Wetenschap De computer op stoel van rechter Iftl i f'l'jJl 'l/pi is m SMi K .«riNlff «B in* Monster van vijver is een rups Sahara krimpt 'Slimme telefoon' registreert bellers Braziliaanse suiker zonder calorieë Dinsdag 23 juli 1991 071-161400 Redactie en eindredactie: KAREL BERKHOUT Vormgeving: RON VAN HAASTRECT 17 NIEUWSLIJN Oude cultuur in Bolivia ontdekt In Bolivia zijn overblijfselen van een tot nu toe onbekende cul tuur gevonden. In de provincie Beni heeft een groep Spaanse en Boliviaanse archeologen gebruiksvoorwerpen van een 3000 jaar oude cultuur ontdekt. Volgens een woordvoerder horen de vondsten toe aan een cultuur die een ontwikkelde vorm van landbouw bedreef. De blootgelegde sporen zouden bewijzen dat de cultuur gebruik maakte van stuwdammen en een goed func tionerend afwateringssysteem. Dode vogel bederft 80 ton tandpasta Een dode vogel heeft in een Amerikaanse fabriek meer dan 80.000 kilo tandpasta, de produktie van een halve dag, bedor ven. Bij een kwaliteitscontrole werden de overblijfselen van de vogel het was onduidelijk wat voor een aangetroffen in een fust tandpasta. Atoomonderzoek gespleten Het beeld van de wereldwijde samenwerking tussen onderzoe kers op het gebied van hoge energiefysica heeft een deukje op gelopen. De Amerikaanse fysicus Sam Ting is opgestapt uit het bouwteam van de Superconducting Supercollider in Texas en in dienst getreden bij de Europese rivaal CERN in Genève. Voor de SSC is de overstap van Ting een strop want hij heeft de blauw drukken voor de zogeheten L-detector meegenomen. De bouw kosten van deze L-speurder naar sub-atomaire deeltjes bedra gen 700 miljoen. rio de janeiro* Onderzoekers van de land bouwuniversiteit in de deelstaat Sao Paulo in het zuidoosten van Brazilië hebben een nieuwe soort natuurlijke suiker ontwik keld die geen calorieën bevat. Het nieuwe produkt, new sugar genaamd, werd ontwikkeld op basis van sacharose, een van de bijprodukten van suikerriet. De onderzoekers voegden andere vruchtensuikermoleculen toe, waardoor ze de structuur van sacharose veranderden. Volgens de bioloog Claucia Pas tore, één van de onderzoekers, is de sleutel tot het nieuwe pro dukt een enzym dat geprodu ceerd wordt door een padde stoel (aspergillus niger) die groeit in de suikerrietvelden. Het kostte de onderzoekers vier jaar om dit enzym te isoleren, alsdus Pastore. De nieuwe soort suiker wordt niet door het lichaam opgeno men, maar weer in zijn geheel uitgescheiden, waardoor je er niet dik van wordt. Bovendien veroorzaakt new sugar geen ca- riës tandbederf en bevor dert het de groei van bepaalde micro-organismen in de darm flora die verantwoordelijk zijn voor de produktie van vitame B. Een van de belangrijkste voor delen van de nieuwe suikersoort is dat er geen chemische be standdelen in zitten, zoals in veel typen sacharose. Diverse buitenlandse bedrijven hebben al belangstelling ge toond voor de Braziliaanse ont dekking, met name een Ameri kaans bedrijf dat met de onder zoekers in onderhandeling is over industriële produktie van de nieuwe suiker. De weten schappers van de landbouwuni versiteit zijn nu bezig met de ontwikkeling van een procédé om de nieuwe suiker op grote schaal te produceren. Een vraatzuchtige larve van de kroosvlinder is er de oorzaak van dat verscheidene vijvertjes leeglopen. Het enige wat helpt Is het uitzetten van een paar roofvissen. foto hielco kuipers WASHINGTON AP De Sahara, 's werelds grootste woestijn, is sinds 1984 kleiner geworden. Amerikaanse des kundigen komen tot deze con clusie