geraakt.
Er werden juist plannen voorbereid er hele
maal een 'gewone woonwijk' van te maken
toen de oorlog begon. Asterdorp bood op
dat moment nog slechts onderdak aan on
geveer tien gezinnen.
In de honderddertig huizen van Asterdorp
werden daklozen uit Rotterdam geplaatst.
In 1942 werden de huizen gevorderd voor
het onderbrengen van joodse gezinnen, die
in 1943 werden gedeporteerd. Vanaf 1946
werd Asterdorp als Complex Tolhuis nor
maal verhuurd. De woningen bleven slecht
van kwaliteit, zodat ze in 1955 werden ge
sloopt.
Daarmee was een filosofie definitief ten
grave gedragen. De problemen met asociale
gezinnen die hele buurten op stelten zetten
door buitennissig gedrag zijn er nooit door
verd\fenen. Sociale instellingen verzorgden
na de oorlog de begeleiding van asociale
gezinnen. Zonder opvallend succes. Nog
steeds worstelen beleidsmakers met het
zelfde probleem en zoeken ze naar nieuwe,
pragmatische oplossingen. Ze komen bij
hun zwerftochten toch weer terecht op
paadjes waar anderen hen zijn voorgegaan,
en soms ook van zijn teruggekeerd.
(Geraadpleegde literatuur
Ali de Regt: Arbeidersgezinnen en bescha
vingsarbeid; ontwikkelingen in Nederland
1870-1940. Boom Meppel/Amsterdam
1984.
Wil Swart: Amsterdam Noord 1850-1930.
De geschiedenis achter de feiten. Bewust
zijn Alkmaar 1990.
Dr A. Querido: Het Zeeburgerdorp. Een
sociaal-psychiatrische studie. H.E. Sten-
fert Kroese Leiden/Amsterdam 1933.
Antje Dijk en Stephan Steinmetz: Aster
dorp. Woningbedrijf Noord/West, 1983).
De bewoners zouden niet
Dat er iets merkwaardigs was
met Asterdorp viel, volgens de
verhalen van oud-bewoners,
de huurders in het begin soms
niet eens op. Men was ge
woon op zoek geweest naar
een andere woning, en Aster
dorp zag er wel aardig, èn
vooral betaalbaar, uit. Maar
meestal werd er scherp gese
lecteerd. Mensen die een huis
aanvroegen bij het gemeente
lijk woningbedrijf kregen van
af 1927 een opzichteres in hun
oude huis langs.
Die loerde overal of het huis
wel proper genoeg bewoond
werd, en ging na of de huur
steeds op tijd betaald was.
Wie in gebreke bleef, kreeg
van de opzichteres het stem
pel 'ontoelaatbaar'. Dan volg
de een verhuizing naar Aster
dorp of het Zeeburgerdorp.
Sommige bewoners kregen
daar het gevoel in een gevan
genis beland te zijn.
De opzichteres kwam regel
matig controleren hoe het
foto gemeentearchief Amsterdam huis werd schoongehouden,
•LOUIS BURGERS
Nog geen twintig jaar geleden
hielden een paar honderd mil
joen Europeanen, Noordameri
kanen en Australiërs de vlam
van de democratie brandend.
Vrijwel overal elders leek de dic
tatuur in opmars. De volksrepu
blieken en de één-mans-rege-
ringen kregen het in steeds
meer landen voor het zeggen.
De afgelopen vijf jaar is dat
beeld ingrijpend veranderd. De
uit elkaar gevallen Sovjetunie is
niet langer de steun van talloze
opstandige bewegingen. Het
faillissement van net Moskouse
imperium betekent ook vrijwel
overal elders het einde van link
se dictaturen.
Ook rechtse dictaturen verloren
steun. Na het wegvallen van de
Sovjetunie als supermacht kun
nen de Verenigde Staten zich
eindelijk veroorloven om dicta
tors aan te pakken. Tot dat mo
ment waren ze immers bruik
baar bij de verdediging van het
kapitalisme. Hun aanwezigheid
voorkwam het ontstaan van
linkse volksregeringen.
