Cultuur
Oorvijg voor nare blondine
Zeeman lijdt schipbreuk
Eindelijk wil ik genieten van
twee door Marx gestaalde tieten
Adembenemende thriller Elsink
Emotioneel
testament
uit de DDR
Donderdag 6 juni 1991
Redact*: 071-161400 CEES VAN HOORE RENEE DE BORST Etndredact* HANS SONDERS Votmgevmg: PIET KOOREMAN
15
BOEKEN
Nieuw treiterend realisme van Heeresma
Uitg De Prom ƒ24.90
Nu al jarenlang wordt aange
kondigd dat het definitieve
meesterwerk van Heere Hee
resma zal verschijnen. 'Kaddish
voor een buurt', zo zou het
moeten heten. Het is er nog
steeds niet, maar we kunnen de
voorstudie van een fragment uit
dat meesterwerk lezen in Hee-
resma's nieuwste boek: 'Zin
gend langs de deuren'. Het is
zo n boek als Heeresma eerder
publiceerde: een collage van
verspreid gepubliceerde verha
len, beschouwingen, fragmen
ten, gelegenheidsproza, al dan
niet gefingeerde autobiografie.
Heeresma wisselt van genres
en van uitgevers maar niet van
onderwerpen en niet van be
handeling daarvan. Absurde lot
gevallen in grauwe levens. De
ellendigste kleinburgerheid ont
ploffend in gruwel. Het bontst
in meligheid, met brille behan
deld, maakte hij het misschien
in 'Zwaarmoedige verhalen
voor bij de centrale verwar
ming' (1973).t In dit nieuwe
boek staat een verhaal, 'Neem
eens een eenzaam mens op
schoot', dat zich in die vorige
bundel op zijn plaats zou heb
ben gevoeld.
"Ja, hoor eens, verhuren is al
tijd overvragen en daar valt ver
der niets aan te doen". Zo be
gint de ontboezeming van een
pensionhouder met een afschu
welijke vrouw en gedresseerde
commensalen en Heeresma
houdt het vol die zowel cyni
sche als zelfgenoegzame- als
doodzielige man boeiend aan
het woord te laten.
Heeresma treitert de lezer,
heel bewust. Hollands realisme,
indertijd een serieus genre,
door bijvoorbeeld Frans Coe-
nen pijnlijk goed beoefend,
heere Heeresma: absurde lotge
vallen in grauwe levens. foto
roland de bruin/gpd
wordt bij hem tot karikatuur.
Aan trivialiteiten en onsmake
lijkheden geen gebrek, maar ze
worden komisch.
In het laatste verhaal wordt
verteld over een vrouw die zo
graag een kind wil, een absurd
domme vrouw met een afschu
welijke echtgenoot. Die man
komt thuis van zijn werk en
gaat op de bank liggen pitten.
Heeresma schrijft dan: "Geruis
loos deed ze het bestek in de
kast en boog zich toen over
hem heen. Wat had 'ie toch een
groot hoofd! En daarin dat klei
ne, nu wat lubberende mondje
dat slap neerhing als de tepel
van een reegeit. Uit het naai
mandje pakte ze de lange
schaar en duwde daarmee zijn
gebit, dat uit het zakje van zijn
poloshirt dreigde te vallen, weer
terug. Het was in de loop van de
tijd een vertrouwde handeling
geworden; voorkomen dat z'n
prothese op de grond viel wan
neer hij sliep. En altijd met de
lange schaar, daar ze weliswaar
sinds kort zelf een klein kunst-
gebitje had maar nog wat moei
te ervoer met zo'n maalinrich
ting waar toch altijd wat etens
resten aan plakten".
