Wetenschap
De computer op
stoel van rechter
Iftl i f'l'jJl 'l/pi
is
m SMi
K .«riNlff «B
in*
Monster van vijver is een rups
Sahara krimpt
'Slimme telefoon'
registreert bellers
Braziliaanse suiker
zonder calorieë
Dinsdag 23 juli 1991
071-161400 Redactie en eindredactie: KAREL BERKHOUT Vormgeving: RON VAN HAASTRECT
17
NIEUWSLIJN
Oude cultuur in Bolivia ontdekt
In Bolivia zijn overblijfselen van een tot nu toe onbekende cul
tuur gevonden. In de provincie Beni heeft een groep Spaanse en
Boliviaanse archeologen gebruiksvoorwerpen van een 3000 jaar
oude cultuur ontdekt. Volgens een woordvoerder horen de
vondsten toe aan een cultuur die een ontwikkelde vorm van
landbouw bedreef. De blootgelegde sporen zouden bewijzen dat
de cultuur gebruik maakte van stuwdammen en een goed func
tionerend afwateringssysteem.
Dode vogel bederft 80 ton tandpasta
Een dode vogel heeft in een Amerikaanse fabriek meer dan
80.000 kilo tandpasta, de produktie van een halve dag, bedor
ven. Bij een kwaliteitscontrole werden de overblijfselen van de
vogel het was onduidelijk wat voor een aangetroffen in een
fust tandpasta.
Atoomonderzoek gespleten
Het beeld van de wereldwijde samenwerking tussen onderzoe
kers op het gebied van hoge energiefysica heeft een deukje op
gelopen. De Amerikaanse fysicus Sam Ting is opgestapt uit het
bouwteam van de Superconducting Supercollider in Texas en in
dienst getreden bij de Europese rivaal CERN in Genève. Voor de
SSC is de overstap van Ting een strop want hij heeft de blauw
drukken voor de zogeheten L-detector meegenomen. De bouw
kosten van deze L-speurder naar sub-atomaire deeltjes bedra
gen 700 miljoen.
rio de janeiro*
Onderzoekers van de land
bouwuniversiteit in de deelstaat
Sao Paulo in het zuidoosten van
Brazilië hebben een nieuwe
soort natuurlijke suiker ontwik
keld die geen calorieën bevat.
Het nieuwe produkt, new sugar
genaamd, werd ontwikkeld op
basis van sacharose, een van de
bijprodukten van suikerriet. De
onderzoekers voegden andere
vruchtensuikermoleculen toe,
waardoor ze de structuur van
sacharose veranderden.
Volgens de bioloog Claucia Pas
tore, één van de onderzoekers,
is de sleutel tot het nieuwe pro
dukt een enzym dat geprodu
ceerd wordt door een padde
stoel (aspergillus niger) die
groeit in de suikerrietvelden.
Het kostte de onderzoekers vier
jaar om dit enzym te isoleren,
alsdus Pastore.
De nieuwe soort suiker wordt
niet door het lichaam opgeno
men, maar weer in zijn geheel
uitgescheiden, waardoor je er
niet dik van wordt. Bovendien
veroorzaakt new sugar geen ca-
riës tandbederf en bevor
dert het de groei van bepaalde
micro-organismen in de darm
flora die verantwoordelijk zijn
voor de produktie van vitame B.
Een van de belangrijkste voor
delen van de nieuwe suikersoort
is dat er geen chemische be
standdelen in zitten, zoals in
veel typen sacharose.
Diverse buitenlandse bedrijven
hebben al belangstelling ge
toond voor de Braziliaanse ont
dekking, met name een Ameri
kaans bedrijf dat met de onder
zoekers in onderhandeling is
over industriële produktie van
de nieuwe suiker. De weten
schappers van de landbouwuni
versiteit zijn nu bezig met de
ontwikkeling van een procédé
om de nieuwe suiker op grote
schaal te produceren.
Een vraatzuchtige larve van de kroosvlinder is er de oorzaak van dat verscheidene vijvertjes leeglopen. Het enige wat helpt Is het uitzetten van een
paar roofvissen. foto hielco kuipers
WASHINGTON AP
De Sahara, 's werelds grootste
woestijn, is sinds 1984 kleiner
geworden. Amerikaanse des
kundigen komen tot deze con
clusie na bestudering van satel
lietfoto's die in de afgelopen
tien jaar van de woestijn zijn
genomen.