na bestudering van satel lietfoto's die in de afgelopen tien jaar van de woestijn zijn genomen. Uit de foto's blijkt dat de Sahara tussen 1983 en 1984 ongeveer 564.620 vierkante kilometer aan terrein had gewonnen, maar tussen 1984 en 1985 weer 730.380 vierkante kilometer moest prijsgeven. „Een geweldi ge verrassing. Niet zozeer het feit dat de woestijn is gekrom pen, maar dat er tevens jaarlijks oppervlakteverschillen voorko men. Dat had ik nooit voor mo gelijk gehouden", zei Harold Dregne van de technische uni versiteit in Texas. „Er moet een logische reden voor zijn", aldus Dregne. Meteorologen gaan nu uitzoeken welke. Sinds 1916 verschijnen er regel matig rapporten dat de woestijn juist aan het groeien is. Zeker in het door droogte getroffen Sa- hel-gebied dat in het zuiden grenst aan de Sahara. Een stu die toonde aan dat tussen 1958 - en 1975 de zuidelijke grens van de woestijn met 96 kilometer is verlegd. Een onderzoek uit 1984 vond hier echter weer geen be wijzen voor. Dregne, die in samenwerking met Compton Tucker van het Amerikaanse Nationale Lucht en Ruimtevaartcentrum, de sa tellietfoto's analyseerde, meldde dat in 1980 de Saraha 8.720.193 vierkante kilometer groot was. 2* a ^,-jk In 1984 waren dat 10.082.820 De wetenschappers willen nog vierkante kilometer. Sindsdien niet over een trend spreken, is de woenstijn tot 9.362.617 daarvoor is een tijdsperiode van vierkante kilometer gekrompen, tien jaar te beperkt. Jarenlang was het een raadsel waardoor de visvijvertjes aan de voet van de tuinkabouters, toch veilig afgesloten met kunststof folie, steeds weer lek raakten. Steeds waren er in verschillende delen van het land klachten over vijvers, waarvan de water stand langzaam naar beneden ging. Bij inspectie van de folie vond men vrijwel ronde gaatjes 3 millimeter doorsnee, i de herkosmt onbekend De boosdoener is de kroosvlin der, waarvan de larven ronde gaatjes in de folie maken, is vo rige week gebleken. Dat denkt tenminste de Nijmeegse bio loog G. van der Velde van de vij vers, waarvan de bodem en zij kanten zijn afgedekt met PVC- folie. Van der Velde, verbonden aan het laboratorium voor aquatische oecologie van de Ka tholieke Universiteit van Nijme gen, trof achter de gaatjes in de kunststof folie zich verpoppen de rupsen van de kroosvlinder Dit veelvuldig voorkomende dier kent vier larvestadia, waar van de eerste twee water opne men en de laatste twee water afstoten. In de laatste twee sta dia dus als het water wordt afgestoten, drijft de rups in een kokertje aan het wateropper vlak. Hij ademt via een laagje lucht rond zijn lichaam. In deze situatie is de rups het meest vraatzuchtig. Bij afwezig heid van kroos, hun voorkeurs- voedsel, vreten de rupsen van allerlei andere planten. Op grond van eigen waarnemingen stelt de onderzoeker vast dat deze rupsen veel vraatzuchtiger zijn dan in de biologische hand boeken staat vermeld. Het is niet helemaal duidelijk waarom de rupsen zich een weg banen door de PVC-folie om aan de achterzijde daarvan te komen. Van der Velde denkt dat ze een geschikte verpoppings Een computer die een boete geeft voor foutparkeren of iemand de gevangenis instuurt voor een moord. On denkbaar voor velen, maar voorstelbaar voor de Maast richtse hoogleraar Jaap van den Herik, die onlangs een benoeming aanvaardde als bijzonder hoogleraar aan de Leidse universiteit. Bij zijn eerste toespraak joeg hij de rechterlijke macht op de kast door te stellen dat over niet al te lange tijd computers het werk kunnen overnemen van de