'Niets is meer
zwart-wit'
Emotionele terreur
T
Langzaam loopt de moeder op de voordeur af en
zegt dreigend: „Moet mama dan maar
weggaan? Stuur jij mama dan maar weg?" Het
heftig geschrokken 4-jarige kind begint panisch
„Nee, nee!" te roepen, „mama moet niet
weggaan!".
Freek de Jonge (44) doet deze
maand de 'Tropentour 1991
een reeks optredens die hem
naar de Antillen, Venezuela en
Ecuador voert. Daarmee is hij
voor het eerst na een jaar weer
terug op de podia. In
Willemstad legt hij uit waarom
hij stopte en opdook in de West.
Ook gaat hij in op zijn
drijfveren en de tol van roem.
Kijk naar Bob Dylan. Zijn
tragiek is dat hij niet kon
ontsnappen aan dezelfde
omstandigheden die hem zo
groot hebben gemaakt.
H e combinatie van reizen en
B werken bevalt me goed. Zo-
er maar iets spannends
gebeurt. Daarom wilde ik optreden in Vene
zuela en in Ecuador, voor mij onbekend ter
rein. Die spanning begon ik te missen bij het
optreden in Nederland en daarom ben ik ge
stopt. Het ging me tegenstaan. Daar ga ik
weer, dacht ik. Zelfs bij het improviseren
voelde ik mijn grenzen. Toen ben ik een pro
gramma in het Engels gaan maken. Dat was
veel inspirerender, een uitdaging. Ik ging er
mee naar Canada, de VS, het Verre Oosten."
„Nu speel ik toch weer in het Nederlands,
omdat het ons erg goed uitkwam om juist nu
op reis te gaan. Het programma drijft voor
een groot deel op improvisatie. Vooral om
het voor mezelf aantrekkelijk en spannend te
houden."
„Wat me hier aanspreekt, is die neiging om
regels te vermijden. Maar de mens is van na
ture slecht. Daarom wordt regelgeving on
ontkoombaar, hier en elders. Behalve ten
aanzien van de drugs. De overheid zou zelf
soft- en hard drugs moeten verkopen. Je
krijgt daar niet méér verslaafden door, maar
houdt wel de verdiensten in eigen zak. En
daarmee kun je dan de hulpverlening aan
drugsverslaafden betalen. De onderwereld
neem je de wind uit de zeilen."
OPWINDEND
„Het is opwindend dat ik nu Zuid-Amerika
bezoek. Ik heb al een paar maal de recette
van een voorstelling besteed aan een ontwik
kelingsproject. Maar als je daar een beetje cy
nisch tegenaan kijkt, denk je dat je het geld
ook in de lucht had kunnen gooien en zien
waar het heen dwarrelt."
„Voor de slachtoffers van die aardbeving in
Mexico hadden we zes ton bij elkaar. Wilden
ze dat we de cheque daar persoonlijk gingen
overhandigen. Maar als je ziet wat er opgaat
aan reis- en verblijfskosten. Voor jouw per
soonlijke lol eigenlijk. Ik ging niet, en twee
weken later ging Sonja Barend."
„Als je wat geld inzamelt denk je daar iets
goeds mee te kunnen doen. Maar allengs zie
je dat niets absolute waarde heeft. Alleen
rampen kunnen door hun schokeffect iets
groots in gang zetten. Tsjemobyl had eigen
lijk een paar duizend kilometer westelijker
moeten liggen. Dan was er pas echt iets ge
beurd ten gunste van het milieu."
„Er zijn zelfs geen bewegingen meer die,enig
gewicht in de schaal leggen. De vredesbewe-
ging verzandde na het wegvallen van de
kruisraketten. En Greenpeace en Amnesty In-
temational kunnen politiek geen vuist ma-
l ken. Dat is in zekere zin hun behoud, maar
I straks ook hun ondergang. En het socialisme
verloor z'n betekenis nadat de arbeider zijn
rechten kreeg."
i „Voor het milieu moet worden geknokt. Maar
I er zijn zo veel andere belangen. Als je ziet
hoe makkelijk Shell Curasao in de steek liet
j maar in Zuid-Afrika bleef, onder het motto te
willen bijdragen aan de sociale vooruitgang.
I Hypocrisie ten top. Ik vrees dat we niet zullen
ontkomen aan een vorm van geleide wereld -
I economie. Dat kan goed uitpakken, maar het
is beangstigend."
