Feiten
Moord uit 1931 breekt
ex-Stasi-chef Mielke op
'Wat is er gebeurd? Niets
Maandag 3februan1992
Redactie: 023-150225 JANINE BOSMA ALTAN EROOCAN RONALD FRISART (chef) ONNO HAVERAAANS PATRICK VAN DEN HURK HANS JACOBS JOLANDA OUKES JAN PREENEN SJAAK SMAKAAAN
Vertalingen: AAARGREET HESUNCA LUUTJE NIEAAANTSVERDRIET Vormgeving: ANDRIES DETAAAR
2
EN MENINGEN
Rainer Eppelman, de geestelijke die minister van defensie werd in de overgangsregering van de DDR, bekijkt
het enorme dossier dat de Stasi van hem heeft aangelegd. Het grote brein daarachter: Erich Mielke.
•FOTO DPA WOLFGANG KUMM
baas had er geen afscheid van
kunnen nemen.
Ook vandaag de dag moet hij
zich die 9e augustus 1931 nog
kunnen herinneren. Mielke was
toen 23 jaar, werkeloos en lid
van de Communistische Partij.
Hij zat in een knokploeg die in
training was voor de beslissen
de slag met de socialisten en de
opkomende nazi's. Voor deze
beginnende revolutionairen
heiligde het rode doel alle mid
delen en dus schrokken ze ook
niet voor aanslagen terug.
Vooral aan het einde van de
Weimar-republiek, de mislukte
overgangsfase tussen het abso
lutistische keizerrijk en het na-
tionaalsocialistische nazi-tijd
perk, heerste in Duitsland de
anarchie. Socialistische, com-
munistische en nazi-strijdgroe
pen bestreden de politie, maar
vooral elkaar op leven en dood.
Volksstemming
Op 9 augustus 1931 werd de zo
veelste volksstemming gehou
den. Dit keer ging het om het
voortbestaan van de sociaalde
mocratische regering van het
land Pruisen. Tot de laatste snik
hadden de politieke partijen en
groepen een verbitterde strijd
uitgevochten. De spanning was
te snijden. Vooral in Berlijn. Op
8 augustus was op de Von Bü-
lowplatz, de tegenwoordige Ro
sa Luxemburg Platz, de com
munistische loodgieter Fritz Au-
gë door de politie doodgescho
ten.
Aan het plein stond ook het
Karl-Liebknechthuis, de centra
le van de communistische KPD.
In deze verpauperde proletari-
erswijk in het hartje van Berlijn
werd de politie gehaat. Na de
dood van Auge werden er leu
zen op de muren gekalkt Voor
elke doodgeschoten arbeider
vallen twee politiemannen'.
Commissaris Anlauf van het bu
reau zeven, bijgenaamd Var
kenskin', had op 9 augustus al
zijn manschappen in staat van
paraatheid gebracht. Samen
met de officieren Willig en
Lenck patrouilleerde hij 's
avonds over het volgestroomde
plein. Plotseling klonk het: 'Jij,
Varkenskin, Willig en die ande
re'. Daarna vielen er schoten.
Lencke en Anlauf stierven, Wil
lig raakte zwaar gewond, maar
overleefde de aanslag.
Geweld
Paniek op de Von Bülowplatz.
De politiemannen voor de com
munistische paftijcentrale
meenden van alle kanten te
worden beschoten en openden
het vuur. Te hulp gesnelde een
heden schoten ook. Uiteindelijk
vielen er twee doden aan de
kant van de arbeiders en be
landden er 37, meest met schot
wonden, in het ziekenhuis. Bij
een bestorming van het Karl-
Liebknechthuis werd niet alleen
de communistische partijtop
voorlopig opgepakt, maar viel
ook de ledenadministratie in
handen van de politie. Dat zou
in het voorjaar van 1933 cata
strofale gevolgen hebben voor
de toen al ondergronds opere
rende communisten.
Politiek geweld was in die da
gen aan de orde van de dag in
Duitsland, maar de moord op
twee leidende politiefunctiona
rissen betekende toch een ge
heel nieuwe dimensie. Terwijl
veel communistische activisten
in de oude Berlijnse arbeiders
wijken hun vreugde over de
wraak niet onder stoelen of
banken staken, overheerste bij
de meest Duitsers afschuw.