Uit de foto's blijkt dat de Sahara
tussen 1983 en 1984 ongeveer
564.620 vierkante kilometer aan
terrein had gewonnen, maar
tussen 1984 en 1985 weer
730.380 vierkante kilometer
moest prijsgeven. „Een geweldi
ge verrassing. Niet zozeer het
feit dat de woestijn is gekrom
pen, maar dat er tevens jaarlijks
oppervlakteverschillen voorko
men. Dat had ik nooit voor mo
gelijk gehouden", zei Harold
Dregne van de technische uni
versiteit in Texas. „Er moet een
logische reden voor zijn", aldus
Dregne. Meteorologen gaan nu
uitzoeken welke.
Sinds 1916 verschijnen er regel
matig rapporten dat de woestijn
juist aan het groeien is. Zeker in
het door droogte getroffen Sa-
hel-gebied dat in het zuiden
grenst aan de Sahara. Een stu
die toonde aan dat tussen 1958
- en 1975 de zuidelijke grens van
de woestijn met 96 kilometer is
verlegd. Een onderzoek uit 1984
vond hier echter weer geen be
wijzen voor.
Dregne, die in samenwerking
met Compton Tucker van het
Amerikaanse Nationale Lucht
en Ruimtevaartcentrum, de sa
tellietfoto's analyseerde, meldde
dat in 1980 de Saraha 8.720.193
vierkante kilometer groot was.
2* a ^,-jk
In 1984 waren dat 10.082.820 De wetenschappers willen nog
vierkante kilometer. Sindsdien niet over een trend spreken,
is de woenstijn tot 9.362.617 daarvoor is een tijdsperiode van
vierkante kilometer gekrompen, tien jaar te beperkt.
Jarenlang was het een raadsel
waardoor de visvijvertjes aan de
voet van de tuinkabouters, toch
veilig afgesloten met kunststof
folie, steeds weer lek raakten.
Steeds waren er in verschillende
delen van het land klachten
over vijvers, waarvan de water
stand langzaam naar beneden
ging. Bij inspectie van de folie
vond men vrijwel ronde gaatjes
3 millimeter doorsnee,
i de herkosmt onbekend
De boosdoener is de kroosvlin
der, waarvan de larven ronde
gaatjes in de folie maken, is vo
rige week gebleken. Dat denkt
tenminste de Nijmeegse bio
loog G. van der Velde van de vij
vers, waarvan de bodem en zij
kanten zijn afgedekt met PVC-
folie. Van der Velde, verbonden
aan het laboratorium voor
aquatische oecologie van de Ka
tholieke Universiteit van Nijme
gen, trof achter de gaatjes in de
kunststof folie zich verpoppen
de rupsen van de kroosvlinder
Dit veelvuldig voorkomende
dier kent vier larvestadia, waar
van de eerste twee water opne
men en de laatste twee water
afstoten. In de laatste twee sta
dia dus als het water wordt
afgestoten, drijft de rups in een
kokertje aan het wateropper
vlak. Hij ademt via een laagje
lucht rond zijn lichaam.
In deze situatie is de rups het
meest vraatzuchtig. Bij afwezig
heid van kroos, hun voorkeurs-
voedsel, vreten de rupsen van
allerlei andere planten. Op
grond van eigen waarnemingen
stelt de onderzoeker vast dat
deze rupsen veel vraatzuchtiger
zijn dan in de biologische hand
boeken staat vermeld.
Het is niet helemaal duidelijk
waarom de rupsen zich een weg
banen door de PVC-folie om
aan de achterzijde daarvan te
komen. Van der Velde denkt dat
ze een geschikte verpoppings
Een computer die een boete geeft voor foutparkeren of
iemand de gevangenis instuurt voor een moord. On
denkbaar voor velen, maar voorstelbaar voor de Maast
richtse hoogleraar Jaap van den Herik, die onlangs een
benoeming aanvaardde als bijzonder hoogleraar aan de
Leidse universiteit. Bij zijn eerste toespraak joeg hij de
rechterlijke macht op de kast door te stellen dat over niet
al te lange tijd computers het werk kunnen overnemen
van de rechter.
deelt.
