Niet
alle baarden zijn
ZATERDAG 18 JANUAR11992
Moslims zijn een beetje eng en
islamitische scherpslijpers
zijn dat heel erg. Fundamen-
I talisten hakken handen af en spijkeren vrou
wen bijna letterlijk aan het aanrecht vast. Zo
denkt het Westen al eeuwen, en dus huiverde
het toen in Algerije het Front Islamique du
\Salut (FIS) via parlementsverkiezingen de
macht dreigde te grijpen.
Alleen jammer dat we geen idee hebben
waarover we praten. Islamieten, fundamen
talist of niet, vliegen ons heus niet zomaar
naar de strot. Eigenlijk maken ze alleen maar
gebruik van wat het Westen in de vroegere
koloniën achterliet. Islamitische fundamen
talisten zijn voor ons in principe even bedrei
gend als hun calvinistische collega's in Stap
horst.
Islamitisch fundamentalisme kent ook z'n gematigde stromingen
het Arabische gewoonterecht, zegt Jans
Wat wij westerlingen ervan vinden is vraag
twee, maar voor heel wat mensen, vooral op
het Arabische platteland, kan de sharia dus
een vooruitgang betekenen ten opzichte
de huidige situatie.
Bij alle verontwaardiging over islamitisch
fundamentalisme zou het Westen er trou
wens goed aan doen zich ook eens te realise
ren dat de groei van het fundamentalisme in
heel wat landen een wat laat gevolg is van het
westerse kolonialisme. Door de dekolonisatie
zijn bijna al die landen onafhankelijk gewor
den. Veel bevrijdingsbewegingen ontleenden
hun ideologie echter aan het Westen. Zo was
de belangrijkste stroming in het FLN, dat Al
gerije aan de Franse heerschappij ontwor
stelde, sterk gecharmeerd van socialistische
gedachten. Aanvankelijk leek de Algerijnse
economie het ook goed te doen, maar na d
laatste val van de olieprijs kwam het land i
de problemen.
Algerije heeft tegenwoordig een miljarden
schuld en bovendien blijkt nu dat in de rijke
tijd geen weerbare economie is opgebouwd.
Het gevolg is werkloosheid en armoede. Het
FLN-bewind heeft oppositiegroepen jaren
lang onderdrukt, dus de enige plek waar ver
armde en gedesillusioneerde mensen elkaar
nog konden ontmoeten, was de moskee.
Daar ontstonden netwerken van ontevrede
nen, en zo werd het fundamentalisme het
voertuig voor verzet tegen het bewind. De
populariteit van het FIS komt dan ook in <j
eerste plaats voort uit wanhopige sociale i
politieke onvrede, en pas in de tweede plaats
uit de geloofsovertuiging van zijn aanhan
gers.
Aanvulling
Paul Aarts schreef het vijf jaar geleden in een
boekje en is er ook nu nog van overtuigd: I
fundamentalisme in een land als Algerije is
een aanvulling op de bevrijdingsstrijd tegen
het vroegere koloniale moederland. De eerste
stap was de nationale bevrijding, maar ook
daarna bleven westerse waarden sterk aan
wezig. Nu volgt een tweede stap, een voltooi
ing van het bevrijdingsproces: westerse waar
den worden vervangen door eigen waarden,
in dit geval islamitische.
Dat is ook de visie van professor Moham
med Arkoun, wiens mogelijke komst naar de
Universiteit van Amsterdam deze week zo
veel stof deed opwaaien. Arkoun: „Ik zou i
len spreken van het herstel van de Algerijnse
persoonlijkheid, die is misvormd door het
kolonialisme".
De poging van het FIS om via die tweede
stap door te dringen tot het regeringpluche is
door ingrijpen van het leger echter mislukt.
Waartoe zal dat leiden? .Zonder twijfel tot ra
dicalisering", meent Jansen. Onder radicale
moslims is de democratische weg nu in i
krediet geraakt, belachelijk geworden. Ze zul
len redeneren dat alleen een harde aanpak,
inclusief geweld, tot het gewenste doel kan
leiden in Algerije, maar ook elders.
