Religie
"Het geloof kan niet zonder spullekes"
Zaterdag 4januan1992
Redactie: 071-161400 Eindredactie: CONNY SMITS Vormgeving: HENK BUIS
Pater Leopold Verhagen hoedt in zijn museumhet erfgoed van de roomse kerk
In Deventer ging nog niet zo gek lang geleden een gere
formeerde ouderling met een hamer een bouwsteiger op
om de kop uit een Christus-voorstelling weg te slaan. Het
tweede gebod raakt - sinds de Beeldenstorm - een gevoe
lig punt in de relatie tussen katholieken en protestanten.
Pater Leopold Verhagen (83) kan er niet mee zitten.
Zijn 'afdelingske' staat vol met beelden en relieken. „Ge
loven kunt ge niet zonder spullekes".
EINDHOVEN HERMAN HAVERKATE
De bel gaat, weerklinkt hol in de
stille, schoon geboende gangen
van het klooster Marïenhage in
Eindhoven. Leopold Verhagen
hoort het zwijgend aan. Kijkt
niet op of om als een Brabantse
dame van zestig plus de degelijk
gemeubileerde spreekkamer
betreedt en aarzelend een plas
tic tas met Maria-beelden neer
zet naast zijn stoel. „Voor d'n
pater", klinkt het bijna veront
schuldigend. „Veur het muse
um". Pater Verhagen schudt
lichtjes het hoofd. Ten teken dat
het goed is, „nu, en in alle da
gen en tot in eeuwigheid".
Ze zijn bij hem in goede han
den, de beelden. Pater Verha
gen restaureert ze, maakt ze
schoon en zet ze in zijn 'muse-
afzienbare hoeveelheid relie
ken, zingende Mariabeelden en
stukjes steen van het H. Land
wachten op de Laatste Oor
deelsdag. „Mijn afdelingske",
zegt hij liefkozend.
„Ach, niet dat ik ze nu mooi
vind. Ge ziet toch zelf ook wel
dat het prullen zijn. Maar mo
gen we ze daarom maar laten
verkommeren? Daar gaat ge
toch van janken? Iemand moet
zich erover ontfermen. Jaren ge
leden al zei ik tegen d'n bis
schop: laat mij er maar naar kij
ken, dan kun'de gij rustig sla
pen".
Het begon met relieken, de
„stukskes" bot van heilige man
nen die al vanaf vroegste tijden
in de katholieke kerk voorwerp
van verering waren. Pater Leo
pold Verhagen, bekend van zijn
kleurrijke preken en dagsluitin
gen voor radio en televisie, werd
in 1942 benoemd tot 'custos',
bewaker („Zeg maar gerust: vas
te Engelbewaarder") van de re
lieken in de Nederlandse kerk
provincie. De opvolger van Her
man Schaepman, die hetzelfde
ambt rond de eeuwwisseling
bekleedde.
„Er was niemand die 't deed.
Hier in 't klooster lagèn in de
kast nog wat reliekskes te ver
kommeren. Die heb ik in de
Achelse Kluis op laten knappen.
Kardinaal De Jong in Utrecht
hoorde daarvan. Kijk eens naar
de bottekes van Willibrord in
Utrecht, vroeg hij me. Welaan,
dat heb ik gedaan, en met ge
noegen. Ze hadden daar een
kanjer van een bot. Zo groot
heb ik het nooit weer gezien. Ik
heb er wat stukskes afgezaagd
en er houdertjes bij gemaakt.
Daar kon d'n bisschop zich mee
vertonen. Pater, zei hij toen, ik
benoem u tot 'custos'. Wat is
dat, vroeg ik. Dat weet ik niet,
zei hij, dat moet ge zelf maar
Oud geworden is hij, pater
Leopold Verhagen. In de nog al
tijd krachtige kop staren z'n
ogen ietwat vermoeid de wereld
in. Buiten komt hij nog maar
zelden. Hij zit de meeste tijd in
z'n kamer. Biddend, wachtend
of - „als de handen tenminste
niet bibberen"- rommelend
met zijn relieken en beelden.
„Die geven u af en toe nog wat
troost". Als een kaars die lang
zaam dooft en alleen nog maar
oplicht wanneer iemand het
woord tot hem richt.
„Het valt niet mee te aanvaar
den als het niet meer zo gaat.