NAÖEF
„Ik ga straks naar Venezuela en Ecuador. Ik
geloof dat het politieke klimaat er stabiel is, al
zegt dat weinig over de kwaliteit van het be
stuur. Dus ja, waarom in '78 zo moeilijk ge
daan tegenover het Nederlands elftal in Ar
gentinië en nu zonder veel voorstudie zelf
een al-dan-niet dictatuur binnenstappen?"
„Oké, Venezuela mag dan het meest demo
cratische regime van dat continent hebben,
maar over Ecuador weet ik heel weinig. In
1978 wist iedereen dat in Argentinië de men-
ERWIJL ZE DE DEUR-
i knop omdraait, ant-
-M. woordt de moeden
„Ja, mama moet wèl weggaan, jij
stuurt mama weg als je zo stout
doet, als je steeds maar niet doet
wat mama zegt". Het kind raakt
nu echt over z'n toeren en dikke
tranen snikkend smeekt het zijn
moeder om alsjeblieft te blijven.
„Als jij belooft dat je het echt
nooit meer zal doen, echt nooit
meer, dan kan mama misschien,
misschien... toch nog wel blij
ven", reageert de moeder als een
soort van edelmoedige martela
res, terwijl ze de deurknop weer
loslaat.
Helaas, dit is geen scène uit een
toneelstuk. Het is een uit het le
ven gegrepen voorbeeld, en be
slist niet een van de ergste cate
gorie, van emotionele terreur of
mishandeling door een ouder je
gens een kind. Deze moeder on
derwierp haar kind als het stout
was geweest regelmatig aan deze
behandeling. Tientallen jaren la
ter, toen het kind al lang een vol
wassen man was geworden, wa
ren de sporen ervan nog duide
lijk merkbaar. Hij was in gedach
ten voortdurend bezig met de
mogelijkheid dat zijn vrouw hem
.in de steek zou kunnen laten. Al
les dat ook maar enigszins in die
richting leek te wijzen, riep angst
en agressie bij hem op en leidde
tot ondervragingen die vaak op
ruzie en dus verwijdering uitlie
pen.
EMOTIONELE MISHANDELING of
misbruik is een van de ergste en
meest ingrijpende ervaringen
waarmee kinderen geconfron
teerd kunnen worden en heeft
vaak een leven lang grote in
vloed. Het is helaas een nog wei
nig onderkend en bestudeerd
verschijnsel. De wereld heeft nu
eenmaal altijd meer belangstel
ling voor lichamelijke dan voor
geestelijke processen, vandaar
dat we veel meer horen over li
chamelijke en seksuele dan over
emotionele mishandeling.
Zeker is dat er in ons land hon
derdduizenden volwassenen,
zo'n 10 tot 20 procent, rondlopen
die als kind emotioneel ernstig
beschadigd zijn. Een klein aantal
daarvan meldt zich bij psycholo
gen en psychiaters voor behan
deling. De meesten komen nooit
in behandeling en worstelen ja
renlang, zo niet hun hele leven
zelf met de gevolgen en gevoe
lens van vroeger.
Onlangs interviewde ik met een
paar collega's een groep mensen
van 65 jaar en ouder. Wat ons
opviel was hoeveel van hen din
gen vertelden als „Mijn moeder
hield gewoon niet van me en dat
liet ze merken ook"; „Als het op
mij of mijn zuster aankwam ko
zen ze altijd voor haar"; „Ik heb
altijd het gevoel gehad dat ik ze
te veel was"; „Ze gunden me
nooit iets, als ik iets graag wilde
of er plezier in had, dan mocht
het juist niet".
Wat ons ook opviel was dat ge
dachten aan die ouderlijke be
handeling nog altijd sterke ge
voelens van pijn en wrok konden
oproepen.
Emotionele mishandeling kan
verschillende vormen aanne
men. Het kan de vorm hebben
van emotionele verwaarlozing, in
de zin van onvoldoende aan
dacht, liefde en veiligheid. De
ouder interesseert zich gewoon
onvoldoende voor het kind en
laat het 'links' liggen. Het kan
ook zijn dat de ouder een emo
tioneel schrikbewind over het
kind uitoefent, het steeds pest en
dwarszit en probeert de eigen wil
en het zelfvertrouwen van het
kind zo veel mogelijk te breken.