Paul Aarts ziet het anders. Hij sluit radicali
sering niet uit, maar denkt dat 'het' funda
mentalisme toch in de meeste Arabische lan
den een andere weg zal kiezen. Zouden de
Moslimse Broeders in Egypte en hun geest
verwanten in Jordanië aan verkiezingen mee
doen, dat voorziet Aarts dat ze „tientallen
procenten van de stemmen" halen.
Hij wijst er op dat de Moslimse
Broederschap in wezen een keurige,
burgerlijke en tamelijk liberale orga
nisatie is die van nature niet naar
geweld neigt. Bovendien: „Radicali
sering zou alleen maar tot meer on
derdrukking leiden. Daarom zullen
de fundamentalisten toch proberen
de democratische marges te benut
ten."
Wil dat zeggen dat in elk Arabisch
land waar het regime de teugels iets laat
ren, de oppositie de vorm zal aannemen van
oplevend fundamentalisme? Jazeker, meent
lansen stellig, en Aarts zegt: „Dat is nauwe
lijks meer een vraag. Het heeft zich al voorge
daan in Algerije, Jordanië en Tunesië".
Trend
Rest de vraag welke les Arabische machtheb
bers zullen trekken uit het democratisch ex
periment in Algerije. De regimes in de mees
te Arabische landen zijn autoritair tot ronduit
dictatoriaal. Toch meent Aarts dat ze het tij
niet kunnen keren. Nu de mensen, zoals in
Algerije, aan democratisering hebben gero
ken, is het hooguit mogelijk dat proces tijde
lijk te onderbreken. „In de hele wereld is er
een tendens naar meer vrijheid. Ook in de
Arabische wereld is dat niet meer tegen te
houden."
Volgens Aarts is er in bijna ieder Arabisch
land „behalve Syrië, dat zit potdicht"
iets aan het borrelen, hoe bescheiden ook.
Het begin van een democratisch proces is
„toch een trend in de hele Arabische wreld",
zelfs in het aartsconservatieve Saoedi-Arabië.
Aarts: „Dat land was altijd al afhankelijk
van de Verenigde Staten, maar na de Gof-
loorlog is dat ook zichtbaar geworden door
de aanwezigheid van een grote Amerikaanse
troepenmacht. Vroeg of laat zal dat iets op
gang brengen."
Tot democratie naar westers model zal dat
natuurlijk niet direct leiden. Van de Algerijn
se ervaring zullen de andere Arabische regi
mes leren dat als de deur wordt opengezet,
dat slechts op een goed gecontroleerd, klein
kiertje moet zijn. Alleen door de zaak goed te
controleren kunnen de machthebbers hun
comfortabele positie behouden.
En dat is toch wat alle machthebbers wil
len, waar ze ook heersen en in welke tijd ze
ook leven.
Naast elkaar
De islam ontstond in de zevende eeuw na
Christus door toedoen van de profeet Mo
hammed. Hij leefde in wat nu Saoedi-Arabië
heet en botiwde voort op twee godsdiensten
die al eerder in het Midden-Oosten waren
ontstaan: de joodse en de christelijke. Vreed
zaam leefden die drie naast elkaar, totdat en
kele eeuwen later het gedonder begon. Eu
ropese ridders trokken er toen op uit om de
christelijke heilige plaatsen te bevrijden van
de moslims. Sindsdien is het nooit meer goed
gekomen tussen christendom en islam, en
heeft het christelijke Westen altijd wat bangig
naar de moslim-wereld gekeken.
In de jaren '70 van deze eeuw werd die
angst opnieuw aangewakkerd. Door de eerste
oliecrisis kregen Arabische sjeiks plotseling
greep op onze economie en dus op ons. En
lot overmaat van ramp greep ayatollah Kho
meini in 1979 de macht in Iran. Plotseling
wist het Westen weer heel zeker dat funda
mentalistische moslims een bedreiging*zijn
bewees Khomeini's doodvonnis over de
schrijver Salman Rushdie dat niet eens te
meer?