rechter. deelt. De rechtsprekende computer zal niet alleen uitspraak doen, hij geeft ook een motivering van die uitspraak. Want de uit spraak moet rechtvaardig zijn, het moet een begrijpelijke op lossing zijn van het spel tussen de twee partijen, de advocaat en officier van justitie. Zonder de begrijpelijke oplossing is een rechtszaak immers een myste- LEIDEN/MAASTRJCHT GEERT DEKKER „Het gaat niet om zomaar een ondersteunende rol die de com puter kan spelen", stelt Van den Herik.Als een computer drie dagen lang smetteloze adviezen gegeven heeft aan een rechter, zullen er rechters zijn die on danks hun weerzin niet meer alert zijn op fouten. Op dat mo ment spreekt de computer recht". Prof.dr. H. J. van den Herik, hoofd van de vakgroep Informatica aan de universiteit Limburg, is op een geruchtma kende wijze begonnen aan een bijzonder hoogleraarschap in de juridische informatica aan de Leidse universiteit. „Men is huiverig, zeer huive rig", zegt Jaap van den Herik. „De meeste juristen zeggen, of denken in ieder geval: kijk eens even hier, wat wij doen is zo vreselijk intelligent, het is een voudigweg onmogelijk dat een machine dat ook kan. Dus wijst men het idee af. Maar de vraag is niet of een computer het kan, want daar bestaat geen twijfel over, op den duur kan een com puter dat. De vraag is of wij wil len dat een computer dat kan. Willen wij computers laten rechtspreken? Dat is de goede vraag op dit moment". Het zal nog wel even duren, voordat die discussie echt ge voerd wordt, stelt Van den Herik somber vast. En dat ter wijl iedereen toch gediend is bij een rechter die geen milde dan wel wraakzuchtige buien kent en die iedereen gelijk beoor deelt, omdat van tevoren vast staat naar welke criteria hij oor- Schaken Houdt Van den Herik zich in Leiden vooral bezig met vragen rond de juridische informatica, in zijn Maastrichtse werktijd gaat zijn aandacht uit naar kunstmatige intelligentie in het algemeen. Vooral de mogelijk heden van computers met het schaakspel boeien hem. Schaken en rechtspraak, heeft dat iets met elkaar te maken? Van den Herik: „Heel veel. Het gaat om het oplossen van een conflict tussen twee partijen. Bij het computerschaak stoppen twee spelers hun programma's in de computer en even later rolt er een uitslag uit. In de rechtszaal kan hetzelfde gebeu ren. Zowel advocaat als officier van justitie geven hun kijk op de zaak, hun gegevens worden in het programma gezet en er komt iets uit". Zoals bekend hopen computer schaak-fanaten ooit het spel" op te lossen, dat wil zeggen 'wit speelt en wint' vanaf de eerste zet. Er zijn echter ook vermoe dens dat schaken een remise- spel is. Maar naast de vraag of een computerprogramma ooit de oplossing kan vinden is de vraag of mensen ooit die oplos sing kunnen begrijpen van ze ker zoveel belang. Tot oplossingen in de recht spraak, dat wil zeggen de uitein delijke overbodigheid van advo caten en openbaar ministerie, komt het niet. „Want dat gaat nog altijd over de werkelijke we reld, terwijl het schaakspel, hoe complex ook, een gesloten sys teem is". Nabouwen De filosofische en ethische dis cussies vindt Van den Heriks Leidse collega prof.dr. P. T. W. Hudson wel interessant, maar deze psycholoog van huis uit besteedt zijn tijd liever aan het construeren van een superslim me computer. Hudson, via psy chologie, psycholinguistiek (waarom praten we zoals we praten?) en taalkunde terecht gekomen bij computers die ge wone mensentaal begrijpen, meent met zijn Leidse onder zoeksgroep over tien jaar een computer te