'Het is alsof m'n werk nu zelf reist'
Boekenweekgeschenk van Cees Nooteboom wordt meteen vertaald in Fransen Duits
'Hierbij mag je niet falen, dat realiseerde ik me heel goed'
ZATERDAG 2 MAART 1991
PAGINA 21
Cees Nooteboom (1933) staat tijdens de boekenweek van woens
dag 6 tot en met zaterdag 16 maart in het middelpunt van de be
langstelling. Hij schreef voor die gelegenheid Het volgende verhaal,
dat in een recordoplage van 540.000 exemplaren in de boekhandel
komt te liggen. Nooteboom is bij uitstek de schrijver, die het thema
van de boekenweek - Schrijvers op reis - kan dragen. Sinds
1953 trekt hij door de wereld. Meteen vanaf het begin deed hij ver
slag van zijn bevindingen in kranten en weekbladen. Behalve reis-
schrijver is Nooteboom ook romancier en dichter. Philip en de an
deren was in 1955 zijn debuut. Met De ridder is gestorven, Ritue
len, Een lied van schijn en wezen en In Nederland maakte hij ook in
het buitenland naam.
Aan de vooravond van de boekenweek heeft de schrijver zich te
ruggetrokken in Berlijn. De stilte voor de storm, vanaf 6 maart holt
hij van de ene lezing naar de andere signeersessie. Tien dagen
lang. "Ik heb het er graag voor over. Op die manier hou ik contact
met mijn lezers en mijn uitgever heeft me verzekerd, dat een boe
kenweek je hele handeltje optilt. Dat is mooi meegenomen, want zo
krijg ik weer meer ruimte om te lezen en te schrijven".
door Jan van Damme
Hij had natuurlijk een keurig briefje
kunnen schrijven. Geachte dames/heren
van de Collectieve Propaganda van het
Nederlandse Boek, zoek maar een ander
slachtoffer voor uw boekenweek, met
vriendelijke groet, Cees Nooteboom.
Dat had hij kunnen doen. Was het niet
in 1982, dat Nooteboom voor het eerst
werd gevraagd het boekenweekge
schenk te schrijven? En werd er toen niet
op een slinkse wijze voorrang verleend
aan Wim Kan? "Ik was al begonnen met
schrijven. Daarvoor heb ik nooit iets ge
kregen. Ach, het is natuurlijk niet zo sim
pel dat ik blij ben dat het boek van Kan
een sof werd. Wat me vervolgens wél on
gelooflijk heeft geërgerd is, dat ik het
jaar daarop niet werd gevraagd, en het
jaar daarop wéér niet... Dat vond ik abso
luut geen manier van doen".
Negen jaar later is de frustratie ver
dwenen. Er zitten andere gezichten bij
de CPNB, de herinneringen aan het oud
zeer worden niet levend gehouden. Geen
enkele reden om te weigeren, dus. "Nee.
Als we het over 1983 hebben, dan ben ik
achteraf zelfs blij dat het allemaal niet is
doorgegaan. Het verhaal dat ik toen voor
de boekenweek wilde schrijven is uitein
delijk de roman In Nederland geworden.
Je kunt daarover veel zeggen, maar het
boek zou echt niet geschikt geweest zijn
als geschenk".
Berlijn, een appartement in de Goe-
thestrasse. Nooteboom heeft er nog
steeds zijn pied-a-terre. "Welkom in mijn
ballingenwoning". Het klinkt gemeend.
De woning is van de Chileense schrijver
Antonio Skarmeta, die voor langere tijd
naar zijn vaderland is teruggekeerd. Be
gin 1989 kon Nooteboom in het kader
van een uitwisselingsprogramma voor
wetenschappers en kunstenaars zijn in
trek nemen in de hoge kamers. Dat jaar
maakte hij de val van De Muur mee. Zijn
observaties en impressies van 'een tijd
zonder heden' werden gebundeld in de
in 1990 verschenen Berlijnse Notities.
Sinds kort is de schrijver weer neerge
streken in de hoofdstad van het herenigd
Duitsland. Vrijwel zeker zal er een ver-
Hoe maak je een geheugen? Op
mijn reizen is het gemakkelijk ge
noeg, ik blijf schrijven, en omdat ik
weet dat ik wat ik opschrijf zal ont
houden, kijk ik intenser. Verhevigd
kijken, zoiets als fotograferen. Voor
het reizen zelf heeft dat vreemde
consequenties, alsof je nooit ge
woon kunt kijken, nooit gewoon
eens iets zien. Ik ben, in feite, steeds
aan het kijken of er niet iets is dat
ik moet 'bewaren', zoals ook een fo
tograaf in een willekeurig land
schap die uitsnede kiest waarvan
hij denkt dat die het landschap
straks verhevigd voor zal stellen.