Maar wat weten we eigenlijk van de islam
en z'n aanhangers? Dat ze hun God' Allah
noemen, ja, en dat Mohammed Zijn profeet
was. Maar weten we ook dat onze christelijke
Jezus volgens de islam evenzeer een profeet
was, zij het een die eeuwen eerder leefde dan
Mohammed en daarom iets onbelangrijker
is? Dat onze wetgeving is gebaseerd op het
Romeinse recht is bekend. Maar weten we
ook dat het islamitische recht voor een deel
teruggrijpt op de wetgeving in de buitenge
bieden van het Romeinse rijk? En wie weet
eigenlijk dat er naar schatting 950 miljoen
moslims zijn (cijfers over aantallen funda
mentalisten ontbreken), terwijl het aantal
christenen boven de 1 miljard ligt?
Voor de islamieten is er maar één god: Al
lah. Mohammed laat de mensen door middel
van de koran weten wat Allah wil en bedoelt.
Daartoe ontving Mohammed openbaringen,
zoals we die ook uit de bijbel kennen. Maar
Mohammed is en blijft een mens geen
Zoon van God, zoals Jezus. Allah staat boven
en los van Zijn schepping en verder zijn er al
leen maar menseri, die in principe allemaal
gelijk zijn.
Het is de bedoeling dat islamieten zich
richten naar het voorbeeld van
Mohammed. Dat voorbeeld
wordt sunna genoemd. Na Mo-
hammeds dood stonden er ge
leerden op die aanwijzingen ga
ven in geloofskwesties. Sinds de
10de eeuw na Christus wordt ver
ondersteld dat de uitspraken van
die geleerden moeten worden ge
volgd. Eigen onderzoek heeft dus
geen zin, sterker nog, sinds de
10de eeuw is volgens de traditio
nele opvatting voor iedere gelovige de toe
gang tot de bronnen van religieuze kennis
gesloten.
Gelijk
Dat nu is tegen het zere been van fundamen
talisten. Zij vinden dat iedereen die iets van
de islam weet toegang tot die bronnen [ijti-
had) moet hebben om zelf uit te zoeken hoe
de zaken zitten. Een redelijke eis, zou je zeg
gen. Door gelijke toegang tot de bronnen te
eisen voor iedere moslim, onderstrepen fun
damentalisten nog eens dal volgens hen alle
mensen principieel gelijk zijn. En ook dat is
bepaald sympathiek.
Maar terwijl 'gewone' islamieten de regels
in het dagelijks leven soepeitjes toepassen,
zijn fundamentalisten rechtlijnig. Wat dat
aangaat kan de doorsnee islamiet wel wor
den vergeleken met een wat 'losse' katholiek,
terwijl een fundamentalist meer gemeen
heeft met een zwartekousen-christen. Zulke
steile christenen vinden we in het Westen wel
wat curieus, maar zeker niet gevaarlijk. Gaat
het echter om islamieten van de 'Staphorst
soort', dan denken we meteen dat de hel los
barst.
Arabist en islam-kenner Hans Jansen, ver
bonden aan de Leidse universiteit, wijst er op
dat orthodoxe christenen strak vasthouden
aan Genesis 1: 'In den beginne schiep God de
hemel en de aarde' tot en met 'Toen was het
avond geweest en het was morgen geweest: de
zesde dag'. Volgens deze christenen is dat, en
dat alleen, de maat der dingen met uitslui
ting van andere, soms veel soepeler delen
van de bijbel. Voor deze mensen is er in de
dagelijkse praktijk dus geen twijfel mogelijk:
zaken als abortus zijn absoluut fout, punt uil,
en de staat hoort dienovereenkomstig wetten
te maken.
