'onverwoestbaar' ideaalbeeld,
Een
Che Guevara: vechter voor idealen
Kerstbijlage 1
Mariaide belangrijkste
onder 25.000 heiligen
ZATERDAG 22 DECEMBER 1990
PAGINA
Roomskatholiek Amerika heeft er een nieuwe trek
pleister bij. Eerder deze maand werd in een kerk in
Colfax, Californië in het schijnsel van een lamp boven
een Christusbeeld, het figuur van de maagd Maria ge
signaleerd. Duizenden hebben sindsdien de plek be
zocht. De wijze waarop de rooms-katholieke Kerk haar
talloze heiligen bewierookt, vertoont voor de buiten
wacht grote overeenkomsten met de manier waarop
'de wereld' haar idolen vereert. Maria, de moeder
Gods, spant in de heiligenverering zonder meer de
kroon.
door Wim Schrijver
Éen ding moet direct duidelijk zijn: rechtgeaarde christenen zullen
nooit enthousiast beamen dat zij er echte idolen op na houden. Dat be
hoeft enige uitleg. Want voor velen is het begrip niet meer dan een min
of meer onschuldige benaming van een man of vrouw, die door anderen
wordt bewonderd. Of misschien zal men 'aanbeden' zeggen, maar zelfs
uit dat woord is in ons taalgebruik de angel verdwenen.
Wie zal bij het horen over een 'fan', nog denken aan een blinde fanati
cus? Zo zullen ook weinigen bij een 'idool' nog concreet denken aan een
afgod, en toch is dat de betekenis van het woord. Voor een oprecht gelo
vige is een idool daarom in de oorspronkelijke zin van het woord uit den
boze. Het Oude Testament verhaalt hoe de Israëlieten zich Gods toorn
op de hals haalden, wanneer zij de beelden van de buurvolken aanba
den.
Wie overigens denkt dat afgoden slechts van steen en hout zijn en al
leen nog hier en daar in musea herinneren aan lang verdwenen culturen,
heeft het mis. Vanaf kansels wordt nog geregeld gewaarschuwd tegen
de afgoden van déze tijd, zoals het materialisme met als aansprekend
voorbeeld de auto, onze eigen 'heilige koe' de ik-cultuur, de televisie
en andere zaken die de moderne mens, in een tijd van secularisatie, als
hoogste goed ziet.
Het behoeft geen betoog dat het een gekleurde bril vraagt om afgoden
te signaleren. Vormen de heiligen voor de rk Kerk een verrijking van het
geloofsleven, in orthodox-protestantse hoek worden ze bijvoorbeeld
zonder schroom als afgoden bestempeld. Er is intussen wel eens opge
merkt dat in de hoek van het protestantisme waarin het grootste verzet
is tegen de paus, de meeste pausjes rondlopen...
De engel Gabriel kondigt de maagd Maria de geboorte van Jezus aan. Een houtgravure van Gustave Doré.
Onbevlekt
Wie van de oprechte huiver van christe
nen voor idolen kennis heeft genomen,
kan intussen zonder veel inspanning pa-
rallelen onderscheiden tussen de wijze
waarop hele volksstammen warm lopen
voor een actrice of zanger, en de massale
beweging die jaarlijks onder rooms-ka
tholieke gelovigen op gang komt rich
ting talloze bedevaartsplaatsen. De stelli
ge uitspraak van katholieken dat hun
adoratie van een andere orde is, doet aan
die indruk niets af.
De rij van heiligen in de rk Kerk is lang:
het Vaticaan heeft er inmiddels ruim
25.000 erkend. Temidden van deze enor
me santenkraam neemt Maria een bij
zondere plaats in. De kerk vindt in Maria
haar oerbeeld, zo schreef kardinaal Si-
monis twee jaar geleden in een pastorale
brief ter gelegenheid van het Mariajaar.
Dank zij de ambassadeursfunctie de
voorbede van Maria kunnen de gelovi
gen, aldus het rk dogma, zonder vrees tot
God naderen.