Aan het einde van de reis heb ik zo
een notitieboek vol, mijn externe
geheugen, beelden en gedachten,
vergelijkingen, observaties die ik
heb opgeschreven, en die ik dus niet
'in' mijn hoofd hoef te bewaren: als
ik ze herlees zie ik ze weer. Er kan
mij dan ook geen grotere ramp
overkomen dan dat ik mijn externe
geheugen verlies: op dat ogenblik
vervluchtigt mijn reis tot eenzelfde
reis als iedereen kan maken: ik ben
ergens geweest, heb van alles ge
zien. daar een min of meer globale
indruk van overgehouden, maar
de exacte registratie van mijn ge
waarwordingen is zo diep naar
binnen gesijpeld dat ik die nie
meer onbeschadigd naar boven
kan halen. Op deze laatste reis heb
ik dus m ijn externe geheugen verlo
ren, of liever, iemand heeft het ge
stolen...
Uit: Waar je gevallen bent. blijj
je: Arbeiderspers Privé-domein.
1983.
volg verschijnen op zijn eerdere Notities.
De sloop van De Muur, de opheffing van
de scheiding was niet meer dan het voor
spel van een ingrijpende verbouwing
van het al eeuwenlang verscheurde land;
de opbouw van eén stad, één natie is een
kwestie die veel tijd in beslag zal nemen.
Nooteboom wil het begin meemaken.
"Berlijn nu; het is heel raar. Je rijdt
waar vroeger Checkpoint Charlie was,
maar je houdt het gevoel dat je door De
Muur heen rijdt. In Oost-Berlijn is van al
les aan de hand. Werkloosheid, onrust,
de nieuwe tijd dient zich aan. Ik bezocht
pas een kleine tent achter het Rote Rat-
haus: 'In de oude Nooteboom' heet dat
café. maar dat is toeval. Vroeger moest
het om 8 uur 's avonds dicht, nu kun je er
's nachts zelfs terecht. Dat is wennen".
"De eenwording...Ik sprak laatst ie
mand. die me vertelde dat de arbeiders
wijken altijd al in het oosten hebben ge
legen. Met andere woorden: vóór De
Muur was er al een scheiding. En die zal
er blijven. Misschien is het voor Berlijn
goed dat er een Golfoorlog is uitgebro
ken. De zelf-preoccupatie was enorm.
Nu is het net alsof er een chloroformdoek
over de spannende Duitse ontwikkelin
gen is gelegd. Ja, je ziet veel anti-oor
logleuzen op de muren. Vanuit de Duit
sers gezien is de reactie logisch: we zijn
altijd uitgescholden voor de militaristen
van Europa, nu doen we niet 'mee en
prompt is het weer niet goed".
Reisschrijver
Het zal even duren voor Nooteboom zich
volop in het vervolg van zijn Duitse
avontuur kan storten. Tot half maart is
hij de centrale figuur van de boeken
week. Het thema 'Schrijvers op reis' lijkt
gekozen om Nooteboom eens goed in het
zonnetje te kunnen zetten. Want als er
één is, voor wie Nederland te klein lijkt,
dan is hij het wel. Met de vele buiten
landse vertalingen van zijn boeken is hij
ongetwijfeld één van de succesvolste Ne
derlandse auteurs van de laatste jaren.
Ook het boekenweekgeschenk Het vol
gende verhaal wordt meteen in het Frans
en het Duits vertaald. Engeland volgt,
daarvan is de schrijver overtuigd. Sinds
hij in 1982 de Mobil Oil Pegasus Prize for
Literature kreeg voor zijn roman Ritue
len ligt ook dat taalgebied voor hem
open.
Nooteboom is dichter, romancier en
vooral reisschrijver. Of. beter gezegd,
literair reisschrijver. Het type mensen,
over wie zijn hoofdpersoon Herman
Mussert in 'Het volgende verhaal' zegt:
"Sinds ik ontslagen ben schrijf ik reis
gidsen. een debiel gedoe waar ik mijn bo
terham mee verdien, maar nog lang niet
zo stompzinnig als al die zogenaamde li
teraire reisschrijvers die zo nodig hun
kostbare ziel over de landschaDDen van
de hele wereld moeten uitsmeren".