hebben gemaakt die net zo slim is als een brom vlieg. Menselijke hersenen kun nen per seconde ongeveer mil joen keer zoveel berekeningen uitvoeren, dus de constructie van zo'n 'menselijk' apparaat kan nog wel even duren. Bij het accepteren van zijn deel tijd-hoogleraarschap (een dag per week) in Maastricht, sprak Hudson een rede uit over neur ale netwerken, computers die geschakeld zijn volgens patro nen die in onze hersenen zijn terug te vinden. Jaap van den Herik baseert zijn optimisme over de technische mogelijk heid van rechtsprekende com puters onder meer op grond van ontwikkelingen in deze richting. Hudson: „Neurale netwerken zijn opgebouwd uit gewone processoren, rekeneenheden die bestaan uit een rijtje chips. Daarin verschillen ze niet van de seriecomputers en parallelle machines. Eng is het dus niet. Alleen hebben we de eenheden anders geschakeld. Als je ze eenvoudig achter elkaar of naast elkaar zet, blijkt dat er enorm veel rekentijd verspild wordt". De hersenen van een mens zit ten heel wat effectiever in el kaar, blijkt uit allerlei onder zoek: „Wat we nu aan het doen zijn is feitelijk het structureel nabouwen van hersendelen. Neurochirurgen prepareren deeltjes en die worden bestu deerd. De vraag is welke verbin dingen er tussen de cellen be staan: hoe zijn ze aan elkaar ge schakeld? Die opbouw wordt vervolgens nagebootst met chips. De resultaten zijn prach tig. We maken machines die be grijpen en leren". Computers die taal verstaan zijn er al, maar de minste of ge ringste afwijking van de stan daardwoorden of klankvolgorde is hen al te veel. Eigenlijk snap pen ze niks. „Typisch voor het verschil tussen computers en hersenenzegt Hudson.Als je een naald steekt in het taaldeel van de hersenen dan is er nog uitstekend te communiceren met het slachtoffer, alleen zal hij of zij wat kleine problemen ondervinden. Er zijn zelfs voor beelden van patiënten die een hele hersenhelft moesten mis sen en toch een leven zonder nadelige gevolgen leiden. Eén uitgelopen soldeerpuntje in een computer en de hele boel ligt plat". plaats zoeken. Normaal hechten de rupsen zich bij het verpop pen aan waterplanten. De diertjes maken de gaatjes in de kunststof afdeklaag enkele centimeters onder de waterlijn. Als gevolg daarvan begint het waterpeil enigzins te zakken. De rupsen gaan mee en maken op nieuw perforaties vlak onder de waterspiegel, die zich nu op een lager niveau bevindt. De cyclus herhaalt zich, waardoor er steeds minder water in de vijver komt te staan. Een ander raadselachtig ver schijnsel is het groot aantal af geschraapte plekjes die men op de folie onder water aantrof. Zelfs aan de achterkant van het materiaal bleek veel afge schraapt te zijn. De vraag is waarom de rupsen dit doen, vooral omdat PVC geen voedsel voor deze dieren kan vormen. De Nijmeegse bioloog denkt dat de rupsen de kunststof gebrui ken bij de bouw van kokertjes, die uit allerlei materiaal kunnen bestaan, zoals kroosplantjes, stukjes van bladeren en sten gels, zaden en zoetwatermollus- ken. Van der Velde trof eerder soortgelijke afgeschraapte ron de plekjes aan op de onderkant van de bladeren van waterlelies. Omdat het verschijnsel van de ronde gaatjes en afgeschraapte plekjes op folie van vijvers zich niet overal voordoet, ging de onderzoeker na wat daarvan de reden kon zijn. Het bleek dat de aangetaste vijvers speciaal aan gelegd waren voor het kweken van waterplanten. Roofdieren, zoals vissen, ontbraken. Door de afwezigheid van roof vissen kunnen de betrokken rupsen ongestoord