De logica van de laatste zin
ontgaat me, maar de lieve scène
is weerzinwekkend genoeg en
daarin straalt dan - zo zou Frans
Coenen het niet hebben gedaan
- die tepel van een reegeit, een
beeld dat de vrouw over wie het
gaat zeker niet zou zijn ingeval
len. Treiterig is ook het heel
langzaam vertellen van een
daad die in drift plotseling is be
gaan. Heeresma, in zo'n auto
biografische schets, vertelt dat
hij een gemeentekantoor verliet
waar hij een formulier niet had
ingevuld: "Verontwaardigd dus,
niet boos en zeker niet driftig
daverde ik door die draaideur
waar juist een helemaal bij deze
tijd behorende jongevrouw met
een licht dédain voor mannen
en ouders in Egmond-Binnen
die al maanden handenwrin
gend wachten op een brief, een
telefoontje en bovenal wat fo
tootjes van hun kleinkind dat
momenteel bijkans onderstebo
ven in een soort koffertje op
haar rug hing, naar binnen wil
de. Die zwiepende deurpanelen
met hun fraaie koperen beslag
en borstels van varkenshaar te
gen het doortochten, bevielen
mevrouw niet en ze benoemde
me schreeuwend tot een schan
delijk iets. Te veel! En te laat!
Met verbazing zie ik nog die
mannenhand omhoog komen;
slanke, spatelvormige vingers
die duiden op artisticiteit en
denkkracht, de goed onderhou
den nagels ook en een welig
ontwikkelde muis die de kracht
van iemands erotiek verraadt.
Die hand, bij de pols begrensd
door een kapitale Carrier, vloot
voort door de lucht en het ein
digde in een schallende oorvijg
die het lange blonde haar van
de ontvangende deed uitwaaie
ren in de zonneschijn en het
zorgeloze beeld opriep van tv-
reclames voor wat duurdere
produkten".
Uitg. De Bezige Bij 27.50
Alsmaar door sukkelt in de
Nederlandse media een discus
sie over wel of geen hermeti
sche poëzie. Het is een schijn
discussie, die sinds de beweging
der Maximalen twee kampen
heeft gecreërd. Een nadere blik
op gedichten bewijst meteen de
onzin van het model.
'Mij rest/ een weg te hakken
naar het beeld.', schrijft Michaël
Zeeman in 'Fossiel', het eerste
gedicht in zijn debuutbundel
'Beeldenstorm'. Moeizaam een
weg banen. Naar het verleden
bijvoorbeeld. In een taal die
juist in het geheel geen onthul
lende kracht bezit, integendeel,
kringen draait in zichzelf, het
verborgene tijdens het onthul
len opnieuw weer in een nieu
we vorm verhult.
Het is voortdurend die weife
ling tussen open- en dichtma
ken. Zoals in 'Wad': 'Waar de
wateren samenvloeien/ en het
droge te voorschijn komt/ ligt
misschien in de klei een/ laatste
spoor van zijn vingers.' Het wa
ter vloeit samen (dicht) èn het
droge komt te voorschijn
(open), maar het droge blijkt
klei (dicht), en dat eindigt in
een laatste regel die in zijn
complexheid niet zomaar als
open of dicht te benoemen valt,
maar er wel alles mee te maken
heeft.
In de zware, gebeeldhouwde
poëzie is er dan opeens sprake
van een gedicht dat gaat over
vlinders die in een Blue Band
magarinedoos gevangen wor
den, maar het elastiek schiet los
en 'een kleine wolk van vlin
ders/ krult op en spat uiteen'.
Dat is een heel raar gedicht in
dit verband. Zo licht als het na
melijk is. Nog raarder, wel aan-
voelbaar maar niet verklaar
baar, is dat dit opeens zo helde
re, lichtvoetige, anekdotische
gedicht een titel meekrijgt als
'semantisch'. Waarmee het als
vanzelf een naar de poëzie te
rugverwijzend, poëticaal, ge
dicht wordt, een metagedicht.
En dan valt het op, hoe zwaar,
hoe dichtgemaakt, het einde
van het gedicht is. In brokstuk
ken uiteenvallende zinnen,
zwaarmoedige pogingen vast te
Michaël Zeeman: weifelen tussen
open- of dichtmaken. foto chris
vanhouts
houden wat weggefladderd is.
De losse stukken leunen ver
moeid tegen elkaar. 'Het' viel
niet te vangen. Door de schijn
baar lichte openheid wordt de
uiteindelijk gesloten zwaarte al
leen nog benadrukt. Die weer
terugverwijst naar de lichtheid,
het opene.