Hoe bijzonder de positie is die de moe
der van Jezus inneemt mag wel blijken
uit de vier dogma's die de rk Kerk in de
loop der tijden rond haar persoon heeft
aanvaard. Niet alleen werd al in de mid
deleeuwen haar goddelijke moeder
schap beleden, ook werd toen al officieel
door de kerk verklaard dat Maria haar le
ven lang maagd bleef. In 1854 werd ten
langen leste ook de leer van haar Onbe
vlekte Ontvangenis (oftewel: zij is niet in
staat zonde te doen) tot dogma verheven,
en in 1950 werd haar tenhemelopneming
een dogma.
De figuur van Maria heeft enorme pro
porties aangenomen. Zij inspireerde tot
de mooiste kunstwerken op papier, lin
nen of in steen, tot aan enorme kathedra
len toe. Koningen wijdden hun konink
rijken aan haar. Vele eeuwen lang vorm
de zij voor de gelovigen het ideaalbeeld
van de oprechte gelovige, standvastig in
haar trouw, en van de ware vrouw en
moeder. Ontelbaren proberen tot op de
dag van vandaag in het voetspoor van dit
lichtend voorbeeld te treden.
'Begenadigde'
Vele tienduizenden zijn jaarlijks in het
heiligdom van Lourdes te vinden, waar
in 1858 Maria aan het meisje Bernadette
verscheen; deze zomer moest zelfs het
water uit de geneeskrachtige bronnen op
de bon. Wie de afschuwelijke commercie
er omheen vergeet, moet toegeven dat
deze massale devotie indrukwekkend is.
Datzelfde geldt voor de diep religieuze
ervaring die velen hebben tijdens hun
pelgrimage naar de Zwarte Madonna in
het Poolse Czestochowa. En dit zijn
slechts een paar voorbeelden.
Onlangs kwam bij Uitgeverij Contact
het boek 'De enige onder de vrouwen'
uit, met als ondertitel 'De maagd Maria;
mythe en cultus'. Het indrukwekkende
werk is van de hand van Marina Warner,
die zich bij het schrijven geconcentreerd
heeft op de verschillende gedaanten die
de maagd Ma'ria in de loop der tijden
heeft aangenomen. Het resultaat, dat
overigens al in 1976 in Engeland ver
scheen (tot nu toe was het nooit van een
Nederlandse uitgave gekomen), vormt
een verbazingwekkend relaas.
Warner begint, vanzelfsprekend, in de
bijbel. In het bekende kerstverhaal
wordt Maria door de engel Gabriël, die
haar komt vertellen dat zij zwanger zal
worden van de Heilige Geest en zo moe
der van de Messias wordt, 'begenadigde'
genoemd. Na de bekende geschiedenis
van de geboorte van Jezus, wordt er ech
ter nog bitter weinig over Maria verteld.
Bij één van die zeldzame gelegenheden,
wordt zij door Jezus zelfs gevoelig op
haar plaats gewezen (tijdens de bruiloft
te Kana, waar Jezus water in wijn veran
derde).
In de bijbel is nauwelijks een aankno
pingspunt voor de Maria te vinden, zoals
die vandaag op talloze manieren op ons
afkomt. Datzelfde geldt voor het oor
spronkelijke kerstevangelie. Warner:
"Het vergt een herculesarbeid van de wil
om het kindsheidevangelie van Lucas
Een olijfgroen uniform,
afgetrapte schoenen, op het
hoofd een baret met ster, de
onafscheidelijke sigaar tussen
de tanden en in zijn rechterhand
een machinegeweer. Zo leeft de
in 1967 in Bolivia
doodgeschoten guerrillero
Ernesto Che Guevara in de
gedachten van miljoenen voort.
Als strijder tegen onrecht en
onderdrukking, door Che
samengevat onder de noemer
Amerikaans imperialisme.
door Jan Preenen
Door zijn tegenstanders werd hij be
schouwd als een terrorist. In het gun
stigste geval wilden sommigen van hen
nog wel een Don Quichotte in hem zien
die met zijn Sancho Panzas tegen mo
lens vocht. Wat beide groepen betreft
kon hij echter worden doorgedraaid.
Dat hij in Bolivia zo "naïef' was om in
een hinderlaag te lopen, was in hun
ogen alleen maar meegenomen.