voortleven. Van der Velde ondervond dit zelf. In zijn eigen visloze polyes ter vijver vol met waterplanten is de rups van de kroosvlinder zeer talrijk aanwezig. Hij raadt de vijverbezitters dan ook aan roofvissen, zoals de stekelbaars, goudwinde en zonnebaars in net water uit te zetten. groningen jaap mers Wie binnenkort met zijn bui tenechtelijke relatie vanuit zijn eigen huis telefoneert, speelt met vuur. Want net zoals vader straks met de gespecificeerde telefoonrekening in de hand zijn zoontje ter verantwoording roept over het grote aantal ge draaide 'vunzige' 06-nummers, bestaat de mogelijkheid dat zijn echtgenote wil weten van wie het zo vaak voorkomende privé- nummer is dat ze niet kent. Eind dit, begin volgend jaar is het allemaal werkelijkheid, éls de PTT in onverkorte vorm overgaat tot geleidelijke invoe ring van het zogenaamde 'slim me telefoonnet. Dan behoren de stiekeme telefoontjes in het gezinsleven tot het verleden. Niet dat dat de bedoeling is. HetlSDM, zoals het slimme tele foonnet bij PTT-Telecom wordt aange duid, biedt de gebruiker een groot aantal voor delen. Belangrijkste daarvan is dat de storingsgevoeligheid be langrijk wordt verminderd. Daarnaast zullen veel mensen het als een voordeel ervaren dat ze op een schermpje ('display') zullen kunnen aflezen door welk nummer ze worden ge beld. Een belangrijke belemme ring voor 'hijgers' en andere te- lefoonterroristen. En is het niet fantastisch dat je elke twee maanden aan de hand van een tot in detail uitge splitste telefoonrekening kunt zien waaraan je je geld hebt uit gegeven? Maar, hier komen on middellijk ook de nadelen van de telefoontoekomst om de hoek kijken. Die liggen voorna melijk op het gebied van de pri vacy. Want, veel telefoontjes bestaan juist bij de gratie van het feit dat ze anoniem kunnen geschie den. Zó anoniem dat de beller er een rotsvast vertrouwen in kan hebben dat zijn identiteit niet bekend kan worden. Vrij wel alle telefonische hulpdien sten floreren op dat vertrouwen. Maar. ook de politie is er zeer bij gebaat anoniem gebeld te kunnen worden. Juridisch is het bovendien nog maar zeer de vraag of het még om op telefoonrekeningen - die na invoering van het systeem net zo verregaand gespecifi ceerd kunnen worden als de cliënt het belieft - de nummers van de bellers af te drukken. Redenen voor de Stichting Waakzaamheid Persoonsregi stratie in Amsterdam de ont- wiidcelingen met argusogen te volgen en met PTT-Telecom re gulier overleg te plegen over wat wel en niet zou moeten kunnen. Voorlichter De Vos erkent de moeilijkheden op privacyter- rein met bij voorbeeld nummeriden tificatie. "Het kan heel ver gaan. Wij zijn straks in staat enorm veel gegevens te registreren, die je vooral commercieel op een hele interessante wijze kunt koppelen." "Privacy is heel belangrijk, maar het is niet absoluut", zegt De Vos. Om de slimme telefoons in de toekomst hun al te gluurde- rige eigenschappen te ontne men. denkt PTT-Telecom wel aan enkele technische ingrepen. Zo wordt onderzocht of het mo gelijk is de beller de mogelijk heid te geven e voorkomen dat zijn nummer door de ontvanger wordt gëdentificeerd. Volgens directeur J. Holvast van de Stichting WaaJczaamheid Per- soonsregistra tie gaat het tele foonbedrijf niet ver genoeg. "Identificatie van de beller moet alleen mogelijk zijn als die daarvoor expliciet toestemming heeft gegeven. Alleen het net nummer vermelden zou een voorlopige tussenoplossing kunnen zijn.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1991 | | pagina 17