7
Consumentenbond
voor dol en dwaas
Vaderloze mannen 1
ZATERDAGS ZATERDAG 18 JANUAR11992
BIJVOEGSEL
Denkwijzer
Skepsis-voorzitter De Jager:,,We hopen te doen aan volksvoorlichting."
THEO HAERKENS
FOTO ROLAND DE BRUIN
THEO HAERKENSm
stichting Skepsis niet worden
Stichting Skepsis onderzoekt de waarde van spraakmakende verschijnselen
enkkracht en persoonlijke moed
kan de medewerkers
stichting Skepsis niet worden
ontzegd. In de strijd tegen bijgeloof, pseudo-
wetenschap, en ordinaire oplichterij laat
Skepsis geen middel onbeproefd om de
waarheid boven water te krijgen. Dat een be
stuurslid van de stichting onlangs een poging
om het eigen gelijk te halen "iedereen kan
over gloeiende kolen lopen" moest beko
pen met een paar lelijk verbrande voeten,
geldt dan ook als niet meer dap een bedrijfs
ongevalletje.
Prof dr. C. de Jager, voorzitter van Skepsis,
glimlacht als hij daaraan terugdenkt. Het
leedvermaak dat een ogenblik in zijn ogen
twinkelt, weet hij echter snel te onderdruk
ken. „Het was natuuïlijk dom. Hij had nooit
zo snel zijn kousen en schoenen moeten uit
trekken om als eerste over die kolen te lo
pen."
De betrokken artiest, Rosti Rostelli, is een
gladde jongen die zich uiterst bekwaam uit
een netelige situatie redde, De Jager zal dat
niet ontkennen. „Onze man mocht niet tege
lijk met de anderen door het vuur lopen,
want dat zou de demonstratie zogenaamd
verstoren. In werkelijkheid ging het natuur
lijk om wat anders. Iedereen kan over gloei
ende kolen lopen. Die geestelijke voorberei
ding is echt onzin."
Het gaat om het afkoelen van de buiten
kant van de kolen. „Er Yormt zich een isole
rend korstje dat niet meer brandt en daar
kun je rustig overheen lopen. Onze man had
dat allemaal keurig bedacht en berekend,
maar hij was te ongeduldig."
Betreurenswaardige bijkomstigheid was
natuurlijk dat de kermende wetenschapper
eerder het charisma en de geloofwaardigheid
van Rostelli bevorderde dan aantastte, zoals
de bedoeling was. De Skepsis-voorzitter geeft
het ruiterlijk toe. Dat anderen ondanks de
begeleiding van de magiër, even later ook
nog lelijke schroeiplekken opliepen, was een
wat schrale troost.
Homeopathie
Dit voorval geeft aardig aan hoe lastig het is
om bedrog aan te tonen en bedriegers te ont
maskeren. Skepsis een organisatie met 700
sympathisanten worstelt eigenlijk voort
durend met dit probleem. De club van we
tenschappers, die in 1987 werd opgericht om
tegenwicht te bieden aan de veelal lucratieve
praatjes van handopleggers, astrologen, won
derdokters, natuurgenezers en andere char
latans "we hopen te doen aan volksvoor
lichting" kampt zelf ook met de beperkin
gen van de wetenschap. Flauwekul weerleg
gen is namelijk niet eenvoudig.
Neem de misvattingen over de geneeskun
de. Als de officiële wetenschap het laat afwe-
tën, zoeken mensen hardnekkig naar alterna
tieven, die zich de laatste tijd in groten getale
aanbieden. Zo is het De Jager een doom in
het oog dat de belangstelling voor homeopa
thie steeds meer toeneemt. „Het vervelende
is dat het niet werkt, maar vaak wel helpt",
zegt hij enigszins cryptisch. Het idee dat het
helpt is vaak voldoende om de patiënt beter
te maken.