'Als van een Russische boer zijn paard crepeert gaat hij lopen, als hij geen wodka meer heeft drinkt hij eau de cologne, t
is, heeft hij niets'. Een van de vele anekdotes in het boek 'Russische Werkelijkheden' van Charles B. Timmer
Uitg Arbeiderspers 39,90
De Russen zijn dol op 'zwarte
humor'. Er zijn talloze keiharde
puntdichten in omloop, waar
van de Russen in een hard,
meedogenloos land echt kun
nen genieten. Je kunt het een
soort galgenhumor noemen.
Een dankbaar onderwerp voor
die epigrammen vormden de
vele ongelukken op het platte
land, direct na de Tweede We
reldoorlog. Na 1945 gingen de
boeren weer aan de slag, op ak
kers bezaaid met onontplofte
bommen, granaten, kogels in
boomstammen en verborgen
wapentuig. De gevolgen voor de
kolchozenboeren waren ver
schrikkelijk.
Zo ontstonden gedichtjes als:
Tanja liep in het bos te zoe
ken naar bramen
Per toeval kwam zij met een
landmijn tesamen
Nog lang moet ik aan het
droomvisioen wennen:
twee lichtblauwe ogen daar
hoog in de dennen.
Deze knuppelversjes uit de Rus
sische volkspoëzie vormen een
van de aardige onderdelen in
het laatste boek van Charles B.
Timmer 'Russische Werkelijk
heden'. Timmer, de vertaalgi-
gant van de Russische litera
tuur, stierf op 1 januari 1991.
Het lijkt of hij met 'Russische
Werkelijkheden' zijn bureau
aan het opruimen was. In het
boek zijn een twaalftal essays
bijelkaar geveegd, die qua on
derwerp vrijwel niets met elkaar
te maken hebben. Een romme
lig boekje dus, maar wie Tim
mer kent, zijn fenomenale ken
nis van de Sovjetunie, van het
Russisch, van het dagelijks le
ven daar. gepaard aan een wel
dadige verteltrant vol anekdo
tes, die kan van 'Russische Wer
kelijkheden' smullen.
Een ander, door Timmer uit het
uiteraard onofficiële circuit op
gedoken epigram moet hier
even vernield worden I te am
te humor is overgegaan in een
sick joke en een onbekend ta
lent neemt via de vrouwelijke
minister van kunst en cultuur
Foertseva de hele communisti
sche partijkliek op de hak:
Voor die Chroesjtsjov zou ik
nooit beven:
Met Foertseva ga'k door het
leven,
want eindelijk wil ik genieten
van twee door Marx gestaalde
tieten.
Een onthullend hoofdstuk in
het boek is 'Rehabilitatie en
deshabilletatie', waarin Timmer
schetst hoe ge
makkelijk
hoofd van de bevolking drie
maal zo hoog als in de VS.