Maar ik heb m'n geloof. Dat is
er altijd geweest. Als ge me
vraagt of ik twijfels heb gehad,
zeg ik: nooit. Eerlijk, ik meen
het. De mensen nu houden van
twijfels,"van vragen. Ik heb lie
ver een antwoord. Dat had ik al
als kind. Ik heb nooit geaarzeld
over wat ik moest worden. En
toen ik eenmaal priester was
wist ik dat ik het moest blijven.
Ook in de jaren zestig, toen het
mis ging met de Kerk. Weet u
dat ik het helemaal niet in de
gaten had. Voordat ik 't wist was
het gebeurd, en was alles om
me heen kapot. De kerken, de
priesters, de reliekskes, de beel
den".
„Waarom wij beelden nodig
hebben? Ach, ik weet het niet.
Het geloof kan niet zonder beel
den, de beelden wel zonder ge
loof. Maar het gaat natuurlijk
om het geloof. Dat was er eerst,
toen kwamen de beelden pas.
Zelf kan het me niet zoveel
schelen. Maar de mensen, die
kunt ge toch niet in de kou laten
staan? Die hebben iets nodig.
Die moet ge iets geven, een
glimpke van d'n hemel".
Voorzichtig schuifelt hij door
het klooster waar hij leeft met
22 andere Augustijner paters.
Wie in de stille gangen loopt,
waant zich bepaald niet in het
ziet ge aan de beschildering.
Voor het geloof maakt het niets
uit - mooi of lelijk dat is alle
maal eender - maar voor «het
oog natuurlijk wel. Kijk eens
hoe mooi dat beeldeke is. Ik
kreeg het van n'n meneer uit
Mierlo, die had het in Kevelaer
gekocht en kwam er mee aan
zetten. Op z'n rug".
„Wat is mooi, wat is mooi?
Ook dat is maar zo betrekkelijk.
Voor Onz'n Liev'n Heer zal 't
geen verschil maken. Weet u
wanneer een beeld mooi is? Als
het u uitnodigt er een Onze Va
der bij te bidden
Een tafeltje in de hoek is de
plek waar hij werkt. „Ik hou
nogal van prutsen, dat kwam
goed van pas". Hij zocht er een
compensatie in voor de vele
preken, het vele werk voor de
radio en televisie. „Ik heb heel
mijn leven gezocht naar midde
len om het geloof bij de mensen
te brengen. Of ge nu voor de ra
dio spreekt of beelden maakt:
dat is niet zo'n groot verschil.
Als ge maar een grote mond
hebt, wordt er wel naar u geluis
terd, En een grote mond heb ik
altijd gehad".
„Van het prutsen komt niet
zo veel meer nu. Ik mis het. Ik
heb nu niets meer om te doen.
Ge moet toch iets hebben om te
doen? Zelf ben ik niet zo'n be
waarder. 't Is omdat 't moet. Ik
ben m'n leven 25 keer in het H.
Land geweest en heb nooit een
reliek meegenomen. Wat ik wel
heb meegenomen zijn stukskes
steen van de plaatsen waar
Christus gelopen heeft. Dat vind
ik mooi: dat Hij daar gelopen
heeft, dat ge dat als het ware
vast kunt pakken".
Bij de uitgang van het kloos
ter staat nog de tas met Maria
beelden. Verloren in een hoek.
„Pater, vergeet de beelden
niet", klinkt het uit een dienst
vertrek. Leopold Verhagen
knikt, blijft een ogenblik wezen
loos staan en sjouwt terug het
klooster in. Zonder tas.
Op water en brood
LEIDEN
Aanstaande maandag beginnen
in het Knooppunt voor jonge
renpastoraat en diakonaat,
Oude Rijn 44b in Leiden, ge
sprekken bij de "Maaltijd op
Water en Brood' met als thema
'God'. Aanleiding is een studie
van de bioloog Richard
Dawkins over de evolutie. De
inleiding tot het gesprek wordt
verzorgd door Ton van der
Horst. De (gratis) maaltijd be
gint om 18.00 uur en duurt tot
19.30 uur.
centrum van Eindhoven. Het
geluid van het drukke stadsver
keer verstoort de gewijde stilte
niet, is er hoogstens in de verte,
als een echo van de boze wereld
buiten.