Zo zijn er ook islamieten die hun gods
dienst beperken tot ideologie. Ook voor hen
telt slechts één ding: de islamitische wetten
moeten worden uitgevoerd, in het bijzonder
door de overheid. Daarom streven ze naar
De Westerse ongerustheid over het toenemende islamitisch
fundamentalisme is voor een groot deel ongegrond. De ene
stroming is de andere niet, en dan verschilt ze ook nog van land
tot land. Welke les de Arabische machthebbers zullen trekken uit
het democratisch experiment in Algerije, valt nog te bezien. Maar
het tij lijkt niet langer te keren. „In de hele wereld is er een
tendens naar meer vrijheid. Ook in de Arabische wereld is dat
niet meer tegen te houden.
een islamitische staat met een islamitische
wetgeving. Dat er binnen het moslim-geloof
ook veel ruimdenkender stromingen bestaan,
daaraan hebben deze fundamentalisten geen
boodschap.
Volgens Jansen gaat godsdienst in Euro
pa net zo goed als in de Arabische wereld
vaak lijken op wat men in een samenleving
toch al gelooft. Het eind van het liedje is dat
de dominee in een aantal opvattingen nog
maar weinig afwijkt van wat de gemiddelde
niet-gelovige denkt. In een maatschappij
waar dat gebeurt, ontstaat elders een tegen-
bèweging van mensen die met hun geloof
iets willen 'winnen'. Zo n intensiever geloof
heeft een zekere aantrekkingskracht, en zal
des te meer bloeien naarmate zijn goede
boodschappen oncontroleerbaarder zijn. In
een wereld waarin vanouds vaststaande za
ken steeds minder vaststaan, is een onwrik
bare heilsboodschap een veilige vluchtheuvel
temidden van onzekerhëid.
Startsein
Zulk fundamentalisme in de islam begon hel
Westen plotseling onaangenaam op te vallen
toen Khomeini en de zijnen de macht grepen
in Teheran. Toch stamt het islamitisch fun
damentalisme al uit de jaren '80 en '90 van
de vorige eeuw. Egypte zuchtte toen onder
buitenlandse (westerse) machten. Het zat de
Egyptenaren niet mee en dat kwam doordat
ze de islam niet goed toepasten.
Die boodschap van ene Afghani (een Ira
niër, maar de Egyptenaren dachten dat hij uit
Afghanistan kwam. vandaar zijn naam) was
het startsein voor wat we nu kennen als fun
damentalisme. Die term is trouwens niet af
komstig uit de islam, maar was nog geen
honderd jaar geleden van toepassing op een
christelijke stroming in de VS: The Funda
mentals.
Afghani gaf les en probeerde Egyptische
politici te beïnvloeden. Na hem kwam Ab-
dou, die zijn kaarten zette op islamitisch ho
ger onderwijs en rechtspraak, waarna Rashid
Ridda zich op de media stortte. De doorbraak
kwam in de jaren '20 met Hassan al-Banna.
Hij vond dat het fundamentalisme zich een
weg moest banen via massa-organisaties.
Met dat doel richtte hij in 1928 de Moslimse
Broederschap op, die nog steeds bestaat.
Al-Banna was afkerig van democratie. Vol
gens sommigen was dat het gevolg van de
toenmalige omstandigheden in Egypte, maar
er zijn ook koran-citaten die een niet-demo-
cratische houding kunnen rechtvaardigen.
„Weinigen van mijn dienaren zijn dank
baar", is er zo een. Daaruit kan worden afge
leid dat de moslims de macht moeten grijpen
om dankbaarheid af te dwingen. En als de is
lam eenmaal zegeviert, dan zullen de men
sen „in scharen de religie van God binnen
stromen". Bovendien: „Wie niet regeert vol
gens wat God heeft neergezonden, dat zijn de
ongelovigen". Er moet dus volgens de islami
tische wetten worden geregeerd.