Iedere arts weet dat sommige patiënten al
beter worden van een pepermuntje. Natuur
lijk werkt dat niet bij een gebroken been,
maar bij min of meer vage klachten lijkt het
niet zoveel uit te maken wat mensen mee
paar huis krijgen. „Het is de magie van de
De Stichting Skepsis ziet zichzelf graag als consumentenbond
voor mal en dwaas in de wereld van kennis en kunde. Niets is te
dol, elk spraakmakend verschijnsel is het waard kritisch te
worden onderzocht. Of het nu gaat om geestverschijningen,
reïncarnatie, astrologie, ufo's of andere zaken die het gezond
verstand tarten. Met smaak verhaalt voorzitter De Jager over de
successen die zijn organisatie heeft geboekt. Zo af en toe is er
echter ook tegenslag, want niets is zo moeilijk te weerleggen als
flauwekul.
iets als het dansen i
de
witte jas, net
medicijnman'
Hoe dat precies werkt, is niet bekend. Feit
is wel dat mensen zich soms al beter gaan
voelen als er serieus aandacht is voor hun
klachten. De ceremonie van de gebedsgene
zer of het oude vrouwtje dat aan handopleg
gen doet, kan dan gemakkelijk de indruk
wekken buitengewoon heilzaam te zijn.
„Maar het is de vraag of ze ook werkelijk be
ter worden."
De Skepsis-voorzitter wijst er op dat veel li
chamelijke ziekten nauw samenhangen met
de geestelijke conditie. „De helft van de kwa
len waar mensen aan lijden is ingebeeld. Van
de andere helft geneest tachtig procent toch
wel, ook al doe je er niets aan. En voor de
huisarts is het steeds opnieuw de vraag of de
patiënt die nu voor hem staat, er een is uit de
resterende twintig procent."
Volgens de officiële wetenschap werkt een
medicijn pas als dat onomstotelijk is vastge
steld. Dubbel-blinde experimenten, waarbij
de patiënt noch de arts weet of er een echte
pil of een fop-pil wordt gebruikt, zijn daarbij
een geliefd instrument. Homeopaten doen
daar niet aan. Zij gaan ervan uit dat klachten
te maken hebben met de specifieke eigenaar
digheden van de individuele patiënt. Zij gelo
ven heilig in de heilzame werking van brand
netelsoep of het donkere aftrekseltje van ber-
mplanten. Officiële toetsing van de werking
van deze middelen, behoort dus niet tot de
mogelijkheden. De enige eis die de overheid
eraan stelt met het oog op.de volksgezond
heid, is dat de middelen in elk geval geen
schadé aanrichten.
Consumentenbond
Skepsis ziet zichzelf graag als een consumen
tenbond voor mal en dwaas in de wereld van
kennis en kunde. Niets'is te dol, elk spraak
makend verschijnsel is het waard kritisch te
worden onderzocht. Geestverschijningen, te
lekinese (het verplaatsen van voorwerpen
met behulp van de menselijke geest), astrolo
gie, ufo's en allerlei andere zaken die het ge
zond verstand tarten. Met smaak verhaalt De
Jager over de successen die zijn organisatie
inmiddels heeft geboekt.
Het wegblijven van een Franse duivelskun
stenaar bij 'Het Zwarte Gat', een tv-program-
ma van Veronica gespecialiseerd in paranor
male verschijnselen, doet hem nog steeds
zichtbaar plezier. De man zou in het pro
gramma demonstreren dat hij voorwerpen
kon laten bewegen zonder ze aan te raken.
„Aanvankelijk wilde hij niet meewerken.
Maar toen hij merkte dat de programmama
kers het ook een goed idee vonden, gaf hij
schoorvoetend toe. Uiteindelijk meldde hij
zich ziek en hij moet nog steeds komen."
Dat laatste is volgens de voormalige hoog
leraar geen wonder. „We hadden drie tafel
tjes voorzien van trillingsmeters. Op een er
van lagen een paar blokjes onder een glazen
stolp en op een tweede tafeltje lagen ze on
der een vergiet. Het derde tafeltje was bedekt
met een dunne laag poeder en de blokjes die
hierop lagen waren niet bedekt. Hij mocht
kiezen aan welke tafel hij wilde werken. Het
enige wat wij vroegen was dat hij de blokjes
van zich af zou laten bewegen."
De grijze hoogleraar kan uren praten over
zijn passie. Wetenschap is wetenschap en
dus dient er te worden nagedacht over aJ wat
zich om ons heen afspeelt. „Wetenschap is:
je verstand gebruiken en uitgaan van de
waargenomen werkelijkheid", formuleert hij
bondig. „Als iemand steeds kaboutertjes en
elfjes ziet en zijn buurman ziet ze niet, is het
bewijs dat ze bestaan niet geleverd.
