Feiten
Duitsers marcheerden in
Rusland naar ondergang
Het communisme was zo gek nog niet
Zaterdag 22 juni 1991 Redactie: 023-1
ALTAN ERDOGAN RONALD FRISART (chef) ONNO HAVERAAANS PATRICK V
HANS JACOBS AAARGOT KLOMPMAKER JAN PREENEN SJAAK SAAAKAAAN
Vertalingen: MARGREET HESUNGA LUUTJE NIEMANTSVERDRIET Vormgeving: CLARA K
EN MENINGEN
Vijftig jaar geleden begon Hitler met 'Operatie Barbarossa
„Als de operatie Barbarossa begint, zal de wereld zijn adem inhouden en zwijgen".
Een opgewonden Adolf Hitler kon na de vergadering van zijn militaire staf op 3 fe
bruari 1941 nauwelijks wachten op de invasie in Rusland. Het beeld dat zijn advi
seurs hadden geschetst, zag er goed uit. De Russen hadden geen schijn van kans te
gen een superieur Duits leger. Maar de huid van de beer werd te vroeg verkocht. Een
fatale vergissing, die een halve eeuw geleden, op zondag 22 juni 1941 werd ingezet.
Wat een triomftocht had moeten worden, luidde uiteindelijk de ondergang van nazi-
Duitsland in.
DEN HAAG GER D
De stem van Joseph Goebbels
bralt zondag 22 juni 1941 om
half zes 's morgens door de
Duitse ether. Voorafgegaan
door Les Préludes van Liszt
meldt Hitiers rijksminister voor
propaganda het volk dat Duits
land in oorlog is met de Sov
jetunie. Twee uur daarvoor rol
de de Duitse oorlogsmachine al
de Russische grens over.
De al maanden geplande opera
tie Barbarossa was begonnen.
Bijna vijf weken later dan de be
doeling was. maar
wel op een histori- —mm
sche dag. Precies
129 jaar daarvoor
leidde Napoleon zijn
leger over de Nje-
men op weg naar
Moskou. Er waren
uiteindelijk meer
overeenkomsten...
Over een front van
2500 kilometer,
i de Noorde
lijke IJszee tot de Zwarte Zee,
werd de aanval ingezet door
meer dan drie miljoen soldaten.
De grootste operatie in de mili
taire geschiedenis, waarbij de
Duitsers steun kregen van de
Finnen. Ook Roemenië, Slowa
kije, Hongarije en Italië ver
klaarden de Sovjetunie de oor
log.
De Russische legerleiding, door
de zuiveringen van Stalin be
roofd van zijn beste leiders, was
volslagen verrast. Toch waren
de Russen gewaarschuwd door
Engelsen en Amerikanen. Maar
die werden hooghartig gene
geerd.
Niemand in Duitsland die aan
de goede afloop van de nieuwe
Blitzkrieg twijfelde. Het gewone
leven ging gewoon door. 's Mid
dags voetbalden Rapid Wien en
Schalke'04 om het Duitse voet
balkampioenschap. Uitslag 4-3.
Vriendschap
In augustus 1939 werd de we
reld opgeschrikt door het niet-
aanvalsverdrag tussen Duits
land en de Sovjetunie. Oost-Eu
ropa werd in invloedsferen ver
deeld. Polen, Finland en de Bal-
tische Republieken zouden dat
al snel merken. Terwijl de han
den van Hitier gebonden waren
in het Westen, probeerde Stalin
een zo groot mogelijk deel van
Oost-Europa binnen te halen.
De Duitsers werden daarbij
steeds afhankelijker van Russi
sche goederen en daardoor van
de gunst van Stalin. Een situatie
waaruit Hitler met geweld wilde
ontsnappen. Rusland moest
worden vernietigd. Geen nieuw
idee trouwens, want 15 jaar eer
der schreef hij in Mein Kampf:
Wij roepen de voortdurende
Duitse beweging naar het zuiden
en het westen van Europa een
halt toe en wenden de blik naar
de landen in het oosten. Als wij
in onze tijd over nieuw grondge
bied in Europa spreken, dan
moeten wij hoofdzakelijk den
ken aan Rusland en de aangren
zende vazalstaten. Het lot
schijnt ons hier de weg te wijzen.
Dit machtige rijk in het oosten is
rijp voor de ontbinding en het
einde van de joodse overheersing
in Europa zal tevens het einde
zijn van Rusland als staat...