Brood is voor de Rus een le
vensvoorwaarde. 'Ach, we heb
ben nog brood", schreef een
Rus mij onlangs uit Kiev, na een
trieste verhandeling over de le
ge winkels in de Oekraïnse
hoofdstad. Charles B. Timmer
dist in zijn boek deze boeren
wijsheid op: 'Als van een Russi
sche boer zijn paard crepeert
gaat hij lopen, als hij geen wod
ka meer heeft, drinkt hij eau de
cologne, maar als er geen brood
meer is, heeft hij niets'
Het meest actuele van de twaalf
essays is het titelhoofdstuk
'Russische Werkelijkheden',
waarin Timmer beschrijft hoe
de Sovjet-economie nu eigenlijk
werkelijk in elkaar
Soviet-autoritei- rr c als de 'secundaire
ten ten onrechte EcOflOltlll Sf)\JdHHlC economie' is dan
voltrokken v o, i Vol aVOfltUUr, °°k 7ekeI
nissen corrige
de hr sprankelend, riskant i immer, maar
n reha- dank zij zijn gron-
Dat is en romantisch dip- kennis van
»oi van het dagelijkse le
ven van de Rus
weet hij in gewoon, niet weten
schappelijk proza, exact uit de
doeken te doen hoe het er alle
maal in zijn werk gaat. Aan de
hand van praktijkvoorbeelden
en anekdotes laat hij de bonte
scala van staatsmarkt. vrije
markt, zwarte markt, buiten
landse valutamarkt en de
niilmarkt de revue passeren
Het economisch gebeuren in de
Sovjetunie heeft niets van doen
ringen in
trokke
bil iter
heel mooi ven
een regime, dat
het de hand in eigen boezem
steekt, zou men kunnen den
ken. Het enige probleem daarbij
is dat rehabilitatie bij voorkeur
postuum wordt verleend. F.n
wat alleen in de Sovjetunie kan
de nabestaanden van een gere
habiliteerde. maar al jarenlang
morsdode politicus, kregen van
de administratie van de partij
nog een rekening te vereffenen
'Ter attentie van mijlen kame
raad Trofimov - wegens 17 jaar
achterstallige contributie van
het partij- en vakbondslidmaat
schap 17 x 200 roebel jaarlijkse
bijdrage ofwel de somma van
3400 roebel. Betaling binnen
drie weken'.
Brood
Zo staat het boekje vol typisch
Russische anekdotes. Over
brood bijvoorbeeld is heel wat
te vertellen. De consumptie van
brood, nog altijd heel goed
koop, is in de Sovjetunie per
Wester
vol
tuur, sprankelend, riskant dus
romantisch, het heeft lyrische
kanten en kent dramatische
ontknopingen, triomfen en tra
gedies De kranten in de Sov
jetunie schrijven het nog steeds
'De produktie van schrijfmachi
nes is dit jaar 70 procent hoger
dan vorig jaar'. I ven kijken in
het statistisch jaarboek van vo
rig jaar hoe de aantallen dan
wel liggen Pech. daar staat
slechts, dat 'de produktie van
schrijfmachines met 60 procent
ten opzichte van vorig jaar is
toegenomen'
Tot slot i-en van die heerlijke
voorbeelden, waarmee Timmer
steeds weer zijn boekje door
spekt: Op de vrije markt meldt
zich een Rus bij een chagrijnig
kijkende boerenvrouw. Voor
haar liggen drie kwijnende au
gurken. "Heb je ook appelen?"
Njet, snauwt de vrouw De man
schuift een bankbiljet in haar
richting en zegt Geef me dan
maar een kilo De vrouw duikt
omlaag naar haar manden en
stopt een kilo prachtige appelen
in de tas van de man. De Sovjet-
economie in een notedop. zo
werkt het in het Idein en zo
werkt het in het groot.
Charles B. Timmer, een begrip,
kenner van alles wat Sovjetunie
is. geestelijk vader van de Russi
sche bibliotheek zoals die bij
Van Oorschot verscheen. Zelf
vertaalde hij een kwart van de
ruim 26.000 pagina's van Russi
sche literatuur. Met liefde en
enthousiasme kon wijlen Char
les B. Timmer er over schrijven
en vertellen. Voor het regime
zelf. de zo veel geprezen glas
nost van Ciorbatsjov en voor de
communistische partij heeft hij
geen goed woord over. De
laatste twee zinnen uit zijn boek
laten z.ich als een schreeuw van
onmacht, teleurstelling en pro
test lezen, (reen wonder dat het
met die alles binnendnngende
en alles verpestende leugens
slecht gaat in de Sovjetunie.