Tot zijn verbijstering heeft hij echter moe
ten ervaren dat veel mensen helemaal niet zo
rationeel zijn ingesteld. Zelfs lijken ze af en
toe teleurgesteld door de alledaagsheid van
verklaringen voor op het oog merkwaardige
verschijnselen.
De Jager begrijpt dat niet. In een radiopro
gramma kwam de vraag aan de orde waarom
er in de middeleeuwen bij volle maan nogal
eens een kerk afbrandde. „Dat lijkt raar, maar
is het niet. Op andere dagen was het gewoon
te donker om er heen te gaan. Als je een kerk
met fakkels verlicht, is er allicht meer kans
dat hij in brand vliegt. Toen ik dat zei, was
het publiek bijna teleurgesteld."
De wetenschapper, van huis uit sterren
kundige. zit nu echt op zijn praatstoel. Het
ene voorbeeld volgt na het andere. Huizen
die worden afgebroken, omdat aardstralen de
gezondheid van de bewoners zouden onder
mijnen, wichelroedelopers die zwelgen in het
zelfvertrouwen maar niet in staat zijn aan te
geven of er water door een ondergrondse
buis loopt. De Jagen „Ze hadden een slechte
dag of zeiden dat ze werden gestoord door
onze aanwezigheid."
Ufo
De prestaties van helderzienden en paragno
sten leiden slechts tot vrolijkheid. In de zaak-
Gerrit-Jan Heijn, kwamen niet minder dan
2000 tips binnen. „Gelijkmatig over Neder
land verdeeld kun je met zo'n aantal nooit
verder dan acht kilometer af zitten van de
plaats waar Heijn was begraven. Maar zelfs
dat lukte niet, er is gewoon niets uitgeko-
Ook astrologen kunnen in de ogen van de
wetenschap geen goed doen. Serieus onder
zoek verleidde een beoefenaar van dit misti
ge beroep tot de uitspraak: „Rationeel heb je
misschien gelijk, emotioneel is het gelijk aan
mijn zijde." De hoogleraar begrijpt best dat
zo'n man zijn nering wil beschermen. Toch
doet het hem veel genoegen dat een Ameri
kaanse zusterorganisatie erin is geslaagd een
aantal bladen zover te krijgen dat ze aan hun
horoscooprubriek een 'disclaimer' hebben
toegevoegd: de mededeling dat de rubriek
louter amusementswaarde heeft.
Met ufo's "de laatste tijd neemt de be
langstelling daarvoor weer wat af' is het al
niet anders. Serieus onderzoek op dit vlak
heeft tot nu toe niets opgeleverd. „Het lijkt
me-evident dat er elders in het heelal ook le
ven bestaat. Misschien zelfs wel intelligent le
ven." De Jager (die zich dertig jaar lang heeft
bezig gehouden met onderzoek van de ruim
te) klinkt enthousiast. .Als we dat kunnen
bewijzen is dat belangrijker dan de ontdek
king van Amerika, of het werk van Coperni
cus." Hij pauzeert even om te zien of de be
tekenis van zijn woorden wel goed door
dringt. .Alleen: het is nog niet zover."
De opmerking 'het lijkt wel of jullie niet
willen dat er ufo's bestaan' die hem laatst
werd toegevoegd, brengt de onderzoeker tot
de bespiegeling dat mensen een grote hang
hebben naar het onbegrijpelijke. Het raadsel
achtige, het ongekende heeft zijn eigen at
tractie en dat houdt men graag vast. Soms
lijkt het er zelfs op dat het geloof in dit soort
zaken de plaats heeft ingenomen van de reli
gie. En dat is zo gek nog niet, „want ook de
officiële wetenschap stelt het voorstellings
vermogen van gewone mensen danig op de
proef."
Van mijn vader heb ik niets geleerd. Als hij er
was, werkte hij. En als hij niet werkte, was hij er
ook niet. Ik herinner me niet een advies van hem
dat voor mijn leven echt belangrijk is geweest, ik
herinner me geen kracht die van hem uitging ik
herinner me geen vader.