„ik denk dat ik een jaar of acht
was. Het was op de verjaardag
van mijn vader en er waren een
heleboel mensen op bezoek.
Mijn moeder vroeg of ik een
schaal met hapjes uit de keuken
wilde halen. Ik denk dat ik wat te
haastig was, want toen ik de ka
mer binnenkwam struikelde ik.
De hapjes vlogen over de vloer
en over mijn kleren. Mijn moe
der was razend en zei waar ie
dereen bij zat: 'Dat is nou altijd
hetzelfde met die stomme griet,
die kan ook werkelijk nooit iets
goed doen. Nou, schiet op, ruim
die troep op en ga meteen maar
naar bed.' Terwijl iedereen zat
senrechten met voeten werden getreden. Eri
met de Olympische Spelen in Berlijn 1936 in
het achterhoofd dachten Bram en ik: dat
nooit meer. We waren geloof ik zo naïef te
denken dat het ons zou lukken een boycot
van de WK te forceren."
„Later komen er nuances in je wereldbeeld.
Je denkt dan: wie help ik in het zadel als ik
meehelp om Videla en zijn generaals weg te
pesten? Wat zullen ze er daar mee opschie
ten? Heeft macht niet altijd vuile handen?
Waarmee ik niet wil zeggen dat ik dit soort
acties nu heilloos vind."
„Als de volgende WK in China zou worden
gehouden zou ik zeker met een boycot sym
pathiseren, al zou ik niet meer helpen die te
organiseren. Nog los van het feit dat ik een
vieze smaak in mijn mond krijg omdat alleen
boycots tegen linkse dictauren een kans van
slagen hebben: Melbourne '56, Moskou '80.
Sinds '78 heb ik geleerd nuanceringen aan te
brengen."
„Ik herinner me dat nog heel goed, die eufo
rie die over ons kwam bij het gevoel min of
meer de voorlopers te zijn van een generatie.
Totdat ik inzag dat je eigenlijk tegenover een
zaal met driehonderd individuen stond,
waarvan misschien tien procent verheven ge
dachten koesterde bij wat jij stond te oreren,
de rest kwam gewoon om te lachen. Dat be
sef was tegelijk een nederlaag en een over
winning, en dat besef leidde tot berusting en
opluchting."
„En als het dus straks in Ecuador niet pluis
blijkt te zijn, dan weet ik dat ik daar alleen
maar van kan leren. En dan geloof ik niet dat
de mensen daar slechter af zijn door de
komst van een harkelijn uit Nederland. Ik
kan me nu voorstellen dat ik naar Zuid-Afrika
zou gaan. Niets is meer zwart-wit."
EUROPESE BRIL
„Het machtige van reizen is voor mij dat ik
me weer bewust word van die Europese bril
waardoor ik de wereld bekijk. Als we de
moeite hadden genomen om hier even te
luisteren naar de Indianen voor we ze over de
kling joegen en kennis hadden genomen van
hun cultuur, met zijn eerbeid voor Moeder
Aarde en direct van de natuur afgeleide waar
den, dan zou de wereld er anders hebben uit
gezien, met naast 'de Amerikaanse, de Eu
ropese, de Aziatische en de Middenoost-cul
turen ook nog het Indiaanse aandeel. Onder
ling respect tussen al die culturen zóu de
mensheid op een hoger plan kunnen bren
gen. Maar ik vrees dat CNN ons culturele
voorland wordt."
„De teksten -voor mijn theaterprogramma's
studeer ik niet in. Repeteren zonder publiek
kan ik niet: dan komt er niets uit. Misschien
is dat wel mijn talent: dat ik op het podium
de concentratie opbreng om het met niet
veel meer dan een verhaallijn te redden. Im
provisatie speelt daarbij een grote rol. Als ik
maar het gevoel heb dat de reacties vanuit de
zaal me overspoelen en meesleuren alsof ik
in de branding sta. Als het kabbelt moet ik uit
een ander vaatje tappen."
„Ik werk met 'steekwoorden'. Als ik merk iets
gewaagds te hebben gezegd, ga ik daar ver
der op in, tot het publiek zijn interesse ver
liest, zoals een kind uitgekeken raakt op een
stuk speelgoed. Dan pak ik weer iets anders."