Generaal Wilhelm Keitel, in
1946 wegens zijn aandeel in de
nazi-terreur in Neurenberg op
gehangen, kon Hitier slechts
met moeite overtuigen dat het
tijdstip daarvoor (nog) niet ge
schikt was. De campagne werd
verschoven tot het voorjaar van
1941. Opperbevelhebber Wal-
ther von Brauschitsch, door Hit-
Ier later een „stropop" ge
noemd en in december 1941
vervangen door de Führer zelf,
dacht vier tot zes weken nodig
te hebben om het Rode Leger te
verslaan.
Op 15 mei had operatie Barba
rossa eigenlijk moeten begin
nen. Eep staatsgreep in Joego
slavië gooide roet in het eten.
De omwenteling met een anti-
Duits karakter veroorzaakte bij
Hitier een van de wildste woe
de-uitbarstingen uit zijn leven.
Hij besloot Joegoslavië te ver
nietigen. De strafexpeditie die
volgde, was de grootste militair-
strategische fout uit Hitiers
loopbaan. Het vertraagde de
operatie Barbarossa vier tot vijf
weken. Weken die men tekort
kwam toen, met de overwin
ning voor het grijpen, de Duitse
oorlogsmachine in december
voor Moskou vastliep. Hitier
werd, net als de
Zweedse koning
Karei XII en Napo
leon voor hem,
verslagen door de
strenge winter. Een
heel kostbaar uit
stel, zei veldmaar
schalk Von
Rundstedt dan ook
later over de actie
slavië.
veldtocht naar Rusland
had Hitier zijn generaals laten
weten dat de strijd niet volgens
gels zou worden
lerlijkheid, een
ip in de beste Pruisische-
aire tradities, zou niet gel-
strijd van ideo-
verschillende
hij zal moeten wor-
len gevoerd met een genadelo-
;e, nimmer aflatende hardheid
zonder precedent", zei Hitier.
Hitier dacht
vier tot zes
weken nodig
te hebben
Voor c
de normale r
De Führer had het vooral ge
munt op de politieke commis
sarissen, die de 4,7 miljoen sol
daten, die het Rode Leger op
dat moment telde, op de voet
volgden. Zij zouden zonder
vorm van proces worden ge
dood. Het „commissarissenbe
vel" speelde in de processen
van Neurenberg een grote rol.
Het bracht de Duitse legerlei
ding in grote verwarring.
De woede van de generaals
hierover was groot. Zij protes
teerden bij Von Brauschitsch.
Maar in Neurenberg gaf deze
toe uiteindelijk niets
met de kritiek van de
generaals te hebben
gedaan „omdat niets
ter wereld hem (Hit-
Ier) van gedachten
had kunnen doen
veranderen".
Op 13 mei vaardigde
Keitel namens de
Führer een legeror
der uit, die nog meer officieren
in gewetensconflict zou bren
gen. Russische burgers werden
vogelvrij verklaard; Duitse sol
daten die zich vergrepen aan
burgers mochten niet hard wor
den aangepakt. Een vrijbrief
voor de oorlogsmisdaden die
volgden.
Operatie Barbarossa kwam niet
alleen voor de Russen onver
wacht. De Italiaanse leider Mus
solini werd pas een half uur
voor het begin van de oorlog ge
ïnformeerd. Het ergerde de Du-
ce verschrikkelijk. „Ik hoop
maar een ding", zei hij tegen
zijn rechterhand graaf Ciano,
„dat de Duitsers in de oorlog
flink wat veren moeten laten".
Aanvankelijk zag het daar niet
naar uit. De legergroep Zuid
rukte op naar Kiev, de leger
groep midden naar Minsk, dat
al op 29 juni viel, en Smolensk
en de legergroep Noord brak
door in de richting van Le
ningrad. Het Finse leger onder
leiding van baron Mannerheim,
een veteraan uit 1918, opende
een vierde front, maar hield halt
toen eind augustus de vroegere
Fins-Russische grens was be
reikt. De opmars van de Duitse
Pfanzerdivisies ging zo snel, dat
de infanterie het tempo van 50
tot 60 kilometer per dag niet
kon bijhouden.