Want welk denkend mens kan
op den duur de tegenstelling
aanvaarden tussen wat de pani)
aan misdaden heeft bedreven
en baar pretentie een leidende
rol in het maatschappelijke be
stel te mogen spelen7'
Het is waarschijnlijk niet het
laatste boek dat wordt uitgege
ven van de op nieuwjaarsdag
overleden Charles B. "I immer
Volgens uitgever Van Oorschot
is er in de nalatenschap nog
veel materiaal gevonden Dit
moet worden uitgezocht en er
zal met de nabcsiaanden eerst
overleg moeten zijn
ELISABETH EYBERS
VERSORGINGSSTAA T
Jy word by elke loswring uit die skemer
vlot opgevang, weerloos en moedernaak,
hoewel jy self geen afspraak hoef te maak
met vroedvrou en begrafnisondernemer:
basisberoep waarvan trouens die een
terughoudender dan die ander wordt bejeën
deur omstanders wyl jy as hoofpersoon
geen kennis of erken tlikheid vertoon
Elisabeth Eybers kreeg onlangs
de P C. Hooftprijs. Ter gelegen
heid daarvan verschenen er bij
Querido twee cahiers, een met
het juryrapport, de lofrede en
het dankwoord, en een met ge
dichten van Eybers, onder de ti
tel 'Teëspraak' (Tegenspraaki
(ISBN 90214 61986/CIP/NUGI
310). Het gedicht "Versorgings-
staat' is het derde vers uit deze
sterke bundel. Voor de riet-
Zuidafrikaners hier een ruwe
vertaling: 'Je wordt bij elk los
wringen uit de schemer/vlot
opgevangen, weerloos en moe
dernaakt,/hoewel door jou geen
afspraak hoeft gemaakt /met
vroedvrouw of begrafenisonder
nemer/basisberoepen waarvan
trouwens het ene/terughouden
der dan het andere wordt beje
gend/door omstanders daar jij
als hoofdpersoon/niks weet en
geen erkentelijkheid vertoont'.
RECENSIE KOOS ROST
Moed per fax. Menk EKink
Uitg Fontein ƒ25.-
Henk Elsink is naast zijn to
neelcarriere hard op weg ook
naam ie maken als thrillerau
teur Hij maakte destijds onder
de naam Elsinck een enthou
siast begroet debuut met 'Tene
rife Zijn tweede boek 'Moord
per fax' is al even verrassend
Een verhaal met een knap uit
gewerkt, origineel gegeven I i-
gentijds en pakkend Ik roep
niet vaak dat ik een boek 'in één
adem' heb uitgelezen, maar hi|
F.lsink rustte ik niet voor ik de
laatste bladzijde te pakken had
Het boek laat zich ook ge
makkelijk lezen. Een verhaal
louter en alleen opgebouwd uit
verzonden faxen Waarvan een
aantal niet is te traceren Dat
zijn de faxen die komen \an iets
dat zich 'Radicaal Volksfront
voor Afrika' noemt De groepe
Henk Elsink •fOTOGPO
ring eist enkele miljoenen van
de Shell
Via faxen van verschillende
bedrijven, politie-autoriteiten
en diverse personen kunnen we
zo de weg van de misdaad vol
gen Die uiteindelijk leidt tot
ontvoering en moorden.
Natuurlijk heeft zo'n manier
van opbouw grote voordelen
Men kan alles heel simpel hou
den Brieven van vriendinnen
behoeven geen ingewikkelde
structuur Daarin kan van de
hak op de tak worden gespron-
P i
Politiemensen bekommeren
zich meer om feiten en gege
ven» dan om entouragr »-n
menselijke grvoelens. Zaken
mensen laten zich al evenmin
verleiden emoties te tonen in
het faxvrrkeer
Aan het einde zijn er ie veel
open einden. Bijvoorbeeld:
waar zijn die miljoenen geble
ven die als losgeld werden be
taald7 En de rol van die diep in
de schulden zittende adjunct -
direc teur blijfi onduidelijk. De
onbeantwoorde vragen geven
een gevoel van onvrede Deson
danks heb ik het boek in éen
adem' uitgelezen Het verhaal
pakt meteen en Elsink is ook als
auteur handig genoeg om die
aandacht tot net einde toe vast
te houden.
Uitg VarOnrwp ƒ14 50
Patronen van rm *ugd. Chntfa vVoK
VertaNig Tr*e Da «ïv
LMg Van Gennep 59 .50
De publicatie in Duitsland
van Christa Wolfs novelle Wat
blijft deed vorig jaar veel stof
opwaaien bij onze oosterburen.