„Als het goed gaat brengt ook het publiek de
concentratie op, dan valt het eigen belang
weg, hebben we samen een enkel belang. Dat
lukt niet altijd. Op een gala-avond hier had ik
voor de pauze driehonderd ego's tegenover
me. Ze moesten in de pauze eerst tegen el
kaar zeggen dat het oké was om het leuk te
vinden voordat we er in de tweede helft sa
men iets van konden maken."
„Een van de belangrijkste redenen om de ro
man 'Neerlands Bloed' te schrijven is dat ik
eens wilde ontsnappen aan al die rare thea-
terwetten. Je werkt in je eentje in een enorme
leegte, zonder direct contact met een publiek
dat je kunt sturen of dat mij stuurt. Een heel
aparte spanning. Met als extra bevrediging
Freek de Jonge toert
berustend en
opgelucht in de West
dat ik door het schrijven leer los te komen
van de tirannie van de lach."
NIET ANDERS
„Voor mij is de vergelijking tussen theater
maken en een roman schrijven die tussen
snorkelen en diepzeeduiken. Theater blijft
oppervlakte, entertainment. Niet dat ik in die
roman mijn theater-afkomst verloochen. Ik
hou nu eenmaal van pathetiek; een soort
hoogdravenheid. Ik zou het niet anders of
beter kunnen dan ik het heb gedaan."
„De recensenten waren er over het algemeen
ook positief over, op een vooringenomen ty
pe als Hans Warren na. Maar dat is iemand
die zich recenserend opwerpt als bewaker
van de Olympus der Vaderlandse Letteren,
omdat hij meent dat hij daar zelf ook thuis
hoort. De literatuurgeschiedenis leert dat het
meestal niet de meest getalenteerden zijn die
zich zo krampachtig opstellen."
„Ik had bij het schrijven een duidelijk publiek
voor ogen. fk schreef nooit voor mezelf, zoals
de meeste debutanten. Maar dat kan komen
door mijn podium-ervaring. En 'Zaansch
Veem' was natuurlijk een aardige vingeroefe7
ning. Ik heb trouwens al een opzet voor een
vervolg, nog serieuzer van toon."
„Ik hoop nog meer romans gepubliceerd te
krijgen, maar het theater zal ik nooit verge
ten. Ik wil doorgaan in de Engelse taal, terug
naar de VS en Canada. En Engeland, dat nog
veel moeilijker is te veroveren. Waar ik me
heb laten uitjouwen voor zaaltjes met zeven
man publiek; een goede ervaring voor ie
mand die voor een bomvol Carré heeft ge
staan."
„Daarmee zweer ik Nederland niet af, maar
het probleem is dat je daar alles jaren tevoren
moet plannen en dat wil ik niet meer. Varia
tie is broodnodig, anders word je zo'n oude
rocker die steeds maar weer zijn gitaar om
z'n nek hangt, omdat hij geen ander kunstje
kent en zich anders thuis doodverveelt."
„Kijk naar Bob Dylan, weinig musici hebben
zo'n invloed op me gehad. De spirit, de arro
gantie die hij vroeger uitstraalde. Net zo'n
impulsief schrijver als ikzelf. Maar ik heb zijn
laatste optreden in Nederland gezien: vrese
lijk, die man is versuft. Zijn tragiek is dat hij
niet kon ontsnappen aan dezelfde omstan
digheden die hem zo groot hebben ge
maakt."
SCHIJNWERELD
„Ik herken dat, je wordt als vanzelf het medi
um van een stroming. Maar waar ik kon rela
tiveren is hij mogelijk overrompeld door een
nimmer eindigende stoet mooipraters. Nie
mand durfde hem de waarheid te zeggen,
totdat hij voorgoed verstrikt raakte in een
schijnwereld."
„Ik merk het al op deze tournee. Iedereen is
aardig en roept hoe goed je het doet. Dylan
maakt dat zijn'hele leven mee. Als artiest in
Nederland loop je dat risico veel minder. Je
rijdt om zes uur naar de schouwburg, komt
thuis en hebt dan misschien alleen de toneel
meester en de brandwacht gesproken."