De beruchte KGB-chef Beria,
met Stalin, Molotov en Chroet-
sjov lid van de defensiecommis
sie, zei later dat
mmmt^mmmm Stalin op dat mo
ment bereid was
om Polen, de Bal-
tische staten, Wit-
Rusland en de
Oekraïne over te
dragen aan de
Duitsers. Op 3 juli
liet de Russische
dictator via de ra
dio voor het eerst weer van zich
horen. Hij beval een tactiek van
de verschroeide aarde, nam zelf
het opperbevel van het leger op
zich en ontsloeg de frontbevel
hebbers, waarvan een aantal
werd gefusilleerd.
In zijn „Grote vaderlandse oor
log" deed Stalin met succes een
broep op de nationalistische ge
voelens van de Russen. Wat
volgde, was een ongekende pro-
pagandastrijd, waarbij oude
helden ineens weer als voor-
Stalingrad
keerpunt in de
oorlog aan
het oostfront
Op 22 juni 1941 om kwart over drie 's morgens begon de Duitse inval in de Sovjetunie. De Duitsers hier op weg naar de Russische grens
werden onder andere geholpen door Finnen en Roemenen. •foto opa
beeld werden gesteld. Het effect
verraste de Duitsers, die hadden
verwacht dat de Sovjetunie uit
een zou vallen.
Toch boekte de Wehrmacht
grote successen en werden de
Duitsers in eerste instantie in de
Oekraïne als helden ingehaald.
De Duitsers bezetten een ge
bied van 640.000 vierkante kilo
meter met 65 miljoen inwoners,
ruim een derde van de Sovjet
bevolking. Maar tegen de zin
van de legerleiding in besloot
Hitier dat de verovering van
Moskou wel kon wachten. Zijn
tweede kostbare fout. Terwijl de
hoofdstad volgens de Duitse ge
neraals voor het grijpen lag,
maakte Hitier een obsessie van
de verovering van Leningrad en
Stalingrad, de twee „heilige ste
den van het communisme".
Toen de Führer eindelijk het be
vel gaf tot een aanval op Mos
kou was het te laat. De herfstre
gens hadden de wegen onbe
gaanbaar gemaakt en tot over
maat van ramp viel de winter al
vroeg in, op 3 november. De
rupsbanden van de militaire
voertuigen liepen vast door ijs-
vorming; de tankmotoren kon
den pas worden gestart nadat er
vuren onder waren aangelegd;
brandstof bevroor en olie werd
dik; de mitrailleurs braakten
geen kogels meer uit als gevolg
van de kou.
Generaal Blumentritt herinner
de zich later dat steeds meer
Duitse generaals Caulaincourts
verslag over de fatale winter van
1812 lazen. De winter die Napo
leon op de knieën had gekre
gen.
Verzet
De Duitsers verkeken zich vanaf
het begin-op het hardnekkige
verzet van de Russen. Al in de
eerste dagen van de opmgrs
was gebleken dat ondanks
het verrassingseffect onder
delen van het Rode Leger zich
liever dood vochten dan zich
over te geven. De citadel van
Brest bijvoorbeeld, vlak bij de
vroegere Russisch-Poolse grens,
werd wekenlang verdedigd.
„Met verbazing en teleurstelling
hebben wij ontdekt dat de ver
slagen Russen blijkbaar niet be
seften dat ze als militaire mo
gendheid praktisch hadden op
gehouden te bestaan", schreef
een Duitse generaal in zijn me-
De Duitse legerleiding had de
technische kennis van de Rus
sen onderschat. De nieuwe Rus
sische T-34 tank was superieur
aan die van de Duitsers; het Sta-
lin-orgel zaaide dood en ver
derf. De verliezen aan Duitse
zijde tussen 22 juni en 1 decem
ber waren groot: 162.314 doden,
33.334 vermisten, 571.767 ge
wonden. Een kwart van het oor
spronkelijke leger was uitge
schakeld.
Toch duurde het nog tot no
vember 1942 voordat de krijgs
kansen keerden ten gunste van
de Sovjetunie. De toenemende
tactische en strategische be
weeglijkheid van het Rode Leger
onder maarschalk Timisjenko
en de gigantische hoeveelheden
geallieerde hulpgoederen stel
den de Sovjets in staat het ini
tiatief over te nemen.
De Wehrmacht moest zijn toe
vlucht nemen tot het inzetten
van troepen, die werden sa
mengesteld uit krijgsgevange
nen. Hun aantal bedroeg ten
slotte meer dan een miljoen sol
daten, vooral afkomstig uit de
Oekraïne. Hitier zag dat hele
maal niet zitten, want hij streef
de niet naar collaboratie. Welis
waar probeerde Alfred Rosen
berg, de partij-ideoloog ën mi
nister voor de bezette gebieden,
de niet-Russische volkeren te
gen de Russen uit te spelen,
maar een echte toekomst had
den de nazi's toch niet in petto
voor de „Ostische Untermen-
schen".