Een grapje. Niet alles wat een hoofd
persoon te berde brengt, moet in de
mond van de schrijver worden gelegd, je
mag die twee volgens Nooteboom niet
Niet falen
"Iedereen mag er zijn eigen interpretatie
aan geven, maar voor mij is het een ver
haal over de dood. heel simpel", zegt
Nooteboom over het boekenweekge
schenk. "Een man sterft in Amsterdam
en ziet zijn hele leven aan zich voorbij
gaan in een paar seconden. Dat is het
idee. Net als In Nederland en Het lied
van schijn en wezen bestaat ook dit werk
je uit twee verschillende boeken. Toen ik
gevraagd werd. heb ik wel gedacht: moet
ik het doen? Ik zat vorig jaar immers
volop in mijn Berlijnse werk. Zo'n boe
kenweekgeschenk is belangrijk, je mag
niet falen, dat realiseerde ik me heel
goed. Inhoudelijk wist ik dat het verhaal
iets met Lissabon te maken moest heb
ben. Ik heb daar een week rondgelopen,
de circumstances opgeschreven. Het zal
u verbazen, hoe veel er echt bestaat van
wat ik beschrijf. De omgekeerde klok, de
'Hoe staat het eigenlijk met
dat verhaal van je?'
Hoezozei de schrijver
'Dat zal ik je uitleggen. Ik
zit dit jaar in de commissie
van het boekenweekge
schenk. Je weet. dat zijn al
tijd een paar honderddui
zend exemplaren. Het
laatste van Carmiggelt was
d riehonderdzeventigd ui-
zend'.
Hij wachtte, maar de
schri jver hield zich stil.
'Nou', de toon werd nu iets
aarzelender, 'we zaten hier
verschillende mogelijkheden
te bespreken, en toen dacht ik
ineens aan dat verhaal van
je. Je vrouw zei dat het be
hoorlijk lang werd'.
'O?' zei de schrijver. Hij
zag de vergadering voor
zich. Kopjes koffie, pakjes
Stuyvesant. een paar van
zijn collega's, een paar uit
gevers. Grote verveling, flau
we grappen, en er vlug even
een naam uitstompen.
'Ik vertelde de vergadering
dat jij voorliet eerst in jaren
weer aan een verhaal bezig
bent. en daar was grote be
langstelling voor. Voor jou is
het een pot met goud. Maar
de kwestie is. hoe ver ben je,
is het al af, en hoeveel woor
den zijn of worden het?'
De schrijver zei niets.
'Hallo, hallo', hoorde hij
helemaal uit Holland.
'Wacht even', zei hij toen.
Hij stond op, legde de tele
foon zolang op het bed, ging
naar zijn bureau en scheur
de met snelle gebaren de on
geveer veertig vellen waar
hij het verhaal met de hand
op geschreven had in lange
repen, scheurde die nog een
keer door, en gooide ze in de
prullenmand. Toen liep hij
naar het bed en pakte de tele
foon weer op...
Uit: Een lied van schijn en
wezen. Arbeiderspers. 1981.
Cees Nooteboom: "Mijn uitge
ver heeft me verzekerd, dat een
boekenweek je hele handel op
tilt. Dat is mooi meegenomen,
want zo krijg ik weer meer
ruimte om te lezen en te schrij-
British Bar. het Essex-house, het is er al
lemaal, ga maar kijken. Als mensen eens
wat meer moeite namen... Ja, om een an
der voorbeeld te noemen, ook het kloos
ter en het poppenhuis van Zaragoza in de
roman In Nederland kunt u zo bezoe-
Veel op reis. slechts enkele maanden
per jaar in Nederland. Omdat hij het er
niet naar zijn zin heeft, zeggen sommige
"Hier in Berlijn ken ik weinig r
dus kan ik rustig werken. Om je tegen de
vaderlandse gezelligheid af te zetten,
moet je wel weggaan. Ik heb een mooi
huis in Amsterdam, al mijn boeken en
schilderijen heb ik daar. Het is een leuke
stad. Maar als ik elke dag in de krant
moet lezen over een half procentje meer
of minder en weer een nieuwe oprisping
van het CDA... Al die politieke dingen
zijn minder belangrijk dan wordt ge
dacht. Thema's als de Duitse eenheid en
de Spaanse democratie zijn veelomvat-
tender".
