Feiten
Boris Jeltsins krachtproef
Boetekleed en Januskop in Opperste Sovjet
Het is niet alleen mijn schuld
Dinsdag 27 augustus 1991
EN MENINGEN
Russische president heeft nooit gerept over pijnlijke overgang economie
In Moskou is gisteren een speciale herdenkingsdienst gehouden voor de drie slachtoffers v
plechtigheid werd bijgewoond door de Russische president Boris Jeltsin (rechts).
Bons Jeltsin heeft in korte tijd meer macht gekregen dan
hij ooit had kunnen dromen. De totale ineenstorting bin
nen luttele dagen van wat nog overeind stond van de
communistische totalitaire structuren betekent dat alles
hem zo maar in de schoot is gevallen. Jeltsin's machtsba
sis in de Russische Federatie werd al steeds belangrijker.
Nu de conservatieven in de Sovjetunie voor altijd van het
toneel zijn gevaagd, heeft Jeltsin in feite alle teugels in
handen.
LONDEN STEVE CRAWSHAW
THE INDEPENDENT
Toen de democratische schoon
heidswedstrijd tussen Gor-
batsjov en Jeltsin nog in volle
gang was, wisten de meeste
Russen al wie ze zouden kiezen.
Bijna zonder uitzondering
schaarden de nieuwe democra
tische hervormers in de Russi
sche samenleving - onder wie
voormalige dissidenten zoals de
weduwe van Andrej Sacharov,
Jelena Bonner - zich achter Jelt
sin. De conservatieven bleven
bijna allemaal in Gorbatsjovs
kamp, zelfs als ze het totaal on
eens waren met zijn benade
ring.
Het Westen besteedde weinig
aandacht aan de massale over
steek van liberalen naar het
kamp van Jeltsin. Westerse poli
tici die de Sovjetunie bezoch
ten, namen Jeltsin welbewust
niet op in hun agenda.
Dat was kortzichtig. Jeltsin's de
mocratische geloofsbrieven -
zijn afwijzing van het leninisme,
zijn omarming van de vrije
markteconomie, zijn standpunt
met betrekking tot de Baltische
staten - waren duidelijk indruk
wekkender dan die van de lei
der van de Communistische
Partij en de Sovjetunie. Nu Gor-
batsjov feitelijk het veld heeft
moeten ruimen, rijst de vraag
naar het soort leiderschap dat
Jeltsin zal kunnen bieden.
Het probleem was dat Jeltsin in
westerse ogen te rauw, te recht-
voor-z'n-raap was. Zijn botheid
stond in sterk contrast met het
gepolijste optreden van Gorbat-
jsov. Wanneer Jeltsin vragen be
antwoordde, kwam hij bijna
schurkerig over: zijn ogen draai
den rusteloos heen en weer en
zijn bovenlip krulde gemeen
omhoog. Gorbatsjov, daarente
gen, had een levendige schitte
ring in de ogen en was altijd
even charmant.
Maar dergelijke uiterlijkheden
hadden nooit mogen meetellen.
Het had moeten aankomen op
wat de twee mannen zeiden en
vooral op wat ze deden. En op
dit vlak presteerde Jeltsin be
duidend beter. Gemeten naar
zijn daden leek zijn ogenschijn
lijke boerenpummeligheid
soms haast kunstmatig, een on
derdeel van zijn imago van
'man van het volk'.
Net als de Poolse president
Lech Walesa heeft Jeltsin gele
den onder westers wantrouwen
jegens zijn bulderende stijl.
Toch is er zelfs onder Jeltsins
aanhangers altijd getwijfeld
over hoe hij zijn macht zou ge
bruiken als hij aan de macht
zou komen. Velen liepen in het
afgelopen jaar onder zijn vaan
del mee omdat hij hun enige
hoop was tegen het door Gor
batsjov aangevoerde commu
nistische regime. Maar veel li
beralen hebben weinig op met
Jeltsins autocratische stijl en
wellicht zullen zij hetzelfde pad
kiezen als de intellectuelen in
de Poolse oppositie, die massaal
met president Walesa hebben
gebroken.
Net als bij Gorbatsjov, is
Jeltsin's sterke persoonlijkheid
van groot belang geweest voor
zijn politiek overleven. Maar
Jeltsin is „nooit makkelijk ge
weest in de omgang", zoals hij
zelf vrolijk toegeeft in zijn auto
biografie.