Als de man is uitge
sproken, valt er een
onbehagelijke stilte in
de groep. Het lijkt alsof de ande
ren zich zitten af te vragen hoe
dat dan met hun vader zat. En
het lijkt ook alsof ze allemaal in
stilte tot ongeveer dezelfde con
clusie komen, maar het bescha
mend vinden om dat hardop toe
te geven.
„Eigenlijk was het bij mij net
zo", verbreekt iemand eindelijk
het stilzwijgen.Als ik iets had,
besprak ik dat meestal met mijn
moeder. Nu nog, als ik naar huis
opbel en ik krijg toevallig als eer
ste mijn vader dan weten we al
lebei na 'goeiendag' en 'hoe gaat
het' eigenlijk niet wat we verder
moeten zeggen. En dan gebeurt
er iets heel mafs: of hij zegt al
heel gauw 'nou ik zal je mam
maar even geven' of ik vraag zelf
of ze thuis is. Met haar praat ik
dan honderd uit."
reageren herkennend. „Mijn
moeder was altijd de postbus
tussen kinderen en vader. Zelfs
aan tafel waar mijn vader bij zat,
gebeurde het dat wij tegen mijn
moeder zeiden 'wilt u nu eens
vragen of het goed is datDan
vroeg zij aan hem iets voor ons
en hij antwoordde haar in plaats
van ons. Niemand die blijkbaar
in de gaten had dat dit wel een
volslagen krankzinnige manier
van doen was."
Als ik de groepsleden vervol
gens vraag of ze hun vader op
een of andere manier bewonde
ren antwoorden 8 van de 9 man
nen ontkennend. De meesten
vinden hun vader geen onaardi
ge man, maar echt bewonderen
doen ze hem niet, een voorbeeld
is hij zeker ook niet voor hem.
Een paar zeggen zelfs dat ze eer
der een zeker medelijden met
hem hebben.
Maar het meest schokkend
zijn de antwoorden die op tafel
komen, als ik ze vraag om te ver
tellen hoe zij denken dat hun
moeder haar man en hun vader
ziet. Dan blijkt namelijk dat de
meesten over hun vader denken
op dezelfde manier waarop (ze
veronderstellen dat) hun moeder
dat doet. Hoe problematisch dat
kan zijn voor de psychische ont
wikkeling van de zoon en voor de
vader-zoon relatie heeft de Zwif-
serse psycholoog Carl Gustav
Jung uitgelegd.
Als de zoon, aldus Jung, zijn
vader primair met de ogen van
zijn moeder ziet, dan kan het
haast niet anders dan dat hij een
ambivalente houding ten opzich
te van zijn vader en ten opzichte
van zijn eigen mannelijkheid
ontwikkelt. Veel vrouwen en
moeders hebben immers de op
vatting dat emotionaliteit, liefde,
tederheid en zorgzaamheid ge
bieden zijn die moeders met
dochters of moeders met gevoe
lige zonen delen, terwijl de vader
alles belichaamt wat zakelijk, on
gevoelig, rationeel, technisch, en
emotioneel-naïef is.
Als bovendien datgene dat de
vader in het leven doet, zijn
werk. voor de zoon niet of nau
welijks zichtbaar is de vader
doet dat vaak ver van huis en de
inhoud van zijn werk voor een
jong kind meestal niet begrijpe
lijk is het resultaat dat de zoon
de eerste vijftien jaren of meer
van zijn leven op grote afstand
van zijn vader leeft.
aandacht van de vader (volgens
een recent Amerikaans onder
zoek hebben vaders gemiddeld 8
minuten per week beschikbaar
voor een gewoon gesprek met
hun kinderen) maakt het de
zoon moeilijk om zich met zijn
vader te identificeren. Voor voor
beelden of idolen moet hij dus
elders zijn, zoals de film of televi
sie. maar daar wordt hij met
minstens zo'n verwarrend en
vaak zelfs met een denigrerend
beeld van de man en van man
nelijkheid bestookt.
In vrijwel alle comedy series
(zie Married with children) wordt
de vader voortdurend neergezet
als een naïeve, lachwekkende,
niet serieus te nemen hoewel in
zijn onhandigheid af en toe wel
vertederende malloot. De moe
der heeft meestal de rol van de
gene die het verstand en het ge
voel er nog tenminste beetje bij
houdt, die waarschuwt voor wat
er nu weer mis kan gaan als hij
niet tijdig oplet en die waar no
dig de reddende engel speelt.