"In ons land heb je heel veel kleine on
derwerpen. waarvan ik me heel graag wil
bevrijden. Een ander probleem is de be
kendheid. Wie in Amsterdam een zekere
positie heeeft, komt niet los van de ope
ningen. feesten en lezingen. Je wordt
voor alles en nog wat gevraagd. Zit je
hier in Berlijn, af en toe een beetje een
zaam, dan is er veel tijd om te lezen en te
werken. Weliswaar tussen de spullen van
iemand anders, maar voor mij is dat geen
probleem. Ik heb pas een paar van mijn
huisgoden hiermee naar toe genomen
een prachtige foto van Borges uit Ma
drid, posters van de handschriften van
Kafka en Schopenhauer. Met die affi
ches en enkele eigen boeken is het inte-
rieeur wat miin betreft in ordp"
Cees Nootbeoom, in 1933 geboren in
Den Haag. debuteerde als 22-jarige met
de roman Philip en de anderen. De kritie
ken waren lovend, hij kreeg meteen de
Anne Frankprijs, een jaar later volgde
zijn poëziedebuut met de bundel De do
den zoeken een huis. Patzelfde jaar
schreef hij voor Het Parool zijn eerste
grote reisreportage over de Hongaarse
opstand. Zijn latere reisverslagen wer
den in Elsevier en De Volkskrant gepu
bliceerd. Een aantal van zijn reportages
werd gebundeld in Een middag in Bruay
(1963). Een nacht in Tunesie (1965) en
Een ochtend in Bahia (1968).
Later volgden de Parijse beroerte. Bitter
Bolivia, Een avond in Isfahan en Voor
bije Passages. Waar je gevallen bent. blijf
je en De wereld van een reiziger bieden
een selectie van de tussen 1961 en 1989
gepubliceerde reportages. De zucht naar
het westen en Berlijnse Notities zijn im
pressies van langdurige verblijven in de
VS en Duitsland.
Het valt op dat in uw boeken heel wei
nig jeugdervaringen worden opgeno
men. Voor vele schrijvers is de eigen
jeugd een onuitputtelijke inspiratiebron.
"Dat ik weinig over mijn jonge jaren
schrijf komt omdat ik een buitengewoon
slecht geheugen heb. Ik weet zó weinig,
ergerlijk gewoon. Iemand als Borges kan
precies zeggen wat hij gelezen heeft toen
hij 8 of 14 was. Ik niet, werke'ijk geen
flauw idee. Hoe dat komt, ja... Ik denk
dat het heel belangrijk is dat mijn vader
vroeg is gestorven, in 1944 bij een Engels
bombardement. Mijn moeder en de kin
deren waren al eerder geevacueerd. Oor
log is voor mij hetzelfde als chaos. Waar
schijnlijk stel je als kind een heel eigen
herinnering op. een eigen gedachtenwe-
reld waarin veel onaangenaams wordt
buitengesloten".
Geen prettige jeugd.
'Nee. Maar ik ben nu op een leeftijd
dat ik zeg: dat kan me niets schelen. De
kwestie is of je jezelf min of meer aan
vaardt zoals je bent. Als ik een-harmoni
sche jeugd zou hebben gehad, dan was ik
nu iemand anders geweest. De kostscho
len die ik heb bezocht waren heel streng.
Je mocht drie keer per jaar naar huis. Ik
weet dat ik zat te turven: nog honderd
dagen, in die orde van grootte. Denk ik
nu aan die tijd, dan vind ik 'm niet onaan
genaam. Ik ga er maar vanuit dat wie een
hekel aan zichzelf heeft, ook een hekel
heeft aan zijn jeugd".
Vier kostscholen versleten, u was
wat men noemt een moeilijke puber.
"Dat zal best. Cees is te kritisch, stond
er op mijn rapport bij de Franciscanen
In mijn boeken kun je zien dat ik een ob
servator ben. Iemand die goed kijkt, ziet
veel, ook veel hypocrisie Ala je je Km k
houdt, okay, maar dat deed ik niet".
"Het heeft geen zin daarover te praten
Ik ben altijd heel geïnteresseerd geweest
m het vem ormea en dingen I let k I
van de Nederlandse literatuur Ha*
zeil ten tonele voert vind ik niet zo de
moeite waard. Al die mensen, die conflic
ten hebben met hun vader ik heb ook
enorme problemen gehad met mi jn stief
vader stel je voor dat je daarover gaat
schrijven. Het is prachtig als anderen het
doen, maar voor mij hoeft het niet".
Veel van uw werk. zeker in de begin
jaren. draagt een journalistiek karakter.
Literatuur en journalistiek bijten elkaar
kennelijk niet.