Mobutu
Maarschalk Mobutu Sese Seko,
van beroep dictator van Zaïre,
moest deze herfst bijna het veld
ruimen. Honderden opstandige
militairen, die al maanden geen
soldij meer ontvingen, hielden
huis in de Zaïrese hoofdstad
Kinshasa en in de provincies.
Grote groepen burgers sloten
zich bij de muitende militairen
aan. Ben bloedige burgeroorlog
stond op het punt uit te breken.
Mobutu, die zich tot een van de
rijkste mannen van de wereld
heeft weten te plunderen, kon
overeind blijven. I-ranse en Bel
gische para's brachten de dui
zenden buitenlanders in veilig
heid, en trokken zich daarna
langzaam uit de Afrikaanse
staat terug. De militairen waren
niet gekomen om de wereld van
deze ongewenste dictator te be
vrijden. Mobuto moest blijven,
omdat de VS en de EG denken
dat hij als enige in staat is het
enorme Centraalafrikaanse land
onder controle te houden. Zo
zou de export van koper gega
randeerd blijven.
Aan de andere kant van de we
reld wankelt een andere troon,
die van de Cubaanse dictator
Eidel Gastro. De 'volksheld' en
'bevrijder van het onderdrukte
Cuba' beheerst al ruim dertig
jaar de eilandstaat voor de kust
van Florida. Hij zat er bij de gra
tie van opeenvolgende Sovjet
regeringen, die hun bondge
noot op deze strategische plaats
met miljarden ondersteunden.
Het einde van de Sovjetunie zal
onvermijdelijk ook het einde
van Castro betekenen. Stijgende
tekorten zorgen voor groeiende
spanningen. Massale, hysteri
sche bijeenkomsten zullen het
volk niet voortdurend kunnen
bedwelmen. Uiteindelijk zal ook
Castro worden weggeblazen als
een blaadje in de wind.
Buurland Haïti leek op de goede
weg te zijn. De Duvaliers ('Papa
Doe' en zijn zoon 'Baby Doe')
en hun kliek verdwenen na een
volksopstand in 1986, gevolgd
door een militaire staatsgreep.
Na een intermezzo met de de
mocratisch aan de macht geko
men president Jean-Bertrand
Aristide maken militairen op
nieuw de dienst uit.
Castro's politieke vrienden in
Peking hebben het in vergelij
king met de machthebbers op
Cuba en Haïti gemakkelijker.
Het systeem slaagt erin de ruim
1 miljard Chinezen al tientallen
jaren achter een ideologische
muur opgesloten te houden. De
volksrepubliek vormt door zijn
massaliteit een belangrijke fac
tor in de internationale politiek.
Het is daarom onwaarschijnlijk
dat revolutionaire krachten van
buitenaf het bewind zullen kun
nen ontregelen.
De regering van Burma, of
Myanmar zoals deze militaire
dictatuur tegenwoordig heet,
probeert zich ook van de wereld
af te zonderen. Oppositieleid
ster Aung San Suu Kyi behaalde
in 1990 weliswaar 86 procent
van de stemmen, maar dat ver
anderde niets aan de onder
drukking. Zij heeft nog steeds
huisarrest.
Echte democratie
Dictaturen bestaan er in alle
vormen en maten. Zij hebben
echter één ding gemeen: het
worden er steeds minder. Zuid-
Amerika, vroeger een broeinest
van kolonels en generaals die
het leger gebruikten om de
macht te verwerven, is nage
noeg geheel democratisch ge
worden. Dat geldt ook voor
Midden-Amerika.
Hoewel een vraagteken kan
worden geplaatst bij het demo
cratisch gehalte van landen als
Guatemala, Honduras, Nicara
gua en El Salvador worden er
wel regelmatig verkiezingen ge
houden. Schendingen van de
mensenrechten zijn er echter
nog volop. Geen van deze lan
den is een échte democratie.