Hoewel de daders waren ontko
men, twijfelde niemand eraan
dat het communisten waren.
Het was vooral één partij die
daar munt uit sloeg. 'Het bur
gerdom en de half-marxistische
socialisten hëbben de wil noch
de kracht iets tegen deze
moordterreur van de bolsjewie
ken te ondernemen', schreef het
blad Angriffvan Joseph Goeb-
bels, de latere nazi-propagan-
daminister. 'Wij nationaalsocia-
listen zijn vandaag de dag in
Duitsland de enigen die elk mo
ment tot actie bereid zijn als het
om Duitsland gaat. Bestond het
nationaal-socialisme niet, dan
had de bolsjewistische stroom
Duitsland al lang overstroomd
en het vervallen, verrotte bur
gerdom verpletterd'.
Moordzaak
Anderhalf jaar later, op 30 janu
ari 1933, werd de Führervan de
nationaal-socialisten tot Rijks
kanselier benoemd en direct
daarna begon een meedogenlo
ze jacht op de communisten.
Ook de moordzaak-Von Bülow
platz werd heropend. Met suc
ces. Binnen de kortste keren zat
een aantal verdachten achter
slot en grendel. Snel werd dui
delijk dat communistische top
mensen achter de aanslag za
ten. Het moordplan werd be
dacht en uitgewerkt door de
KPD-parlementarier Hans Kip-
penberger en de tweede man
van de partij Heinz Neumann,
zo meldden Hitiers recher
cheurs.
De eerste DDR-leider Walter Ul-
bricht bevestigde dit tientallen
jaren later in een boek. 'Een
ernstige partijvijandige hande-
Is de schrik van de 'Ossies' dement of een simulant?
nen de artsen. Geestelijk vari
eren de beoordelingen van de
generaal b.d tussen 'een simu
lant' en 'zwaarmoedig met nei
gingen tot zelfmoord'.
Aanklacht
De justitie had de grootste
moeite een behoorlijke aan
klacht te formuleren. Uiteinde
lijk werd op 250 pagina's een
heleboel samengebracht waar
zijn slachtoffers alleen maar
hoongelach voor over hebben.
Zo wordt hij ervan beschuldigd
staatsgelden te hebben mis
bruikt, onder meer voor zijn
luxe leventje in het bonzendorp
Wandlitz. Ook zou hij de wet
hebben overtreden door tele
foongesprekken te laten afluis
teren.
Verder wordt hij beschuldigd
van verkiezingsmanipulatie.
Ook voor de doden aan de
Muur wordt hij mede-verant-
woordelijk gesteld, omdat hij
geknikt zou hebben toen
Honecker in 1974 had gesteld
dat rücksichtslos gebruik moest
worden gemaakt van de vuur
wapens indien Oostduitsers
hun land wilden verlaten. Maar
alles bij elkaar is de aanklacht
niet alleen een lachertje, maar
ook een kolfje naar de hand van
gehaaide advocaten.
Om te voorkomen dat Mielke
inderdaad binnen de kortste ke
ren als vrij man naar vrouw,
zoon en natuurlijk de hond
zou kunnen gaan, is de justi
tie diep in de archieven gedo
ken. En daar vond men een ar
restatiebevel uit 1931, waarin
Mielke verantwoordelijk wordt
gesteld voor de moord op twee
politiemannen. Die moord is
niet verjaard. Verder biedt deze
aanklacht het voordeel dat er
niet gestreden hoeft te worden
over de vraag of Mielke volgens
het DDR-recht een misdadiger
was. Voor deze moordzaak geldt
het Wetboek van Strafrecht van
1931. Toen waren er nog geen
DDR en Bondsrepubliek, alleen
maar een Duits Rijk.
Ironie
De ironie van het lot wil dat
Erich Mielke zelf het bewijsma
teriaal heeft aangedragen. De
dossiers werden na zijn arresta
tie in een oude grijze koffer ge
vonden in zijn huis. Na de oor
log waren ze verdwenen. Ver
moedelijk dankzij de zorg van
de Russen. Ongehinderd door
lastige erfenissen uit het verle
den moest Mielke al zijn ener
gie kunnen besteden aan de op
bouw van de Staatsveiligheids
dienst. Waarschijnlijk na de val
van de Muur hebben ze hem de
dossiers gegeven, maar de oude
Hij verzamelde onderscheidingen zoals een ander post
zegels en noemde zijn Ministerie voor Staatsveiligheid
steevast het 'schild en zwaard' van de Partij. Hij was de
onomstreden nummer twee in de Oostduitse hiërarchie
en presteerde het na de val van zijn baas Erich Honecker
in november 1989 nog om voor het Oostduitse parlement
uit te roepen: „Ik heb niks fout gedaan. Ik houd toch van
jullie allemaal!"