De rechtsprekende computer
zal niet alleen uitspraak doen,
hij geeft ook een motivering van
die uitspraak. Want de uit
spraak moet rechtvaardig zijn,
het moet een begrijpelijke op
lossing zijn van het spel tussen
de twee partijen, de advocaat en
officier van justitie. Zonder de
begrijpelijke oplossing is een
rechtszaak immers een myste-
LEIDEN/MAASTRJCHT GEERT DEKKER
„Het gaat niet om zomaar een
ondersteunende rol die de com
puter kan spelen", stelt Van den
Herik.Als een computer drie
dagen lang smetteloze adviezen
gegeven heeft aan een rechter,
zullen er rechters zijn die on
danks hun weerzin niet meer
alert zijn op fouten. Op dat mo
ment spreekt de computer
recht". Prof.dr. H. J. van den
Herik, hoofd van de vakgroep
Informatica aan de universiteit
Limburg, is op een geruchtma
kende wijze begonnen aan een
bijzonder hoogleraarschap in
de juridische informatica aan
de Leidse universiteit.
„Men is huiverig, zeer huive
rig", zegt Jaap van den Herik.
„De meeste juristen zeggen, of
denken in ieder geval: kijk eens
even hier, wat wij doen is zo
vreselijk intelligent, het is een
voudigweg onmogelijk dat een
machine dat ook kan. Dus wijst
men het idee af. Maar de vraag
is niet of een computer het kan,
want daar bestaat geen twijfel
over, op den duur kan een com
puter dat. De vraag is of wij wil
len dat een computer dat kan.
Willen wij computers laten
rechtspreken? Dat is de goede
vraag op dit moment".
Het zal nog wel even duren,
voordat die discussie echt ge
voerd wordt, stelt Van den
Herik somber vast. En dat ter
wijl iedereen toch gediend is bij
een rechter die geen milde dan
wel wraakzuchtige buien kent
en die iedereen gelijk beoor
deelt, omdat van tevoren vast
staat naar welke criteria hij oor-
Schaken
Houdt Van den Herik zich in
Leiden vooral bezig met vragen
rond de juridische informatica,
in zijn Maastrichtse werktijd
gaat zijn aandacht uit naar
kunstmatige intelligentie in het
algemeen. Vooral de mogelijk
heden van computers met het
schaakspel boeien hem.
Schaken en rechtspraak, heeft
dat iets met elkaar te maken?
Van den Herik: „Heel veel. Het
gaat om het oplossen van een
conflict tussen twee partijen. Bij
het computerschaak stoppen
twee spelers hun programma's
in de computer en even later
rolt er een uitslag uit. In de
rechtszaal kan hetzelfde gebeu
ren. Zowel advocaat als officier
van justitie geven hun kijk op
de zaak, hun gegevens worden
in het programma gezet en er
komt iets uit".
Zoals bekend hopen computer
schaak-fanaten ooit het spel" op
te lossen, dat wil zeggen 'wit
speelt en wint' vanaf de eerste
zet. Er zijn echter ook vermoe
dens dat schaken een remise-
spel is. Maar naast de vraag of
een computerprogramma ooit
de oplossing kan vinden is de
vraag of mensen ooit die oplos
sing kunnen begrijpen van ze
ker zoveel belang.
Tot oplossingen in de recht
spraak, dat wil zeggen de uitein
delijke overbodigheid van advo
caten en openbaar ministerie,
komt het niet. „Want dat gaat
nog altijd over de werkelijke we
reld, terwijl het schaakspel, hoe
complex ook, een gesloten sys
teem is".
Nabouwen
De filosofische en ethische dis
cussies vindt Van den Heriks
Leidse collega prof.dr. P. T. W.
Hudson wel interessant, maar
deze psycholoog van huis uit
besteedt zijn tijd liever aan het
construeren van een superslim
me computer. Hudson, via psy
chologie, psycholinguistiek
(waarom praten we zoals we
praten?) en taalkunde terecht
gekomen bij computers die ge
wone mensentaal begrijpen,
meent met zijn Leidse onder
zoeksgroep over tien jaar een
computer te hebben gemaakt
die net zo slim is als een brom
vlieg. Menselijke hersenen kun
nen per seconde ongeveer mil
joen keer zoveel berekeningen
uitvoeren, dus de constructie
van zo'n 'menselijk' apparaat
kan nog wel even duren.