Op de kronkeltrap die naar
het museum op de eerste ver
dieping voert, grijpt hij zich vast
aan de leuning. „Het valt niet
mee, jongen, als ge oud bent".
Trillende vingefs zoeken bij het
museum naar de sleutels in de
plooien van het monnikenha
bijt. „Hoort Israël, hoort, gij de
Heer is onze God" staat in goti
sche letters naast de deur ge
schreven. Deuteronium 6, de
verzen 1 tot en met 9: uit de
toespraak van Mozes over de
Tien Geboden.
„De protestanten hebben het
nooit zo gehad op die beelden
van ons. Die kennen dat niet,
spullekes, die zijn arm. Ik moet
zeggen dat ik het altijd als een
rijkdom heb gezien dat wij,
Roomsen, ze wel hadden. Gelo
ven, dat kunt ge niet zonder
spullekes. Dat hebt ge toch no
dig? Al kunnen we Onz'n Lieven
Heer niet zien, waarom zouden
we hem niet mogen afbeelden?
Christus heeft toch op aarde ge
leefd en 'n gezicht gehad? Ik
kan me niet voorstellen dat Hij
ons dat kwalijk neemt. We heb
ben toch altijd spullekes gehad?
Beelden, prentjes, heiligen, On
ze Lieve Vrouwkes?"
Beelden zijn er door de chris
tenen vanaf de vroegste tijden
gemaakt, zij het aanvankelijk
vooral in de vorm van symbo
len. Een vis of een kruis, gekrast
of geschilderd op de muren van
de catacomben: dat waren de
tekens voor Christus. Vanaf het
moment dat de christenen in
vrijheid hun kerken mochten
bouwen, stonden die ook vol
met beelden. Als een getekende
of gebeeldhouwde bijbel voor
de ongeletterden. Maar ook als
een permanente steen des aan
stoots voor bepaalde geledingen
binnen het Christendom: de
Moslims verwierpen in de ze
vende eeuw het beeld radicaal,
in het Byzantijnse Rijk kwam
het even later tot een heuse
beeldenstrijd die in 1566 in de
Nederlanden nog eens dunne
tjes werd overgedaan.
„Ach, er zijn natuurlijk de ex
cessen geweest. Ge moet goed
in de gaten houden dat ge niet
het beeld zelf vereert. Ge moet
niet overdrijven. Dat geldt ook
voor de Relieken. De devotie liep
op een gegeven moment de
spuigaten uit. De mensen leken
wel gek. In Alexandrië stond een
tijdlang een relieken-fabriek.
Daar verkocht men honden
voor heiligen. Hele kennels zijn
op die manier naar Europa ver
daan komen. De parochies vra
gen me dat ook: pater, kijkt gij
er eens naar? Ik moet u zeggen
dat ook ik niet met zekerheid
kan zeggen of ze echt zijn. Dat
blijft toch een kwestie van ge
loof. Wat ik wel kan doen, is be
kijken of ze op een authentieke
plaats bewaard worden. Dan
krijgen de parochies van mij
een brief, ondertekend door d'n
bisschop".
In het kleine museum is elke
centimeter vol. Het complete
erfgoed van de Roomse Kerk in
gips, hout en beenderen: de H.
Rita, Antonius van Padua, het
Kindeke Jezus van Praag, Ge-
rardus Majella, Maria van Lour-
des, van Eatima, Banneux, The-
resia van Avila.
Leopold Verhagen wijst op
twee beelden van het H. Hart.
„Die is mooi, dat is 'n prul. Dat
Pater Leo
pold Verha
gen (83):
„Geloven
kunt ge niet
zonder spul
lekes".
FOTO CPD
handeld. Maar ja, de mensen
toen moesten toch ergens hun
verdriet kwijt?"
„Ik heb het vaste vertrouwen
dat Onz'n Lieve Heer wel een
oogje dicht doet op gezette tij
den. Als ik hier reliekskes krijg,
kijk ik altijd goed waar ze van
KERKDIENSTEN
LEIDEN
Herv. Gem. Hoogl. kerk geen dienst,
Marekerk 10 ds Smaling, 17 kand. Van
Duyvenbode, Katwijk; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds Dekker-Keiler; Oecu
menische geloofsgemeenschap De Re
genboog (Merenwijk) 9.30 mw drs vd
Wel, 11.15 drs vd Wel en past. Schol-
tes; Petruskerk 11.45oec. stud, dienst.