Daar valt echter tegenin te brengen: „Wat
bij God is. is beter... voor degenen die gelo
ven... die hun gedrag richten naar beraadsla
gingen met elkaar". Dat is dan ook een ge
liefd citaat onder democratisch gezinde fun
damentalisten. Die beraadslaging shoera
wordt veelal vergeleken met het westerse be
grip democratie. Wat nu? Democratische
fundamentalisten? Jazeker, die zijn er ook
niet alle baarden zijn griezels. 'Het' funda
mentalisme bestaat uit tal van stromingen,
die van land tot land ook nog eens verschil
len.
Inperken
Algerije is een goed voorbeeld. Immers: als
de fundamentalistische partij FIS alleen maar
zou bestaan uit schuimbekkende barbus
(baarden, zo genoemd naar het onder funda
mentalisten geliefde uiterlijk), hoe kan het
dan dat het FIS zo terughoudend reageerde
in de dagen na de legercoup? Kennelijk door
dat de gematigde vleugel de overhand had en
heeft. Misschien verandert dat nog, maar het
toont in elk geval aan dat het FIS geen mas
sief blok is van kromzwaard-zwaaiende gek
ken die terug willen naar de middeleeuwen.
Laten we dan eens kijken naar het in 1989
vastgestelde politieke programma van het
FIS. Daarin staat bijvoorbeeld dat de buiten
landse politiek moet beantwoorden aan de
eisen van de islam. Daarmee kun je alle kan
ten op, dus is dat onderdeel voor het Westen
niet geruststellend maar ook niet per defi
nitie een reden om te huiveren. Verder staat
in het programma dat de partijpolitieke plu
raliteit moet worden bewaard. Dat klinkt
nogal democratisch. Anderzijds wijst de Am
sterdamse politicoloog en Midden-Oosten
kenner Paul Aarts er op dat FIS-woordvoer-
ders hebben gezegd dat het wel degelijk de
bedoeling is die politieke veelzijdigheid in te
perken.
Een bekend punt van westerse zorg zijn de
regels die fundamentalisten willen opleggen
aan hun medeburgers. Zo wil het FIS aparte
scholen voor jongens en meisjes en heeft een
van de voormannen van het Front gezegd:
„De vrouw produceert geen materiële goede
ren maar het essentiële: de moslim". De
vrouw in de rol van broedmachine.
Islam-kenner Hans Jansen merkt daarbij
wel op dat nergens in de moslimse wetgeving
wordt voorgeschreven dat de vrouw per se
thuis moet blijven Wel moeten vrouwen
buiten de deur hun lichaam en haar bedek
ken (mannen moeten zich trouwens ook ze
dig kleden). Dat kledingvoorschrift is in wes
terse ogen een absurde beperking, maar stelt
islamitische vrouwen volgens lansen juist in
staat zich buitenshuis te bewegen, zonder
dat dat tot seksuele 'toestanden' leidt die vol
gens de islamitische wet ongepast zijn.
Maar als het wel meevalt, waarom zijn dan
toch zo veel vrouwen actief in de democrati
sche anti-FIS-beweging in Algerije? Juist zij
voelen zich toch bedreigd door het vooruit
zicht van een islamitische staat? Jazeker, be
aamt Jansen, maar over welke vrouwen heb
ben we het dan? Vooral over vrouwen uit de
toplaag, die veelal sterk westers gericht zijn,
met alle persoonlijke voordelen vandien.
Voor hen zou een islamitische wetgeving in
derdaad een achteruitgang betekenen.
Half ei
Precies dat is ook gebeurd in Iran na Kho
meini's machtsgreep, zo bevestigt politico
loog Aarts. Vrouwen uit de bovenlaag hebben
natuurlijk liever een heel ei dan een half.
analyseert Jansen. Maar de vrouwen uit de
onderste en de middenlagen? Jansen: „Die
hebben liever een half ei dan een lege dop".
En momenteel zitten ze met die lege dop.
In het algemeen geldt trouwens dat de isla
mitische wetgeving shariaredelijker is dan