500-dagen plan
Jeltsin heeft nu geen enkel ex
cuus om radicale economische
hervormingen op te schorten.
Toen de politieke strijd nog
woedde, steunde hij altijd veel
radicalere veranderingen dan
Gorbatjsov. Toen Gorbatsjov
zich vorig jaar door conservatie
ven had laten paaien en het ra
dicale 500-dagen plan van Sja-
talin torpedeerde, hield Jeltsins
Rusland vast aan het plan.
Maar in werkelijkheid was het
plan onuitvoerbaar zolang de
communistische partij nog aan
de macht was, hoewel de poli
tieke leiders dat natuurlijk niet
wilden toegeven. De populari
teit van Gorbatsjov en zijn rege
ring was niet groot genoeg om
de bittere pil van pijnlijke eco
nomische hervormingen te ver
zachten. In theorie zou Jeltsin
nu voldoende steun van het
volk hebben om een compleet
hervormingsprogramma door
te voeren. Jeltsin heeft echter
nog met geen woord gerept
over de pijnlijke overgangspe
riode waarmee economische
hervormingen onvermijdelijk
gepaard zullen gaan.
Jeltsin heeft het juist doen voor
komen alsof de ontwikkelingen
zich nu haast als vanzelf zullen
voltrekken. Hij houdt de men
sen voor dat het communisme
de economie heeft verziekt en
dat de kloof naar een vrije eco
nomie moet worden 'over
brugd' door een verstandiger
exploitatie van de natuurlijke
rijkdommen van het land. Als
hij de problemen zo blijft baga
telliseren, zouden de Russen
wel eens net zo teleurgesteld
kunnen raken in Jeltsin als in
Gorbatsjov. Er zijn maar weinig
i de Sovjetunie die
geloven dat de economie pijn
loos kan worden verbeterd.
De benoeming zondag van Gri-
gory Javlinski tot een van de be
langrijkste economische strate
gen voor het uitstippelen van de
toekomst van het land is een te
ken dat Jeltsin voorlopig van zin
is door te zetten met zijn radi
cale hervormingen. Javlinski
was mede-auteur van het 500-
dagen plan en ontwerper van
het Javiinksi-plan, dat Gor
batsjov vorige maand in Londen
in afgezwakte vorm aan de G7
(de zeven belangrijkste in-
dustielanden) presenteerde.
(Een gedesillusioneerde, vol
gens Sovjet-functionarissen
'mokkende' Javlinski weigerde
Gorbatsjov naar Londen te ver
gezellen, zoals oorspronkelijk
de bedoeling was geweest.)
Ondertussen heeft Jeltsin de
verantwoordelijkheid voor en
kele 'Sovjet' aangelegenheden
naar zich toegetrokken, wat de
indruk wekt dat hij grotere am
bities heeft dan het president
schap van de Russische Federa
tie. Voorlopig kunnen zijn nieu
we bevoegdheden nog worden
uitgelegd als een poging het
machtsvacuüm te vullen dat
door de val van het communis
tische regime is ontstaan.
Het is duidelijk dat Jeltsin verre
weg de belangrijkste speler zal
zijn in de nieuwe Sovjetunie. Als
hij echter probeert vast te hou
den aan de uitgebreide zeggen
schap die hij nu over de hele
Sovjetunie heeft, loopt hij het
gevaar dat de republieken waar
mee hij zo'n goede verstand
houding heeft zich van hem
zullen afkeren.
In plaats van dit risiko te lopen,
zal hij zich wellicht liever op de
Russische Federatie concentre
ren. Het probleem is dat er op
korte termijn geen sprake zal
zijn van een daadwerkelijke op
positie tegen Jeltsin, afgezien
van de communisten, die niet
meer meetellen. Maar dat wil
niet zeggen dat hij zich onver
mijdelijk zal ontpoppen tot een
soort machtswellustige tsaar,
hoewel dat tot de mogelijkhe
den behoort.