Rijk
Alleen voor de Baltische staten
(Estland, Letland en Litouwen)
zou na een germaniserings-
proces een rol zijn wegge
legd, maar dan wel binnen de
grenzen van het groot-Duitse
rijk. Wat de overige gebieden
betreft, stond van tevoren vast
dat zij op koloniale wijze zou
den worden geëxploiteerd. Mil
joenen mensen zouden moeten
plaatsmaken voor de naar Le-
bensraum hunkerende Edelger-
manen.
De slag om Stalingrad was het
keerpunt in de oorlog aan het
oostfront. Op 31 januari 1943
legde Von Paulus de wapens
neer en gaf zich met 91.000
man over. Slechts 5500 keerden
uiteindelijk terug uit krijgsge
vangenschap.
Tussen januari en april 1944 be
reikte het Rode Leger de vroege
re Poolse grens. Dat het nog tot
31 januari 1945 duurde voordat
de Russen voor Frankfurt an der
Oder stonden, kwam doordat
de stootkracht van het Rode Le
ger afnam als gevolg van uitput
ting en de lange aanvoerlijnen.
In april stonden de Russen voor
Berlijn, dat op 2 mei capituleer
de.
De verliezen aan beide kanten
waren enorm, maar zijn nooit
precies vastgesteld. De Sovjetu
nie betreurde 20 miljoen men
senlevens, waarvan 14 miljoen
militairen. Vier miljoen gevan
gen genomen soldaten werden
in Duitse kampen omgebracht.
Aan Duitse kant vielen aan het
Oostfront 1,6 miljoen soldaten.
Tussen de een en twee miljoen
Duitsers keerden niet terug uit
krijgsgevangenschap.
COMMENTAAR
Voorbeeld overheid ontbreekt
Het milieu gaal iedereen aan.
De overheid is echter als eerste
verantwoordelijk via het nemen
van milieumaatregelen en de
controle op de uitvoering, Ze
behoort een voorbeeldfunctie
voor haar burgers te vervullen.
De bijna lachwekkende stoelen
dans van de laatste tijd rond de
verantwoordelijkheid voor
milieuschandalen bewijst ech
ter dat het in werkelijkheid
meer dan eens anders gaat. Pro
vincies, gemeenten, het open
baar ministerie, de milieu-in
spectie en de politie schuiven
elkaar publiekelijk de schuld in
de schoenen.
Het „verketteren" van het ge
meentelijk en provinciaal
milieubeleid moet afgelopen
zijn, verklaarde directeur
Dordregter van de Vereniging
van Nederlandse Gemeenten
deze week. Politie, openbaar
ministerie en milieu-inspectie
moeten niet zeuren, zei hij,
want lokale overheden hebben
geen geld voor een goed milieu
beleid.
De bevolking valt ondertussen
van de ene verbazing in de an
dere. De milieuschandalen
waarbij ambtenaren en be
stuurders een dubieuze ról spe
len, volgen elkaar in rap tempo
op. Van Groningen tot Maas
tricht liggen de twijfelachtige
dumpingen en illegale lozingen
zo onderhand voor het opra
pen. Geldgebrek of niet: de
overheid kijkt toe of konkelt in
het ergste geval vrolijk mee. De
voorlopig laatste climax viel te
beleven toen de media de beer
put rond de bodemverontreini
ging in Alphen aan den Rijn
openden.
Milieuwetten worden op grote
schaal overtreden. De handha
ving en controle door politie en
justitie verlopen uiterst moei
zaam. Rapporten, nota bene
opgesteld in opdracht van het
ministerie van justitie zelf, ma
ken melding van desinteresse,
onwil, onmacht en ook nu
geldgebrek.
Van een verminderde interesse
voor het milieu is bij een steeds
grqter deel van de bevolking
echter weinig te merken. Milieu
is nog steeds 'in'. Zich niets
aantrekkend van het slechte
voorbeeld van de overheid gaan
steeds meer mensen gewoon
door met het scheiden van afval
en de gang naar bio-, glas-, bat
terij- en papierbak.