Bethlehemkerk (Driftstr.) 10 ds vd Bom;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds
Rietveld; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds
Nauta; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 hr
Van Schelven, Den Haag, 'Stevenshof'
(rk kerk Haagse Schouw) 9.30 kand.
mw Damstra-Schreuder. Acad. Zieken
huis 10 pater Van Haasteren en ds
Schokker. Diakonessenhuis elke za
10.30 rk. dienst, en zo 10.30 ds Van 't
Hof. Endegeest zie Oegstgeest. Geref.
Kerk Vredeskerk zie herv. gem., Oude
Vestkerk 10 ds Rooze; Maranathak. zie
herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv gem.,
verzorgingstehuis Groenhoven 10 ds
Hortensius; Merenwijk zie herv. ge
meente. Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10
en 17 ds Burger. Chr. Geref. K. (Steen-
schuur) 10 prof. Boertien, 17 dienst.
Geref. Gem. (zie onder Leiderdorp). Ge
ref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk Drift
str.) 11.30 en 17.30. Evang.-Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds Mos-
tert. Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 10 mw Hassel-
bach-Jongsma. Baptistengemeente (au
la 'Nieuweroord', Rijnsburgerweg 124)-
10 ds Agtereek. Evang. Gemeenschap
(Middelstegr. 3) 9 en 10.30 ev. H. Koe
horst. Evangel lecentrum-Pinksterbew.
(Bethlehemskerk Lammermarkt) 10 ev.
Zijlstra, 19.30 jong. contactavond.
Pinkstergem. (0. Vest 13) 10 hr Eiker
bout. Volle Evangelie Gemeente (Haar
lemmerweg 36) 11 ev Daniël. Christen
gemeenschap (Vestestr. 49) geen
dienst. Leger des Heils (hoek Ves
testr./Groenesteeg) 10 en 17. Nieuw-
Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 17,
wo. 20. Zevendedag-adventisten ('De
Ontmoeting', Noordhofland V,schoten)
elke za 10 tot 11 bijbelstudie, 11 tot 12
predikatie. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. Kerk van J Chr.
vd Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.)
10 11 en 12 Oud-Kath. K. (Zoeterw-
singel) 10,'behalve 2e weej<einde van
de maand: za 19. Rooms-Kath. K.
Haagweg za 19, zo 10.30; Herensingel
za 19, zo 11; Rijndijk (Stevenshof) za
19, zo 11; Steenschuurza 10, 19, zo
8.30, 10, 11.30, 18 en 19 (lof); Bos-
huizerkadeza 19, zo 10; Lammen-
schanswegza 19, 10; Haarl.straat za
19, zo 10.30 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem H. Rijndijk (zie Zoeterwou-
de).
ABBENES
Herv. Gem. 9.30 ds Verseput, Oegst
geest.
AARLANDERVEEN
Herv. Gem. 10 ds J vd Berg, 19 ds Om-
mering. Alphen. Geref. Kerk 10 dr Ba-
de, Alphen, 18.30 ds De Lange, Aals
meer. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 16 ds
Den Hartog, Veenendaal. Rk Kerk za 19,
zo 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN
Herv. Gem. Adventskerk 10 ds Jonk
man, 18.30 ds 't Hooft; Kruiskerk 10 ds
T Hooft; Opstandingskerk 10 ds Omme-
ring; G. Herderkerk 10 ds Nieuwenhuis;
De Bron 9 ds Bakker, 10.30 ds Moll,
18.30 ds Moll; Ashram (Marsdiep) 10
ds Mulder; Oudshoornse kerk 10 ds
Stenfert Kroese, Driebergen; Sionskerk
(Meteoorlaan) 9.30 ds Ouwendijk,
18.30 ds Tolhoek, Jaarsveld. Geref.
Kerk Maranathakerk 10 ds De Bruin,
Oegstgeest, 18.30 ds Santing, Salvato-
rikerk 10 ds Santing, 18.30 ds vd Waal,
Nieuwerkerk a/d IJssel; Kerk en Zanen
10 ds Veenstra, Leiden. Geref. K. Vrijg.