Maar Boris Jeltsin is ook een
soort Russische romanticus met
grootste dromen voor zijn land,
Rusland. Zijn opvliegendheid
en bezeten vastberadenheid
hoeven niet te betekenen dat hij
dictatoriale neigingen heeft. Als
hij erin slaagt Rusland een
vreedzame overgang naar een
nieuw tijdperk te geven, is dat
op zich al een opmerkelijke
prestatie.
VERTALING MARGREET HESUNGA
Parlementsleden proberen eigen hachje te redden
MOSKOU HANS GELEUNSE
CORRESPONDENT
Boetekleed en Januskop waren
gisteren de meest opvallende
attributen bij het debat in de
Opperste Sovjet (het parlement)
over de mislukte staatsgreep.
Het boetekleed bedekte de
schouders van president Gor
batsjov. De Januskop werd ge
torst door minstens de helft van
de 475 afgevaardigden: de over
tuigde communisten die vorige
week de coup nog steunden,
maar nu vol afschuw spreken
over de „illegale putsch".
Uiterlijk onbewogen en een
zaam tronend op de hoogste
zitplaats hoorde Michail Gor
batsjov de getuigenissen aan.
Even daarvoor had hij zelf het
hoofd deemoedig gebogen en
schuld bekend. „Ik draag grote
verantwoordelijkheid voor wat
is gebeurd. Gedurende de afge
lopen dagen is me veel duidelijk
geworden". De leider die tegen
beter weten in bleef geloven in
de communistische partij is om.
„De coup heeft me tot het in
zicht gebracht dat het niet mo
gelijk is zo te denken", zegt hij.
Gorbatsjov heeft zijn besluite
loosheid en zijn liberalisme te
genover degenen die de hervor
mingen saboteerden resoluut
van zich afgegooid. Geen com
promissen meer, maar snelle en
radicale economische hervor
mingen, onmiddellijke, uitvoe
ring van de privatisering in de
landbouw, reorganisatie van de
KGB; het kan niet op.
Niemand die zich tegen deze
nieuwe koers durft uit te spre
ken. De Grote Leider is tenïg,
maar hij is gedegradeerd tot 's
lands nummer twee en loopt
gedwee aan het handje van de
Russische president Boris Jelt
sin. „Republieken die uit de
Unie willen treden moeten wor
den gerespecteerd. Na de on
dertekening van het Uniever
drag zullen we met hen praten,
maar ze hebben het recht op
een onafhankelijke keuze. Mis
schien kunnen we met de vijf
tien republieken tot een vorm
van economische samenwer
king komen", zegt hij.
Wat moet er tegen deze omme
keer worden ingebracht? Niets.
De meeste parlementsleden
hebben nog maar één doel voor
ogen: redding van het eigen
hachje. De een na de andere
spreker uit het democratische
kamp eist tijdens het debat on
middellijke ontbinding van dit
„verradersparlement", waarvan
de meeste afgevaardigden actief
of passief betrokken waren bij
de coup.
De leider van de machtige Or
thodoxe kerk, patriarch Aleksej,
doet er nog een schepje boven
op: hij stuurt een telegram. De
boodschap is eenvoudig: „Par
lement, uw tijd is voorbij. Verzet
tegen de nieuwe politiek is
kansloos." Het levende bewijs
daarvoor zat gisteren voor in de
zaal: ex-parlementsvoorzitter
Anatoli Lukjanov, zijn frustra
ties verbijtend.
Het is nog niet onomstotelijk
bewezen dat de studievriend
van Gorbatsjov actief betrokken
was bij de voorbereiding van de
putsch. Maar het feit dat hij de
overeenkomst die Gorbatsjov
voor de coup met de leiders van
negen republieken bereikte over
een nieuwe Unie van Soeverei
ne Staten wilde openbreken,
zegt zijn vele tegenstanders ge
noeg.
Lukjanov ontkent elke betrok
kenheid, maar daar wordt wei
nig geloof aan gehecht. Hem is
het voorzitterschap van het par
lement, dat hij twee jaar lang in
nauwe samenwerking met de
conservatieve Sojoez-fractie
kon manipuleren, ontnomen. In
ongenade gevallen, kreeg hij
gisteren zelfs niet de kans om
zijn zegje te doen.
Hoongelach
Iedereen heeft het licht gezien.