Op het hele Latijns-Amerikaan
se werelddeel is er nog maar
één echte dictatuur: de coöpe
ratieve republiek Guyana, met
zijn president Hugh Desmond
Hoyte en diens partij van het
'Coöperatieve Socialisme'. Er
zijn oppositiegroepen, maar
met behulp van de nodige
stembusfraude, weet de heer
sende partij telkens rond 75
procent van de stemmen te ver
werven.
Buurland Suriname was de
voorlaatste dictatuur, maar de
vroegere kolonie werd door
economische problemen ge
dwongen een andere weg in te
slaan. Zolang legerleider Bou-
terse zich nog met het landsbe
stuur kan bemoeien, is het risi
co van een nieuwe staatsgreep
met het wapen in de aanslag
of per telefoon, dat doet er niet
veel toe niet uit te sluiten.
In andere delen van de wereld
lijkt het meerpartijen-stelsel be
zig aan een opmars: zelfs in
Afrika, dat toch bekend staat
om zijn stammendemocratieën
en -oorlogen. De belangrijkste
dictatuur, die van de blanke
overheersing in Zuid-Afrika,
werd in de loop van dit jaar ten
grave gedragen. Het land is op
weg een parlementaire demo
cratie te worden.
De Volksrepubliek Ethiopië
raakte in mei van dit jaar zijn
dictator Mengistu Haile Mariam
kwijt en is sindsdien bezig uit
een te vallen. Een echte demo
cratie is het nog niet. Interim
president Meles Zenawi was
marxist, maar toont zich nu
vooral een pragmaticus. Een re
alist, die veel gemakkelijker dan
zijn voorganger de komende af
scheiding van Eritrea kan aan
vaarden.
Machtsposities
Het Arabisch schiereiland kent
zijn absoluut heersende sjeiks
en sultans* Maar hun macht is
gebaseerd op traditionele stam
verbanden. zodat de stamgeno
ten hun invloed kunnen uitoe
fenen. Niet overal is het zo goed
geregeld als in Oman, waar sul
tan Qaboos bin Said de machts
posities eerlijk heeft verdeeld
over de verschillende stammen
in zijn land.
In Kuwayt en Saudi-Arabië
heersen sjeik Jabar al-Ahmed
as-Sabah en koning Fahd ibn
Abd al-Aziz as-Saud nog steeds
als absolute vorsten. De Golf-
oprlog kon geen einde te maken
aan hun regimes. Aan de andere
kant van het schiereiland ging
in 1990 de (communistische)
democratische volksrepubliek
Jemen samen met de (islami
tische) arabische republiek van
Jemen (Noord-Jemen). Een bij-
na-democratie was het resul
taat: de 270 leden van de twee
parlementen vormden een
nieuw Huis van Afgevaardig
den, waarbij ook voor vijftig le
den van oppositiegroepen
plaats werd ingeruimd. Over
een jaar zal lemen r
kiezingen houden.
De twaalf miljoen i
Syrië leven onder de harde dic
tatuur van president Hafez al-
Assad. De Golfoorlog, waarin
Damascus de westerse zijde
koos, bracht daar nauwelijks
verandering in. De beslissing
van Assad betekent dat Syrië nu
naast het Egypte van Mubarak
toonaangevend is in het Mid
den-Oosten. Assad profiteert
van de ondergang van zijn
buurman, de Iraakse dictator
Saddam Hussayn.
De afgelopen jaren moesten
flink wat dictators het veld rui
men. Manuel Noriega van Pa
nama verdween van het politie
ke toneel. Oost-Europa verkreeg
de vrijheid, de Sovjetunie valt
gestaag uiteen. Enkele Afrikaan
se staten hebben ook al parle
mentaire verkiezingen gehou
den. Dat wil overigens niet zeg-
Het houden van verkiezingen
en wat meer aandacht schen
ken aan de mensenrechten be
tekent nog niet dat democratie
wortel geschoten heeft. Wat dat
betreft zijn de ontwikkelingen
in sommige Baltische staten, en
bijvoorbeeld Hongarije, Roeme
nië en Joegoslavië angstig ge
noeg. De staten die de afgelo
pen jaren van de vrijheid heb
ben geproefd, moeten nog een
lange weg gaan. voordat zij 'de-
zijn.