(school Bospark, Beatrixl. 4) 9.30 hr vd
Hoeven, 17 dsGrëtz. Ned. Geref. Kerk
(school Willemstr.) 9.30 H.A. en 16.30
ds Janssens. Chr. Geref. Ker)< (Grijpen-
stemstr.) 9.30 en 16.30 ds vd Meij.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30
en 16. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10
ds Koekkoek, 18.30 ev. Esmeyer. Bapt
.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10
dienst. Bapt.gem. Ichthus (aula mavo
H. Dunantweg 1) lOhrVan Engelenho
ven, 18 30 hr Lourens. Volle-evang-
.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10
hrvd Hoorn Pinkstergem. 'Het Licht'
(A. v. Burenlaan 15) 10. Christenge
meente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel',
hoek Emmalaan) 10 dienst. Leger des
H. (Zonneweg 3) 10 en 19 (laatste zon
dag van de maand 17 u.). Remonstr
Gem. (Van Mandersloostr. 36) geen
dienst Rk Kerk: Bonifaciusk. za 19, zo
9.45 en 11.30; Piusk. za 19. zo 9 en
10.30; De Bron za 19, zo 9.30 en 11
BENTHUIZEN
Herv. Gem. 9.30 ds Van Duijn, 18 ds
Van Gorsel. Geref ./Herv. Gem. (geb. 'De
Hoeksteen', Schweitzerstr.-Bernhard-
str.) geen opgave. Geref. Gem. 9.30 en
18 ds Van Aalst.
BODEGRAVEN
Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Zethof,
Kockengen, 18.30 ds vd Scheur-, Salv-
.kerk 10 ds De Jong, 18.30 kand. Zor-
ge, Ouderkerk; Bethl.kerk (Nieuwer-
brug) 10 ds Wisgerhof, Amersfoort,
18.30 ds Smit, Hilversum. Geref. Kerk
10 ds Zoutman, 18.30 ds Elderman.
Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en
18.30.
BOSKOOP
Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Jansen,
18.30 kand. De Klerk; De Stek 9.30 ds
De Reuver. Geref. Kerk 9.30 ds Van 't
Hoff17 ds De Reus, Ter Aar. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 ds Rietveld, Maarssen,
17 ds Oostmg. Church of the Nations
('Ons Paradijsje', v. Neslaan 4) 9.30 hr
Godschalk.
HAZERSWOUDE
Herv. Gem. 9 kand. J. Piet, Aalsmeet,
18.30 ds Van Dis, Wassenaar. Geref.
Kerk 10.30 mw De Peuter, 17 dhr De
Ridder. Rk Kerk-, dorp za 19, zo 10 en
11.30; Anker za 19, zo 11; Rijndijk zo
9.30.
HILLEGOM
Herv. Gem. 10 ds Hofland, gez. dienst.
Geref. Kerk ('Hoeksteen') zie herv. gem.
Chr. Geref. Kerk 10 en 17 ds Van Lan-
gevelde. Christen Gemeente (P. Breug-
hellaan 36) g.opg. Rk Kerk: Mart. za 19,
zo 10.; Jozefk. za 19, zo 10.
HOOGMADE
Herv, Gem. 10 ds Mackaay, Leiden, Rk
Kerk za 19, zo 9,15.
DE KAAG
Herv, Gem. 10 ds Korenhoff, Heemste
de. Rk Kerk za 19, zo 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN
Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds Van Niel,
Rijnsburg. 18 ds Sloof; Ontm.kerk 10
ds Sloof. 18.30 ds Verboom, Rijnsburg.
Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-college)
zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 10 ds
Van Breevoort, 17 dsvd Horst. Rk Kerk
za 19, zo 9.30.
KATWIJK AAN ZEE
Herv Gem. Hervormd Kerkelijk Centrum
9.30 ds Tten Voorde, N. Kerk 10 10 ds
Hovius, 16.30 ds Visser, 18.30 dsGo-
rissen; 0. Kerk geen dienst; Ichthusk.
9.45 samenzang, 10 ds Glashouwer, 18
ds Visser; Pniëlk. 9.30 ds vd Berg, 18
ds Ten Voorde; Maranathakerk (Rijnsoe
ver) 10 ds Schuurman, 18dsVroegin-
deweij. Overduin 14.15 dhr Bergman.