BERLIJN HANS HOOGENDUK
CORRESPONDENT
Nu zit Erich Mielke al twee jaar
in voorarrest. Zonder zijn mooie
uniform, zonder zijn onder
scheidingen en zonder de hon
derden kilometers dossiers die
zijn honderdduizenden officiële
en officieuze medewerkers heb
ben volgeschreven.
Erich Mielke, net 84 jaar oud
geworden, ex-minister van
Staatsveiligheid, ex-legergene-
raal en ex-politbureaulid en
eens de meest gevreesde en ge
hate man in de DDR, zal op 10
februari voor de rechter moeten
verschijnen. Niet vanwege het
leed dat hij miljoenen Oostduit
sers in zijn 40-jarige heerschap
pij heeft aangedaan, maar we
gens overtredingen van de
DDR-wetten en de moord op
twee politiemannen in 1931.
Twee jaar zit hij nu in de Ber
lijnse strafgevangenis Moabit en
al die tijd ruziën advocaten,
psychologen en psychiaters
over de vraag of de schrik van
de Oostduitsers toerekenings
vatbaar is. Is hij een gewiekste
toneelspeler, of is hij te oud en
te seniel om in het verenigde
Duitsland terecht te staan? Uit
de gevangenis dringen regelma
tig anekdotes naar buiten die op
dat laatste duiden. Zo zou Miel
ke via een speelgoedtelefoon
permanent bevelen brullen en
opdrachten tot executies geven.
Ook zou hij de kans om, net als
Honecker, naar Moskou te
vluchten hebben laten schieten
met als argument 'Waarom? Ik
heb toch niks verkeerds ge
daan'.
Journalisten van Der Spiegel
hadden onlangs de kans enige
tijd met Mielke te spreken. Veel
wijzer werden ze er niet van.
Mielke zei „doodziek" te zijn.
„Ik lijd aan depressies. Ik ben
niet meer bij mijn volle ver
stand. Ik wil mijn vrijheid te
rug." Over zijn leven aan de top
van de Socialistische Eenheids
partij van Duitsland (SED) wilde
de oude baas al helemaal niet
spreken. Hij zei zich niets meer
te kunnen herinneren of hij be
riep zich erop „nergens over te
hebben kunnen beslissen. Ik
legde mijn plannen voor en liet
deze bevestigen."
Spionage
Mielke, de mensenvriend bij
zijn eerste verhoor in 1990:
„Mijn drijfveer was het onze re
publiek sterker te maken en er
voor te zorgen dat het de arbei
dersklasse beter ging." En zijn
politieke doelstelling was heel
simpel „gericht op het verhin
deren van vijandige daden,
spionage en sabotage." Daartoe
bouwde hij in 40 jaar een, naar
nu steeds duidelijker wordt, on
derdrukkingsapparaat op waar
de nazi's nog wat van hadden
kunnen leren. Maar ook daar
van wil de Stasibaas nu niets
meer weten: „Ik wil naar huis,
naar mijn vrouw, mijn zoon en
mijn hond."
Of die wens in vervulling gaat,
zal dit proces moeten uitwijzen.
Fysiek kan hij het wel aan, me-'
Erich Mielke
op een offi
cieel staats-
portret uit
1976. Over
een week
moet hij te
rechtstaan we
gens de moord
op twee poli
tiemannen uit
1931.
•FOTO AP
ling begingen Hans Kippenber-
ger en Heinz Neumann toen zij
het neerschieten van twee offi
cieren van politie organiseer
den', schreef, hij. Volgens Ul-
bricht was het allemaal achter
de rug van de partijfunctiona
rissen om gegaan. Hij verzweeg
dat hij bij het laatste gesprek
aanwezig was geweest en niets
had ondernomen.
Kippenberger had na de moord
op de loodgieter Auge besloten
dat de gehate commissaris van
politie Anlauf moest sterven.