Bij het accepteren van zijn deel
tijd-hoogleraarschap (een dag
per week) in Maastricht, sprak
Hudson een rede uit over neur
ale netwerken, computers die
geschakeld zijn volgens patro
nen die in onze hersenen zijn
terug te vinden. Jaap van den
Herik baseert zijn optimisme
over de technische mogelijk
heid van rechtsprekende com
puters onder meer op grond
van ontwikkelingen in deze
richting.
Hudson: „Neurale netwerken
zijn opgebouwd uit gewone
processoren, rekeneenheden
die bestaan uit een rijtje chips.
Daarin verschillen ze niet van
de seriecomputers en parallelle
machines. Eng is het dus niet.
Alleen hebben we de eenheden
anders geschakeld. Als je ze
eenvoudig achter elkaar of
naast elkaar zet, blijkt dat er
enorm veel rekentijd verspild
wordt".
De hersenen van een mens zit
ten heel wat effectiever in el
kaar, blijkt uit allerlei onder
zoek: „Wat we nu aan het doen
zijn is feitelijk het structureel
nabouwen van hersendelen.
Neurochirurgen prepareren
deeltjes en die worden bestu
deerd. De vraag is welke verbin
dingen er tussen de cellen be
staan: hoe zijn ze aan elkaar ge
schakeld? Die opbouw wordt
vervolgens nagebootst met
chips. De resultaten zijn prach
tig. We maken machines die be
grijpen en leren".
Computers die taal verstaan
zijn er al, maar de minste of ge
ringste afwijking van de stan
daardwoorden of klankvolgorde
is hen al te veel. Eigenlijk snap
pen ze niks. „Typisch voor het
verschil tussen computers en
hersenenzegt Hudson.Als je
een naald steekt in het taaldeel
van de hersenen dan is er nog
uitstekend te communiceren
met het slachtoffer, alleen zal
hij of zij wat kleine problemen
ondervinden. Er zijn zelfs voor
beelden van patiënten die een
hele hersenhelft moesten mis
sen en toch een leven zonder
nadelige gevolgen leiden. Eén
uitgelopen soldeerpuntje in een
computer en de hele boel ligt
plat".
plaats zoeken. Normaal hechten
de rupsen zich bij het verpop
pen aan waterplanten.
De diertjes maken de gaatjes in
de kunststof afdeklaag enkele
centimeters onder de waterlijn.
Als gevolg daarvan begint het
waterpeil enigzins te zakken. De
rupsen gaan mee en maken op
nieuw perforaties vlak onder de
waterspiegel, die zich nu op een
lager niveau bevindt. De cyclus
herhaalt zich, waardoor er
steeds minder water in de vijver
komt te staan.
Een ander raadselachtig ver
schijnsel is het groot aantal af
geschraapte plekjes die men op
de folie onder water aantrof.
Zelfs aan de achterkant van het
materiaal bleek veel afge
schraapt te zijn. De vraag is
waarom de rupsen dit doen,
vooral omdat PVC geen voedsel
voor deze dieren kan vormen.
De Nijmeegse bioloog denkt dat
de rupsen de kunststof gebrui
ken bij de bouw van kokertjes,
die uit allerlei materiaal kunnen
bestaan, zoals kroosplantjes,
stukjes van bladeren en sten
gels, zaden en zoetwatermollus-
ken. Van der Velde trof eerder
soortgelijke afgeschraapte ron
de plekjes aan op de onderkant
van de bladeren van waterlelies.
Omdat het verschijnsel van de
ronde gaatjes en afgeschraapte
plekjes op folie van vijvers zich
niet overal voordoet, ging de
onderzoeker na wat daarvan de
reden kon zijn. Het bleek dat de
aangetaste vijvers speciaal aan
gelegd waren voor het kweken
van waterplanten. Roofdieren,
zoals vissen, ontbraken.
Door de afwezigheid van roof
vissen kunnen de betrokken
rupsen ongestoord voortleven.