Herv Gem. 'De Rank' (Helmbergweg
10) 10 ds Hoogendijk, Alphen a/d Rijn;
gebouw De Hoeksteen (dovendienst):
dhr vd Bos. Geref. Kerk Vr.kerk 10 ds vd
Horst. 17 ds Van Breevoort, VLOK; Tri-
umfatork. 10 ds Elderman. Geref. K
Vrijg. 9.30 en 16 ds Heida. Ned. Geref.
K. (aula Pieter Groen-college, ingang
Rijnsoever 293) lOkand. Kleingeld, 19
ds De Lange. Chr. Geref. K 10 en 17 ds
Veenendaal. Vrije Chr. Geref. Gem.
(Unizaal) 10 en 17 ds yd Beid. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 17 leesdienst.
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr10 en
17. Onafh. baptistengem. (Ambachts-
weg 2) 10 ds Bakker. Soefi (Zuidduin-
weg) elke le en 3e zondag, 16.
Kapel marinevliegkamp Valkenburg
(toegankelijk voor allen); 10.30 ds Bal
jet, hoofdvlootpredikant.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN
Herv. Gem. 10 ds Tielkemeijer, 19 gez.
dienst in G.K. Geref. Kerk 10 ds vd
Lugt, 19 ds K. Jansen, Boskoop.
LEIDERDORP
Herv. Gem. en Geref. Kerk Dorpsk. 10
en 18.30 ds Luttikhuis; Scheppingsk.
10 dsvd Born. Leythenrode g.o. Elis.-
ziekenhuis 10 ds Brommet. Geref. Ge
meente Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr.
73) 10 en 16.30 ds Boogaard. Bapt-
.gerrj. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 dhr De Vries.
Rk Kerk za 19, zo 10 en 11.30.
LEIMUIDEN
Herv. Gem. 9.30 ds Heijting, Oude We
tering Geref. Kerk 9.30 ds vd Kooi, 19
dsvd Kooi-Dijkstra. Rk Kerk za 19, zo
10.
LISSE
Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Germans,
Sassenheim, 19 ds De Gelder; Paulus-
kerk 10 ds De Gelder, Geref. Kerk 10 en
17 (HA) ds Van Midden. Geref. K. Vrijg.
(Prmsessestr. 1) 9 ds Geersing, 15ds
Bijl Ned. Geref. Kerk (Salvaton) 10 en
19 ds Vos. Chr. Geref. Kerk 10 en
16 30 ds Van Dijken. Geref. Gem. 10 en
16 ds Tams. Evangeliegemeente (Hee-
reweg 52a) g.o. Rk Kerk: Agathakerk za
19, zo 10, 11.30; Poelpolder za 19, zo
10.30; Mariakerk za 19, zo 9 en 10.15;
Engelbew. za 19, zo 10, di 19.
NIEUWKOOP
Herv. Gem. 9.30 ds Cats, Mijdrecht,
18.30 ds Stelwagen, Rqswijk. Geref.
Kerk 9.30 ds Delhaas, Zwammerdam.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 18.30 ds
Baars, Middelharnis. Remonstr. Gem.
g.o. Evang. gem. (ver.gebouw 'De Rank',
Regthuysplem) 12 nam. Rk Kerk za 19.
zo 9 en 10.45.
NIEUWVEEN
Herv. Gem. 9.30 ds Van 't Kruis, Doorn.
18 30 ds Driebergen, Katwijk. Geref.
Kerk 9.30 ds Baane. Rk Kerk za 19. zo
9 en 11.
NIEUW-VENNEP
Herv. Gem. 9.30 ds Smaling, Leiden, ds
Gebraad,-Schevemngen. Geref. Kerk
9.30 en 19 ds Rang. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 16.30 ds Brandsma. Rk Kerk
za 19, zo 10.
NOORDEN
Herv. Gem. 9.30 ds Geuze, 19 ds De
Koeijer, Baarn. Geref. Kerk (W. Verlaat)
10 ds Den Heeten, Hoofddorp, 19 hr
Schreuder. Rk kerk za 19, zo 9 en
10.30,
NOORDWIJK
Herv. Gem. Grote of St. Jeroensk. (Bin
nen) 10 ds vd Lee, 17 ds Goossen, Wad-
dinxveen, 19 ds Elgersma; Hoofdstr.