„Dat Dylan een tijd lang de discipline van het
geloof heeft omarmd, begrijp ik ook heel
goed. Je gaat vanuit die ongeremde vrijheid
vanzelf meer verzinnen. Of je sluit je op in de
eenzaamheid die zo veel grote, monomane
geesten hebben gezocht: zo kan ik me de be
koring van het Idoosterleven, van de ascese,
van de zelftuchtiging goed voorstellen. Of je
zoekt die eenzaamheid temidden van ande
ren in drank en drugs. Ik heb het geluk gehad
te ontdekken dat de zelfgekozen discipline in
je werk het leven kan verrijken. Mijn vrouw
Hella heeft daar zeker een grote rol in ge-
Freek de Jonge in
Willemstad: „En als
het dus straks in
Ecuador niet pluis
blijkt te zijn, dan
weet ik dat ik daar al
leen maar van kan le-
toe te kijken moest ik met een
rooie kop alles schoonmaken. Op
een gegeven moment hield ik het
niet meer en ben huilend de ka
mer uit gerend. Ik herinner me
nog dat mijn moeder een week
lang geen woord tegen mij ge
zegd heeft. Ik voelde me ver
schrikkelijk, maar ik wist gewoon
niet wat ik moest doen om het
weer goed te krijgen. Uiteindelijk
heb ik op aandringen van mijn
vader mijn excuses aangeboden.
Maar het was altijd hetzelfde
liedje. Als ik iets verkeerds had
gedaan strafte mijn moeder mij
door tijdenlang niks te zeggen, te
doen of ik voor haar niet be
stond. Ik vond dat vreselijk."
De vrouw die mij dit relaas ver
telde, was op 35-jarige leeftijd
nog altijd zó allergisch voor het
zwijgpatroon van haar moeder,
dat die haar daarmee alle kanten
op kon sturen. Belde haar moe
der om haar te vragen of zij
's zondags op bezoek kwam en
antwoordde zij dat het haar niet
uitkwam, dan hoefde de moeder
niets anders te doen dan kortaf
te zeggen: „Oké, dan niet" en de
hoom op te leggen. Dat was het
signaal voor de dochter om zich
onmiddellijk beroerd te gaan
voelen en prompt terug te bellen
dat ze toch zou proberen even te
komen.
de essentie van emotionele mis
handeling is dat de natuurlijke
feilbaarheid en de natuurlijke
ongehoorzaamheid van een jong
kind wordt beantwoord met de
dreiging van het totale verlies
van emotionele veiligheid, het
verlies van de ouder.
Het kind wordt als het ware te
verstaan gegeven dat, als het zich
niet volledig richt naar de wen
sen en normen van de ouder, het
niets waard is en alleen en onbe
mind zal achterblijven in een we
reld die het alleen niet aankan.
Om de panische angst voor ver
lating door de ouder te vermij
den, moet het kind voor een
groot deel het uitproberen van
dingen, het maken van fouten en
het volgen van eigen behoeften
en gedachten opgeven.
Maar dat kan het niet. Een kind
is nu eenmaal zo geconstrueerd
dat het steeds in de fout moet
gaan. Het is de speelbal van al
lerlei behoeften, zoals de behoef
te aan zelfontplooiing, die voort
durend om aandacht en bevredi
ging vraagt zonder dat het kind
daar veel controle over heeft. In
geklemd tussen de dreiging van
emotionele verlating en afwijzing
aan de ene kant, en de eigen on
volmaaktheid en driften aan de
andere kant, raken veel kinderen
psychisch verwrongen.
Omdat ze zich in de buitenwe
reld niet voldoende kunnen ont
wikkelen, bouwen veel kinderen
een fantasiewereld waarin ze
zich regelmatig terugtrekken. In
die wereld fantaseren ze bij voor
beeld dat ze vondeling zijn en
dat ze op een dag hun echte ou
ders zullen terugvinden. Of dat
ze later ontzettend succesvol zijn
en dat iedereen - en vooral hun
ouders - vol bewondering voor
hen zijn. Of dat het uiteindelijk
tussen hen en hun ouders toch
nog goed zal komen. Maar
meestal, helaas, als die kinderen
volwassenen zijn geworden, blij
ken die fantasieën nog altijd niet
meer dan fantasieën.
De realiteit is dat kinderen tot
hun ouders veroordeeld zijn en
dat in een aantal gevallen die
veroordeling onrechtvaardig is.
Wat rest is de schade onder ogen
te zien en waar mogelijk te her
stellen.
En dat begint met het inzicht dat
je ouders geen gelijk hadden, en
met het krachtige besluit dat ze
dat ook niet zullen krijgen.
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische
en gezondheidspsy
chologie