^Volstrekt niet. Kijk naar het journa
listieke werk van Marquez voor hij Hon
derd jaar eenzaamheid schreef. Dat is li
teratuur! Zelf heb ik het gevoel journalis
tiek bloed in me te hebben. Veel van
mijn reportages hebben met de actuali
teit van dat moment te maken een pers
conferentie van De Gaulle, verkiezingen
in Engeland, dat soort onderwerpen Het
werken voor een krant is uitermate leer
zaam voor het schrijven en voor de ken
nis van de wereld
Versmelten
De meeste reisschrijvers blijven zich
vreemdelingen voelen in de landen die ze
bezoeken. In uw werk maakt u de indruk
op meerdere plaatsen echt 'thuis' te kun
nen zijn.
"Misschien heb ik die mogelijkheid in
mijn systeem zitten Er bestaan essentie-
Ie overeenkomsten tussen mensen Daar
speel ik op in. ik ben in staat de kleur van
de omgeving aan te nemen. Zelfs als ik in
Buenos Aires zou komen, een stad waar
ik nooit eerder ben geweest, dan weet ik
snel waar ik moet zijn welk cafe ik moet
hebben, welke krant ik moet lezen. Voor
mij is het versmelten met de omgeving
een deel van het reisverlangen. Natuur
lijk zal ik nooit een Duitser of een Span
jaard worden. Maar als je geïnteresseerd
bent dan is het observeren, het goed kij
ken ook een vorm van meedoen"
Bijna veertig jaar op pad. Spanje is
uw tweede vaderland geworden, kortom
een echte wereldreiziger Hecfi u I n di
loop van die jaren gemerkt dat het toeris
me en het commercieel belang de eigen
heid van landen ondergraven
"Het komt voor dat je een bruin cafe in
een McDonald ziet veranderen, of dat
een oud winkeltje plotseling een nieuwe
voorgevel krngt en geen darmen meer
verkoopt Toch is dat niet ernstig Het ei
gene in landen is oersterk. De hele oost
kust van Spanje is verpest. Ga je 20 kilo
meter het binnenland in. dan is het pri
ma. Al die alarmkreten over Azie en Afri
ka, die verpest zouden zijn. Nou. dan
moeten ze mij maar eens uitleggen waar
dan precies. Als menh n in hun eenty
willen reizen, buiten de georganiseerde
vliegvakanties, dan is de wereld nog on
eindig groot. Wie zich naar een toeristen-
dorp laat vervoeren en niet verder kijkt
moet gaan denken dat alles op elkaar
inkt ik «dl daarover nkI te Ui htzinnig
doen, maar zolang de absolute welvaart
niet is bereikt, is er niets aan de hand
Ut
t zichzelf e
ger.
"Dat moet je letterlijk nemen als ik
een rivier zie, dan wil ik op de andere oe
ver terecht komen. Dikwijls leidt dat tot
wanhoop van mijn reisgenoten. In de
wildernis van Mexico «ril ik van de weg
af, om te zien wat er achter die ene heuv el
is. Ik wil altijd verder, meestal totdat de
auto kapot gaat of het te donker wordt.
Een vreselijke eigenschap".
Buitenlandse uitgevers hebben Noote
boom de laatste jaren als een van de bete-
m Nedcriandae «ultur ontdekt Dov
over mag je tevreden zijn, vindt de schrij
ver zelf. "Het is alsof nu mijn werk zelf
standig op reis gaat"
De worsteling met de vertalers en uit
gevers neemt hij daarbij op de koop toe
In zijn Berlijnse appartement neemt hij
een brief door van de Duitse vertaalster,
die zijn Notities aan het bewerken is.
'Ergens schrijf ik over een portier, die
twintig ja.ir in de tijd heeft gekookt. De
Duitsers hebben zo'n letterlijke geest,
dat ze moeite hebben met een dichterlij
ke vrijheid Kochen. Herr Nooteboom
"Ik vertel ook over een groepje men
sen in een cafe in Salzgitter De ene man
wil met de andere vrouw 'Hij t.M in de
richting van haar essentie', staat er in
mijn versie Dat lijkt me volkomen dui
delijk Helaas, de Duitser - hadden er Ge-
heimniss van gemaakt. Voor mij i> dat
een verluiering. die ik niet wil 'Aber
Herr Nooteboom, Essen: das ist doch eiri
filosofisches Begriff...' En wat dan nog'
Later ga ik twijfelen, als nou alle Duit
sers dat woord verkeerd begrijpen Heb
ben wij Nederlanders dan meer vrijheid
u draken
In het Letterkundig Museum in Den
Haag is vanaf donderdag 7 maart een
tentoonstelling over het werk wn ees
Nooteboom te zien.
i •tnéfenfc *i -i r i mm
- i