(Zee) 10 ds Ruitenburg; De Rank (Golf
baan) 10 ds Visser. Katwi|k. Geref. Kerk
Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds Elgersma,
17 ds vd Lee; Vinkenl. (Binnen) 10 ds
Van Sluijs. Kapel W. v d. Bergh-stich
ting 11 ds Slofstra. 'Sole Mio' 9 ds Van
Sluijs. Evang. centrum 'De Ark' (Pic
képl. 1) 10 dhr Van Duin. Ned. Prot
Bond (aula O.Zeew.) 10.30 ds Spelberg,
Utrecht. Rk Kerk Zee za 19, zo 10.30;
Binnen za 19, zo 9.30 en 11
NOORDWIJKERHOUT
Dorpsk. 10 ds Rinzema; De Zilk zie
Dorpskerk. Rk Kerk Victork. za 19, zo
9.30 en 11; Jozefk. za 19, zo 9 en
10.30; DeZilkza 19. zo 10.30
OEGSTGEEST
Herv. Gem. Groene of Will.kerk 10 ds
Kooman mmvVocalis-, Pauluskerk 10 ds
Irik. Tiel; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10
ds Bouhuys, Leiden. Geref. Kerk 10 ds
Plomp. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr.
Schilderschool) 10.30 ds Hoogendoorn,
Waddmxveen, 16.30 ds Geelhoed. Den
Haag. Ned. Geref, Kerk (Gem.centrum)
8.45 dhr Venderbos, 16 ds Janse. Van
Wijckerslooth 16 ds Rijksen HA. Ende
geest 10 ds Friederich, 19.15 oec.
avondgebed. Volle-evangeliegem. (Gem
.centrum) 16, Rk Kerk Will.kerk za 19,
zo 9 en 10.30.
OUD-ADE
Rk Kerk za 19, zo 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING
Herv. Gem. 9.30 ds Spaans, Westkapei-
le. Geref. K. 9.30 ds Attema-Roosjen,
17 ds Wielsma, Uithoorn. Remonstr.
Gem geen dienst. Rk Kerk za 19, zo
10.30 (doopdiensten iedere 2e en 4e
zondag van de maand om 12).
ROELOFARENDSVEEN
Rk Kerk Mar. Pres. za 19. zo 11 (doop-
dienst iedere le zondag van de maand
om 12.30); Petrus-B, za 19, zo 9.30
(doopdienst iedere derde zondag van de
maand om 12.30).
RIJNSATERWOUDE
Herv. Gem. 9.30 hr Schoenmaker. Lei-
muiden, 19ds Limburg, Loosduinen.
Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 14 ds
Bouw.
RIJNSBURG
Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30 ds Ver
boom, 17 ds Volk, Katwijk a/d Rijn; Bet
helkerk 9.30 ds Wagter, Capelle a/d IJs
sel Geref. Kerk Petrakerk 9 30 ds Snel,
17 ds Verschoor-, Immanuelkerk 9 en
10.30 ds Verschoor, 17 ds Terpstra.
Maranathakerk 9.30 ds Terpstra. 17 ds
Verschoor. Geref. Kerk Vrijg. 10 en
1 7.15 ds Bijl. Chr. Geref. K. 9.30 en 16
ds Den Butter. Evang. Christengem. (au
la mavo) 10 dhr vtf Laak, Katwijk. Rk
Kerk za 19, zo 9 30 en (chr. tuin
bouwschool) 11.
RIJPWETERING
Rk Kerk za 19 (avondmis in Oud-Ade).
zo 10.30.
SASSENHEIM
Herv. Gem. 10 ds Vollebregt, 19 ds
Bras. Geref. Kerk 10 ds Bras. Chr. Ge
ref. K. 10 ds vd Boomgaard, Zoeter
meer, 17 ds Slofstra. Noordwijk Ned.
Prot. Bond (Jul.laan 17) 10.30 mw ds
Driessen, Leiden. Rk Kerk za 19, zo
9.30 en 11 (doopdienst iedere laatste
zondag van de maand om 12.30).
TER AAR
Herv. Gem. 9.30 ds Lapré. Koudekerk,
18.30 dsvd Heuvel, Viaardmgen. Geref
Kerk 9.30 ds De Reus, 18.30 ds Van
Oudenallen, Woubrugge Rk Kerk Aar
dam za 19, zo 9 en 12; kerk Langeraar
za 19, zo 9.30 en 11.30
VALKENBURG
Herv. Gem. 10 kand Kemperman, Lei
den, 18.30 kand. Van Duijvenbode,
Katwijk. Geref. Kerk 10 ds Padmos,
18.30 ds vd Woude. Wassenaar Geref
K. Vrijg. 9.30 ds Geelhoed. 1 7.30 ds
Heida.