Daartoe riep hij twee, 'liefst on
gehuwde', leden van de KPD-
strijdgroepen op zich vrijwillig
te melden. Vijf bewapende
mannen moesten voor dekking
zorgen, terwijl acht ongewapen
de leden van de knokploeg een
afleidingsmanoeuvre zouden
uitvoeren. Als schutters werden
de technicus Erich Ziemer (24)
en de werkloze kantoorbedien
de Erich Mielke (23) gekozen.
Arbeiderszoon
Mielke, een arbeiderszoon uit
Berlijn, was eens als hoogbe
gaafd kind uitverkoren gratis
het gymnasium te mogen vol
gen. Hij maakte deze school,
ondanks goede cijfers, niet af.
Hij begon bij een expeditiebe
drijf, maar raakte, net als mil
joenen anderen, zijn baan kwijt
door de recessie. Mielke was
sinds 1925 lid van de KPD, deed
veel aan sport in de communis
tische Wehrsporten werkte als
journalist bij de 'Rode Vlag'.
Op 9 augustus 1931 vroegen
Kippenberger en Neumann aan
Ziemer en Mielke of ze werke
lijk bereid waren de moord uit
te voeren. Hun antwoord was
'ja'. Na de dodelijke schoten do
ken Mielke en Ziemer onder,
waarna hun vlucht naar de Sov
jetunie werd geregeld. Terwijl
Mielke in het stalinistische Rus
land een snelle carrière maakte,
werd van Ziemer niets meer
vernomen. Waarschijnlijk werd
hij net als veel andere gevluchte
Duitse communisten het slacht
offer van de zuiveringen. Kip
penberger en Neumann onder
gingen in ieder geval dit lot.
Walter Ulbricht werd gespaard.
In Hitler-Duitsland werden op
19 juni 1934 de vonnissen uitge
sproken tegen 15 aangeklaag
den in de zaak-Von Bülowplatz.
Drie communisten kregen de
doodstraf, van wie twee (Mielke
en Ziemer) bij verstek tot de
zelfde straf werden veroordeeld
en de rest kreeg tussen de vier
en 15 jaar. Na de ondergang van
Hitiers Duizendjarig Rijk ver
dwenen niet alleen de nazi's,
maar ook de voor Mielke zo be
lastende dossiers. Daar zorgden
de Russische overwinnaars wel
Erich Mielke kreeg zo zijn han
den vrij voor de opbouw van
een onderdrukkingsapparaat
genaamd Stasi. Maar voor de
misdaden die het Ministerie
voor Staatsveiligheid beging,
hoeft de 84-jarige zich vanaf 10
februari 1992 niet te verant
woorden. Het is een veel verder
verleden dat hem nu heeft inge
haald. Op de vraag van de Spie-
ge/joumalisten wat hij van die
beschuldigingen vond, ver
zuchtte hij slechts „Ik wil naar
mijn bed."
André van der Louw vindt dat PvdA eindelijk moet kiezen
ROTTERDAM COR KEGEL
„Wim Kok moest en zou de leiding op zich
nemen van de discussie over de partijver
nieuwing. Nou, we zijn nu een half jaar ver
der. Een half jaar, en er is niets gebeurd.
Niets. En je ziet wat er gebeurt: de PvdA
wordt zowat gehalveerd. We zien hier in
Nedèrland een ineenstorting van de soci
aal-democratie zoals je die nergens ziet."
Gisteren confereerde de Rode Hoed-
groep van André van der Louw over hoe het
verder moet met de PvdA. De groep wil af
van haar vrijblijvende karakter, ze wil een
formeel overlegplatform worden, dat uit
eindelijk kan resulteren in een nieuwe pro
gressieve partij. Opinie-onderzoek wijst uit
dat Van der Louw meteen al kan rekenen
op de sympathie van een derde van de
PvdA-aanhang.
Die nieuwe partij noemt Van der Louw
„pas de derde optie". Hij wil eerst het
PvdA-congres van maart afwachten. „Mijn
hele leven is verbonden geweest aan de
PvdA. Ik ben nog niet van plan om op te
zeggen, al vinden mijn kinderen dat ik in
een rouwproces verkeer. Mijn eerste optie
is: we doen alsnog een gezamenlijke poging
om de partij uit het slop te halen. Geza
menlijk! Optie twee, als dat niet lukt: 'pro
gressieve mensen bijeen te brengen om de
discussie over maatschappelijke problemen
te stimuleren."