Kntikastm verweten de teur
gewacht te hebben met het vrij
geven van hel verhaal tot de
macht van de DDR autoriteiten
op instorten stond en de kust
veilig was. "I.af en conformis
tisch". kreeg de inwoonster van
Oost-Berlijn naar bet hoofd ge
slingerd
Een gemakkelijk verwijt dat
\oorbi| gaat aan de omstandig
heden waaronder de novelle ge
schreven werd Bovendien ver
bult de kritiek dat juist Christa
Wolf uiterst gewetensvol te werk
gaat. Dit blijkt niet alleen uit
Wat blijft, maar ook uit de mo
n urnen tale roman Patronen iw/i
een jeugd, die net iets eerder in
vertaling verscheen
In de tijd dat de DDR nog be
stond, gold Wolf als een van de
meest gezaghebbende auteurs
van het communistische bol
werk. I entje die de kntiek op de
machthebber» absoluut met
schuwde Dit kwam haar te
staan op bewaking door de ge
heime politie. Deze beklem
mende ervaring vormt het uit
gangspunt voor IVtif blijft.
waarin Wolf éen dag uit haar It
ven heschn|ft Niet zomaar een
dag. Op de parkeerplaats tegen
over haar voordeur sta.it een
Wartburg met daarin "twee.
dne sterke, gezonde jongeman
nen". Politiemannen in burger.
Met dr moed der wanhoop
slaat Wolf zich door de dagclijk
se gang van zaken heen Ze doet
boodschappen, krijgt telefoon
tjes. Post houdt ze eerst ti-gen
het licht om te kijken of de en
veloppon al open gemaakt zijn
Af en toe blikt ze naar buiten
Steeds keert dat ene zinnetje te
rug: 'Ze waren er nog 's
Avonds geef ze een lezing m liet
plaatselijke Kulturliaia Vt .if
loop is de schrijfster het middel
punt van een emotionele dis
cussie met het publiek over de
toekomst". Intussen worden
jongeren die tevergeefs de bom
volle zaal in willen door de poli
tie afgevoerd
Christa Wolf heeft dus tien
jaar gewacht met hot publiceren
van deze novelle De openings
zinnen luiden 'Nou met bang
worden. In die andere taal. die
roeg
niet op mijn tong pro
eens ook hierover spreke
dat wist ik. zou het nog tr
zijn".
De auteur werpt zich graag op
als het geweten van haar tijd
Dit thema komt in vrijwel al
haar romans en verbalen naar
voren. Zij stelt vragen aan ben
die do touwtjes in nanden heb
ben; zij stelt vragen aan de
mensen in haar omgeving; en
niet in dr laatste plaats aan
zichzelf. Tijdens l)ir Wende in
november 1989 en de onzekere
fwriode die daarop volgde. be
loordc Wolf tot de minderheid
die vraagtekens zette bij «Ir des
ti|ds nog op handen zijnde her
eniging Haar protest ging in het
gebulder van Hetmutn Kohl i s
verloren.
Patronen inn een jeugd gr
tuigt n6g sterker van deze kriti
sche houding In deze even
aangrijpende ah omvangrijke
roman keert Wolf terug naar
haar geboortedorp 'L'. het hui
dige Poolse stadje 'G Zij he
/'►ekt de vroegere kruideniers
winkel van haar ouders Ir
komt een stroom bonnoenngen
op gang de schooljeugd in do
jaren K). familiehe/ockjes. het
dageli|ks leven in en rond het
dorp Tot in details prnbreri dr
schijfster igeb 1929i te rccon
stnieren boe Hitlers Nationaal
Socialisme zijn weerslag vond
in het gewone' leven van door
snee Duitse gr/rnnen >m er
achter te komen hoe de mensen
uit haar irugd. haar eigen vader
en mococT en ook zijzelf, op de
opkomst van het Nazisme ren
geerden En hoeveH ze wisten
van de versehnkkingrn
haar jeugd, het
zichzelf, vraagt Wolf
Zich af "Hoe zijn wr geworden
roal* we trgenworrtuig zijn?"
Een goudeerlijke roman, van
een schijfster die ook zichzelf
niet spaart.
Op zoek i
kind in zk