Kapel marinevliegkamp Valkenburg; zie
Katwijk aan Zee
VOORHOUT
Herv./Geref. Kerkgemeenschap 10 ds
De Jong. Rk Kerk za*19. zo 9.30 en 11
VOORSCHOTEN
Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds De Boer,
19 zie Geref. Kerk; De Ontmoeting
(Noordhofland) lOds De Zwart, 19 zie
Geref. Kerk; 'Rehoboth' (Van Leeuwen
hoekkade) 9.30 ds Van Kooten, Delft.
16.30 ds Stoutiesdijk, Dordrecht Hulp
en Heil kerk ('Schakenbos', Leidschen-
dam) 10 dr Verheule mmv Richard Hei
dema, orgel, Erwin van Dijck, dwarsfluit
en Willem Lekkerkerker, trompet. Geref.
Kerk 10 en 19ds Ledegang Geref K.
Vrijg. (Bachlaan) 10.45 en 16.30 ds
Geersing. Rk Kerk Laur .kerk za 19. zo
11.30; M. Godskerk. za 19. zo 10. An
glican Church (British school in The
Netherlands, J. v. Hoofiaan 3) 10 30.
Aula basisgemeenschap (in 'De Groene
Kikker'. Frans Halsplantsoen) 10.30
dienst
WADDINXVEEN
Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds Dekker. 17
ds Van Vliet; Hoeksteen 9.30 ds Ver
spui. 18.30 ds Van Doorn; Bethelk.
9.30 drs Buitenlaar. 17 dr Verboom.
Rehoboth-school 9.30 ds Schrijver. 17
kand. Burger; Imm.kerk 10 ds Posthu
mus Meyes, 17 kand. Hermans. Geref?
Kerk Kruisk. 10.15 ds De Moor. 17 ds
Baas; Ontm.kerk 9.30 ds Borgers. Ge
ref. K Vrijg (Kruiskerk) 9.30 en 14.45
ds Hoogendoorn. Chr. Afgesch Gem
9.30 en 1 7 ds vd Want. Oud-Geref
Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en 18.30
dienst. RK Kerk St. Victork 9.30, Ont-
moetingsk, za 19. zo 11,15.
WARMOND
Herv. Gem. 10 ds Rothfusz. Hillegom.
Rk Kerk za 19. zo 9 en 10.30.
WASSENAAR
Herv. Gem. Dorpsk. 10 mw ds Bezemer,
16.30 dsTen Voorde. Katwijk, Kievietk
('Samen op weg') 10 ds Visser; Mes
siask. 10 ds Hellendoorn; Dorpscentrum
9 30 ds vd Sluijs. Rotterdam. Geref
Kerk Zijllaan 10dsvd Woude. 17ds
Padmos, Valkenburg. Ned Prot Bond
(Kerkdam) 10.30 ds Van Ginkel, Am
sterdam. RK Kerk Jozef za 19, zo 9.30
en 11; Will, za 19. zo 9.30 en 11; GH
za 18. zo 10.30.
WOUBRUGGE
Herv Gem. 9.30 ds Abma. Gouda.
18.30 ds Haitsma. Boskoop. Geref
Kerk 9.30 ds Van Oudenallen. 18 30 ds
Van 't Hoff, Boskoop Ned. Prot Bond
(De Wijk, Schoolstr. 20) geen dienst. Rk
Kerk zo 10 30
ZEVENHOVEN
Herv Gem. 9.30 kand vd Kamp. Geref.
Kerk 9.30 hr Schreuder, 19 ds Ribbe-
ZOETERWOUDE
Herv Gem. lOdsWolthaus. Rk Kerk St.
Jan za 19.30. zo 9.30; Chr. Dienaark.
za 19, zo 10. Meerburgkerk H. Rijndijk
za 19. zo 10 30.
ZWAMMERDAM
Herv Gem 10 ds Dubbeldam. 18 30ds
Voordouw Geref Kerk lOdr Fernhout.
Alphen, 18.30 drs Baane. Nieuwveon
Hooge Burch 11 pst. Delhaas Remon
str. Gem. g.o.