Vraag is hoe lang dat zo blijft,
zeker als milieu-overtreders
maar al te vaak ongestraft hun
gang kunnen gaan en als ge
konkel van ambtenaren en be
stuurders met de mantel der
liefde wordt bedekt. Misschien
moet de overheid eens een
voorbeeld aan haar burgers ne-
Een beeld van 'Operatie Barbarossa', de Duitse inval in de Sovjetunie.
CORRESPONDENT
Voor me staat een oudere vrouw, in de ene
hand haar telefoonrekening, in de andere
vijfhonderd forint, zo'n 13 gulden. De man
achter me houdt een groen briefje van dui
zend in de aanslag. Ik voel me ongemakke
lijk, ik weet wat er zo meteen gaat gebeu
ren. Wat verlegen schuif ik mijn telefoonre
kening en de rekeningen voor mijn autover
zekering en een of ander abonnement on
der het loket door.
De lokettiste pakt potlood en papier begint
de bedragen ijverig bij elkaar op te tellen.
Voor de zekerheid rekent ze het nog even
na voor ze, een beetje hoofdschuddend,
haar oordeel velt: 88.000 en nog wat forint
moet ik betalen, meer dan 2300 gulden. Dat
is veel geld, ook in Nederland, maar in
Hongarije moeten heel wat gezinnen daar
een half jaar van leven.
Aangestaard door alle omstanders haal ik
mijn geld tevoorschijn, een stapeltje biljet
ten van 5000 forint. Kersvers zijn ze. Tot een
week geleden was 1000 forint, zo'n 26 gul
den, het grootste bankbiljet. In een land
waar de girodienst vrijwel onbekend is, is
dat knap lastig, want alles, van citroenen tot
enorme telefoonrekeningen of villa's met
zwembad, moet contant worden betaald.
Voor de omstanders op het postkantoor zijn
mijn 5000 forint-biljetten duidelijk de eerste
die ze in hun leven zien. En dan nog
meteen een hele stapel. Ze bekijken het
geld nieuwsgierig. Ik voel de ogen in mijn
rug branden en verlaat haastig het loket. Te
haastig, ik sta nog niet buiten of ik hoor
achter me een kreet. De lokettiste heeft ont
dekt dat ze me 1000 forint te weinig terug
heeft gegeven. Beschaamd slof ik terug, on
der de ogen van tientallen mannen en vrou
wen die voor dat bedrag twee maanden
lang kunnen telefoneren, of er in het ergste
geval zelfs een hele week van moeten leven.
Ik had nooit kunnen denken dat je je zo be
zwaard kunt voelen als je geld hebt, maar in
Hongarije overkomt me dat regelmatig.
Niet dat ik nu zo uitbundig leef, maar in
vergelijking met veel Hongaren geef ik na
tuurlijk onnadenkend, en soms ook nood
gedwongen, bakken geld uit. Niet alleen
heb ik zeer hoge telefoonrekeningen omdat
ik nu eenmaal veel met Nederland, Polen,
Tsjechoslowakije en de rest van Oost-Euro
pa telefoneer. Maar ik koop ook wel eens
tomaten in de winter, besteed meer dan
200 forint (ruim vijf gulden) aan een goede
fles wijn, eet kipfilet in plaats van kippenek-
ken en ga naar een goed restaurant. Mijn
beurs kan zich dat permitteren. Maar mijn
gemoedsrust?
Die heeft het soms moeilijk. Voor oud en
nieuw had ik met wat vrienden een feestje
gepland. Bovendien waren er gasten uit Ne
derland en het was een lang weekeinde met
dichte winkels, dus moesten er behoorlijk
wat boodschappen worden ingeslagen.
Achter onze boordevolle supermarktkarren
stond een oud mannetje, met afgetrapte
schoenen en een versleten winterjas. In zijn
handen hield hij een half brood en een hal
ve liter melk. Met een treurige blik keek hij
naar onze inkopen, en weer terug naar zijn
feestmaal voor de komende dagen. Zachtjes
hoorde ik hem onvriendelijke dingen mom
pelen.
Armoede schijnt nederig te maken, maar
niet in Oost-Europa. Hier maakt armoede
boos. Het was niet de eerste keer dat ik
werd uitgescholden met een vol super
marktkarretje. Onder het communisme
hadden de meeste Hongaren ongeveer het
zelfde inkomen, en daar viel redelijk van te
leven. Nu rijdt de een BMW en viert de an
der oud en nieuw met brood en melk. Dat
dat steekt, krijg je te voelen. En steeds vaker
hoor je mensen zeggen dat het communis
me zo gek nog niet was.