Zelfs de voorzitter van de parle
mentaire commissie ter nale
ving van de grondwet, Sergei
Aleksejev. „We hebben meer
dan zeventig jaar in een politie
staat geleefd. De KGB moet
worden opgeheven, de bezem
moet door het leger, met zijn
datsja-generaals. worden ge
haald. Als deze immorele staat
niet verdwijnt dreigt er een
nieuwe staatsgreep."
De enige conservatief die moe
dig blijft is de Zwarte Kolonel,
Viktor Alksnis, leider van de So
joez-fractie. Onaangedaan door
een omgeving die bloed wil zien
(„Sojoez moet in zijn geheel
'Heb ik dat!' Een afgevaardigde uit een van de Centraalaziatische repu
blieken rust even uit tijdens de ongewone parlementszitting.
FOTO AP BORIS JOERTSJENKO
MOSKOU DPA
Emotioneel en klein, vooral heel klein, stond Sov
jet-president Gorbatsjov gisteren de parlements
leden in de Opperste Sovjet te woord. Zonder zijn
gebruikelijke felheid zei hij geleerd te hebben van
de staatsgreep en kondigde hij een reeks dringen
de hervormingen aan. De belangrijkste passages
van zijn rede volgen hieronder:
„Wij moeten hier (in het parlement, red.) en
ook in het Congres van Volksafgevaardigden alles
vertellen over wat er is gebeurd, waarom het kon
gebeuren en welke lessen wij daaruit moeten
trekken. Het mogen geen filosofische verhande
lingen worden, maar poli
tieke en praktische hande
lingen.
De gebrekkige doorvoe
ring van democratische
hervormingen is een van
de oorzaken die tot de
staatsgreep leidde. Het is
niet alleen mijn eigen
schuld, in deze kwestie
dragen we allen gezamen
lijk schuld: de raad (Op
perste Sovjet), de partij en
de regering.
Wij hebben lang geaar
zeld en zijn nog niet tot de
beslissende democatise-
ring van de economie
overgegaan. Dat heeft ne
gatieve gevolgen gehad
voor de sociaal-economi
sche toestand in het land.
Het volk moest grote ont
beringen doorstaan. De le
vensstandaard daalde, de
criminaliteit en de crimi
nele elementen namen.,
toe. Er voldoende scherpe
politieke blik ontbrak.
Hoe kon het gebeuren
dat men het leger tegen
het eigen volk inzette? Hoe
was het mogelijk een
enorm aantal troepen en
tanks in te zetten zonder
medeweten van de hoog
ste organen van het land?
Hoe was dat mogelijk?
Ook in het werk van een
bepaald deel van het ap
paraat van de Opperste
Sovjet, en onder kabi
netsleden waren er men
sen die zich met de staats
greep inlieten... Dat is wat
ik deze dagen heb over
dacht, wat ik mij eigen heb
gemaakt, om vooral te ver
hinderen dat een dergelij
ke tragedie nog eens ge
beurt.
worden gearresteerd") pleitte
Alksnis tijdens het debat voor
„objectiviteit. We gaan er hier
nog steeds van uit dat iemand
pas schuldig is na geleverd be
wijs. Laat daarom de gearres
teerde leiders van de coup hier
hun zegje doen. We moeten de
waarheid weten", zei hij. Hoon
gelach werd zijn deel.
Twijfels
Men kan ook zeggen, van de Krim is een mens te
ruggekomen die anders tegen deze dingen aan
kijkt. En die ziet de perspectieven reeds met an
dere ogen. Maar nu geen twijfels meer met be
trekking tot de hervormingen. Ik zal geen com
promissen aangaan met diegenen met wie men
in vertrouwen geen afspraken kan maken (ap
plaus).
Uit dit applaus maak ik op dat er gevallen zijn
geweest waar ik deze compromissen niet had sectoren. Er moet alles
moeten aangaan. Ik begrijp dat, hoewel mijn
grootste wens was en is dat alles wat wij doen
zonder bloedvergieten en in het kader van de de-
mocatie verloopt. Ook in dergelijke gevallen
waarbij het land reeds enkele malen direct voor
de catastrofe stond.