Een samenwerking met D66'ers en
Groenlinksers behoort tot de mogelijkhe
den, zegt Van der Louw, maar het hoeft niet
noodzakelijk op fusie uit te draaien. „Als de
discussie maar aangegaan wordt. Als onze
ideeën elkaar maar bevruchten. Het hoeft
niet in één parüj geramd te worden."
Optimistisch is hij niet. Over het duo
voorzitterschap waar Felix Rottenberg en
Ruud Vreeman op aankoersen: „Men ont
wijkt altijd de keuze. Een probleem wordt
genegeerd en zo lang mogelijk uitgesteld,
dan hoeven er geen keuzes te worden ge
maakt. Rottenberg alleen? Misschien. Vree
man alleen? Kan ook. Ik vond wel interes
sant hoe hij waardevolle tradities wilde
handhaven en hoe hij de relatie tot de vak
beweging zag." Maar de combinatie? „Het
zijn mensen van zeer verschillende cultu
ren. Die willen allebei wat anders. Het re
sultaat? De PvdA hoeft opnieuw niet te kie
zen."
En er zijn al heel wat keuzes ontweken,
die Van der Louw slapeloze nachten heb
ben bezorgd. Zoals de deelname aan de
Golfoorlog: „Ik heb eronder geleden. Toen
ik jong was, was bij sociaal-democraten 'ge
weld of geen geweld' een zeer zwaarwegend
probleem. Nu was er niets. Er was geen
denken, alleen volgen."
Dezelfde volgzaamheid betreurde Van
der Louw bij de wao- en Ziektewetvoorstel-
len. „Ik vond die voorstellen inhoudelijk
onverantwoord, strategisch onverantwoord
en qua management onverantwoord. En
het werd ook nog eens als overval gebracht.
Ik zeg erbij: ik had geen motie gesteund te
gen Wim Kok. En ik was ook niet voor
vluchten uit het kabinet. Maar niemand
kan mij verplichten om uit te spreken wat ik
niet vind."
Geuzennaam
Op de koop toe kwam er de manoeuvre
van fractieleider Thijs Wöltgens„door wiens
toedoen Van der Louw ervan werd beschul
digd van een coup tegen Kok. „Alleen om
dat ik een discussie voorstelde. Ik heb daar
mee een lelijke haal over mijn neus gehad.
Nu lacht iedereen erom, niemand gelooft
nog dat we een coup van plan waren. Coup!
Ha, 't is zo ongeveer een Geuzennaam ge
worden."
Zou Hans Simons een goede opvolger
zijn voor Kok? „Ik heb grote sympathie voor
hem. Eindelijk een staatssecretaris die
structureel iets wil verbeteren. Hij legt de
nadruk op solidariteit, zoals je dat vroeger
ook van sociaal-democraten kon horen
en akkoord, er zullen bést een paar dinge
tjes in zijn plan nog fout zijn, maar daar
kunnen we wat aan doen."
Rottenberg zei deze week in Rotterdam
dat Van der Louw zich over een jaar wel
weer zal thuisvoelen in de PvdA. „Tja, Rot
tenberg... Ik hoorde hem reageren op mijn
plannen met de Rode Hoed. Oninteressant,
vond hij het. Wat moet ik nou met zo'n..."
Haalt zijn schouders op.
„De Rode Hoed krijgt nu het verwijt geen
programma te hebben. Wat is jullie inhoud,
vragen ze. Ik ben niet van plan daarin te
stinken door een verkrampt programma in
mekaar te stampen. Er zijn geen kant en
klare recepten. Ik praat de laatste tijd erg
veel met jonge mensen. Vernieuwing aan
de Maas' noemen ze het, met Jonge Socia
listen zoals Mark de Koning, Menno Siljee.
Zij hebben ook dat idealisme van de wereld
•FOTO ANP HANS STEINMEIER
beter achterlaten dan hij was. Ik zie daar de
behoefte om moeilijke onderwerpen be
spreekbaar te maken. Dat is nodig. Ik zie
een onderklasse ontstaan en dat vind ik een
ontzaglijk probleem. In een maatschappij,
die dat toelaat, wil ik niet leven."