Van der Velde ondervond dit
zelf. In zijn eigen visloze polyes
ter vijver vol met waterplanten
is de rups van de kroosvlinder
zeer talrijk aanwezig. Hij raadt
de vijverbezitters dan ook aan
roofvissen, zoals de stekelbaars,
goudwinde en zonnebaars in
net water uit te zetten.
groningen jaap mers
Wie binnenkort met zijn bui
tenechtelijke relatie vanuit zijn
eigen huis telefoneert, speelt
met vuur. Want net zoals vader
straks met de gespecificeerde
telefoonrekening in de hand
zijn zoontje ter verantwoording
roept over het grote aantal ge
draaide 'vunzige' 06-nummers,
bestaat de mogelijkheid dat zijn
echtgenote wil weten van wie
het zo vaak voorkomende privé-
nummer is dat ze niet kent.
Eind dit, begin volgend jaar is
het allemaal werkelijkheid, éls
de PTT in onverkorte vorm
overgaat tot geleidelijke invoe
ring van het zogenaamde 'slim
me telefoonnet. Dan behoren
de stiekeme telefoontjes in het
gezinsleven tot het verleden.
Niet dat dat
de bedoeling
is. HetlSDM,
zoals het
slimme tele
foonnet bij
PTT-Telecom
wordt aange
duid, biedt
de gebruiker
een groot
aantal voor
delen. Belangrijkste daarvan is
dat de storingsgevoeligheid be
langrijk wordt verminderd.
Daarnaast zullen veel mensen
het als een voordeel ervaren dat
ze op een schermpje ('display')
zullen kunnen aflezen door
welk nummer ze worden ge
beld. Een belangrijke belemme
ring voor 'hijgers' en andere te-
lefoonterroristen.
En is het niet fantastisch dat je
elke twee maanden aan de
hand van een tot in detail uitge
splitste telefoonrekening kunt
zien waaraan je je geld hebt uit
gegeven? Maar, hier komen on
middellijk ook de nadelen van
de telefoontoekomst om de
hoek kijken. Die liggen voorna
melijk op het gebied van de pri
vacy.
Want, veel telefoontjes bestaan
juist bij de gratie van het feit dat
ze anoniem kunnen geschie
den. Zó anoniem dat de beller
er een rotsvast vertrouwen in
kan hebben dat zijn identiteit
niet bekend kan worden. Vrij
wel alle telefonische hulpdien
sten floreren op dat vertrouwen.
Maar. ook de politie is er zeer
bij gebaat anoniem gebeld te
kunnen worden.
Juridisch is het bovendien nog
maar zeer de vraag of het még
om op telefoonrekeningen - die
na invoering van het systeem
net zo verregaand gespecifi
ceerd kunnen worden als de
cliënt het belieft - de nummers
van de bellers af te drukken.
Redenen voor de Stichting
Waakzaamheid Persoonsregi
stratie in Amsterdam de ont-
wiidcelingen met argusogen te
volgen en met PTT-Telecom re
gulier overleg te plegen over wat
wel en niet zou moeten kunnen.
Voorlichter De Vos erkent de
moeilijkheden
op privacyter-
rein met bij
voorbeeld
nummeriden
tificatie. "Het
kan heel ver
gaan. Wij zijn
straks in staat
enorm veel
gegevens te
registreren,
die je vooral commercieel op
een hele interessante wijze kunt
koppelen."
"Privacy is heel belangrijk, maar
het is niet absoluut", zegt De
Vos. Om de slimme telefoons in
de toekomst hun al te gluurde-
rige eigenschappen te ontne
men. denkt PTT-Telecom wel
aan enkele technische ingrepen.
Zo wordt onderzocht of het mo
gelijk is de beller de mogelijk
heid te geven e voorkomen dat
zijn nummer door de ontvanger
wordt gëdentificeerd. Volgens
directeur J. Holvast van de
Stichting WaaJczaamheid Per-
soonsregistra tie gaat het tele
foonbedrijf niet ver genoeg.
"Identificatie van de beller
moet alleen mogelijk zijn als die
daarvoor expliciet toestemming
heeft gegeven. Alleen het net
nummer vermelden zou een
voorlopige tussenoplossing
kunnen zijn.