Nog een oorzaak zou ik willen noemen waarom
het leven van het volk zo zwaar is geworden. Het
vormt de reden voor het afschaffen van het
(machts)monopolie (van de partij). Deze structu
ren namen wij over van het oude regime.... Ik heb
nooit de hoop verloren dat ik deze partij kan her
vormen. Maar deze staatsgreep heeft mij getoond
dat het onmogelijk is en ik ben nu niet langer se
cretaris-generaal van de partij. Ik heb voorgesteld
het Centraal Comité op te heffen.
De afgelopen zes jaar hebben getoond dat het
land is veranderd, dat het volk is veranderd, dat
de democratische krachten zijn gegroeid. Goed,
zij zijn niet steeds goed georganiseerd, niet steeds
begrijpen wij hen. Maar deze democratische
krachten hebben samen met het volk alles ge
daan waardoor de staatsgreep is mislukt.
Ik zou graag nog eens mijn grote dank uitspre
ken voor die duizenden Moskovieten die in deze
dagen hun moed hebben getoond, die voor de
grondwet waren, voor de wetten, voor de vrijheid.
Boris Jeltsin en het parlement van Rusland heb
ben een uitstekende rol gespeeld. Ik wil de inwo
ners van Leningrad, Kiev en ook de volkeren van
andere republieken noemen. Het land was tegen
de staatsgreep, hoewel alle beloften van de put-
schisten in een zeer goede vorm waren verpakt.
Maar het land wilde deze weg niet gaan. Daarom
moeten werkelijke maatregelen worden genomen
opdat de rechtsstaat in ons land gaat heersen.
Wat doen wij nu verder? Ten eerste: Wij moe
ten direct werken aan de ondertekening van het
Unie-verdrag. Wij moeten dit verdrag onderteke
nen, verbeteren, mischien met bijlagen in de
vorm van protocollen. Zo zullen wij op basis van
de wil van het volk handelen.
Ten tweede onze positie ten opzichte van de i
republieken die dit Unieverdrag niet willen on- i
dertekenen. Ik ben van
mening dat wij hen de
vrije keuze moeten laten.
En wij moeten dan met
diegenen onderhandelen
die de Unie willen verla
ten.
Wij moeten ook rekening
houden met de belangen
van alle vijftien republie
ken bij het instandhou
den van de economische
betrekkingen. Wij moeten
ons werk beginnen met
de voorbeiding van een
economisch verdrag -
hoe sneller hóe beter.
De samenzweerders wa-i
ren niet in staat geweest
hun plannen te verwe
zenlijken indien de Op
perste Sovjet en zijn
voorzitter vastberaden en
moedig op hun weg had
den gestaan. De gebeur
tenissen waren zo dat de
Opperste Sovjet had- I
moeten handelen. Rus-
land heeft dat gedaan, en
de Opperste Sovjet kon
zijn constitutionele rech
ten niet uitoefenen. Waar
was het presidium? Waar
waren de Volksafgevaar
digden? Dat moeten wij
analyseren. En wij moe
ten er lering uit trekken.
Waarschijnlijk moeten
wij een beroepsleger in
overweging nemen. De
KGB moet ook worden
hervormd. Voorzitter
Bakatin moet mij direct
voorstellen doen hoe de
KGB kan worden gereor
ganiseerd. Wij hebben
waarschijnlijk een nieuw
concept nodig voor de
KGB...
Vrij ondernemerschap
moet worden doorge
voerd, de methoden van
dwang moeten worden
weggeruimd. Wij moeten versneld werken aan j
het opheffen van oude instituties. Radicaal moe-
ten de kwesties met betrekking tot de financiële
middelen van de staat en het versterken van de
geldomloop worden aangepakt. De obstakels
moeten worden opgeruimd. Allen die grond wil
len bewerken, moeten land krijgen.
In dit uiterst zware uur wend ik mij tot onze i
boeren, alle burgers in het land, tot de mijnwer
kers, de vaklieden in gas-, brandstof- en energie-
les aan worden gedaan om
deze hoofdkwesties op te lossen.
Dat is alles wat ik in mijn bijdrage hier als
noodzakelijk wilde zeggen, in het voetspoor vari
deze tragische gebeurtenissen. De mensen ver
wachten van ons besluiten en daden. Ik denk dat
wij allen zo moeten handelen dat wettigheid en
orde heersen. Dit betekent dat ieder die was be- j
trokken bij de voorbereiding en doorvoering van
deze staatsgreep moet krijgen wat in de wet
staat."