Volgens mij kan het niet an
ders dan dat de comedy scena
rioschrijvers allemaal volgelingen
zijn van Valerie Solanas, de
schrijfster van het invloedrijke
SCUM manifest uit 1968, waarin
werd opgeroepen om een einde
te maken aan het verschijnsel
Solanas, die haar oproep zelf
in praktijk probeerde te brengen
door drie pistoolschoten te los
sen op Andy Warhol, legt daarin
onder meer het volgende uit.
„De man is een biologisch onge
val: het Y (mannelijk) gen is een
incompleet X (vrouwelijk) gen.
wat betekent dat hij een onvolle
dig stel chromosomen heeft. Met
andere wdorden, de man is een
onvolmaakte vrouw. Mannelijk
zijn wil zeggen gebrekkig zijn,
emotioneel beperkt zijn: manne
lijkheid is een aangeboren afwij
king en mannetjes zijn ontdaan
van gevoel. Hun intelligentie is
een vulgair instrument dat uit
sluitend in dienst staat van het
bevredigen van hun eigen lusten
en behoeften. Hun geest is niet
in staat tot liefde en evenmin tot
zorgzaamheid. De man behoort
tot een duister gebied in de evo
lutie, een halfproduct van mens
en dier."
Maar ook de andere manne
lijke modellen die de media te
bieden hebben, zijn verwarrend.
Een veel gehoorde oproep is, dat
mannen veel meer de vrouwelij
ke kant in zichzelf moeten ont
wikkelen. Dat ze moeten leren
over eigen gevoelens en over die
van anderen te communiceren,
en de tedere en zorgzame kanten
bij zichzelf moeten ontwikkelen.
Onmiskenbaar is dat belang
rijk, maar toch heeft zo'n model
de paradoxale boodschap in zich
dat een man een betere man is
naarmate hij meer 'vrouwelijke'
en minder 'mannelijke' kanten
heeft Bovendien blijkt het vol
gen van die weg bepaald geen
garantie te zijn op meer geluk of
stabiliteit in relaties. Veel man
nen die hebben geleerd om zich
emotioneel meer voor hun part
ner open te stellen en mee te
voelen, hebben ook gemerkt dat
dat vaak niet voldoende is om
hun partnerrelatie door moeilijke
tijden te laveren.
Iedere relatie heeft op bepaal
de momenten strijd, botsingen,
dingen uitventen en het weder
zijds stellen van grenzen nodig.
Het contact hebben met en het
kunnen hanteren van de eigen
natuurlijke agressie is een 'man
nelijke' kant, die veel mannen
juist door de afwezigheid van
kontakt met een mannelijk voor
beeld, niet hebben ontwikkeld.
Ze zijn er bang voor of hebben er
zelfs een afkeer van.
Voor een deel komt dat omdat
ze het op één lijn stellen met het
macho-rambo model dat uitein
delijk alleen maar tot zinloos ge
weld leidt. Voor een ander deel
omdat ze het op een hoop gooi
en met de al even verguisde au
toritaire vader. Inderdaad zijn
nogal wat mannen tussen de
dertig en vijftig opgegroeid onder
autoritaire vaders, die een soort
van onderdrukkingsregime uit
oefenden, jaloers waren op hun
zonen en hun creativiteit en stre
ven naar zelfontplooiing pro
beerden te verstikken.
Kortom: het grote drama van
de 'vaderloze' mannen van deze
tijd is dat ze andere mannen in
wezen wantrouwen, er emotio
neel afstand tot bewaren en
daarmee, omdat ze zelf ook man
zijn, ook emotioneel op afstand
zijn komen te staan van zichzelf
en van traditionele mannenrol
len zoals de vaderrol. Ik vrees dat
een van de redenen dat zoveel
mannen tegenwoordig (eigenlijk)
zelf geen vader meer willen zijn
(tot verdriet van veel vrouwen)
ligt in het feit is dat zij zélf in een
vaderloze samenleving zijn gebo-
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en gezond
heidspsychologie