Zijn aanhangers, onder wie Jean
Paul Sartre, beschouwden Che echter
als "de meest volledige mens van zijn
(de evangelist, red.) te lezen en daarbij uit
de verbeelding al de schilderijen en beel
den, liederen en hymnen te bannen die
aan Lucas' sobere meditatie het hooi en
de sneeuw toevoegen en de geur van
warme dierenlichamen toen het kerst
kind in die eerste kerstnacht werd gebo-
Zwarte dood
Beduidend meer wortels voor het ont
staan van de verering zijn te vinden in de
zogenaamde 'apocriefen', boeken die in
de bijbel niet zijn te vinden, omdat ze al
in de vroege christelijke kerk niet als
authentiek werden gezien. In deze 'evan-
gelieën' is ook de oorsprong te vinden
van het wijdverspreide geloof in Maria's
gelofte van maagdelijkheid. Het kind Je
zus, zo valt te lezen, was er opeens, zodat
Maria's maagdelijkheid in tact bleef. De
hand van de vroedvrouw Salomé wordt
tijd". Che deed datgene, waar anderen
slechts van droomden. Hij verbeterde
de wereld en begon bij zichzelf door al
le luxe aan de kant te schuiven en te
kiezen voor het beroep van guerrilla
strijder in plaats van arts. In die rol pro
beerde hij kruipend, sluipend en schie
tend meter voor meter grond te verove
ren op de door hem gehate kapitalisten
en "verkrachters van de mensenrech
ten".
Idealist
Anno 1990 zou Che als idealist en we
reldhervormer nog altijd volop werk
hebben in Latijns-Amerika. Veel lan
den laten mensenrechten immers nog
altijd links liggen. Zijn tegenstanders
maakten Che overigens hetzelfde ver
wijt, omdat ook hij vaak zijn geweer liet
spreken en "dus" ook verkeerd bezig
was. Zelf zag hij dat anders. Als er spra
ke was van een berucht leider, van een
onderdrukkende macht en er geen mo
gelijkheden waren om op een wettige
manier tot veranderingen te komen,
dan mocht wat Che betrof tot de gewa
pende strijd worden overgegaan. Of lie
ver gezegd móést dat volgens hem ge
beuren.
Van jongsaf aan wilde de Argentijnse
wereldburger onder het motto "mijn
vaderland is heel Amerika" dan ook
overal in actie komen waar mensen als
slachtvee werden behandeld. Hij
kwam met name op voor indianen die
sinds de komst van Columbus nog al
tijd niet als mens waren ontdekt.
verteerd door vuur, wanneer deze, onge
lovige, Maria na de 'bevalling' onder
zoekt.
Warner schetst hoe het beeld van de
volmaakte Maria langzaam maar zeker
geperfectioneerd wordt. Zij leefde niet
alleen volstrekt kuis, ook bleef haar de
dood bespaard, want die vormt een be
straffing voor de zondeval, maar aan de
gevolgen daarvan onttrekt Maria zich
dus. In de iconen kreeg Maria al konink-
lijker trekken. Warner constateert dat de
opkomst van Maria Regina, de konin
gin, in de achtste eeuw, samenviel met de
nadrukkelijke aanspraken die de paus
ook op het wereldse vlak deed.
De Heilige Bernardus van Clairvaux,
die leefde in de twaalfde eeuw, zorgde
voor een keerpunt in de Mariadevotie in
het Westen. Was zij tot dan toe een majes
tueuze figuur op hemelsbrede afstand,
langzaam maar zeker werd zij een barm-
Che Guevara <Archief(oto)
Che was dan ook niet de eerste de
beste revolverheld. Hij was vooral ge
wapend met een filosofie die er op neer
kwam dat mensen niet langer moesten
worden uitgebuit. Eenmaal bevrijd
moesten ze worden "opgevoed" tot
"Nieuwe Mensen" die zich niet lieten
leiden door het geld, maar door morele
prikkels. Che vocht voor die idealen.
Eerst vooral letterlijk. Met Fidel Castro
hartige moeder, 'Onze Lieve Vrouw', die
inspireerde tot liefde en vreugde. Zonder
schroom werden dan ook allerlei verha
len verteld over Maria, die met de melk
uit haar borsten allerlei wonderbaarlijke
genezingen verrichtte.
In de donkere Middeleeuwen, vol oor
logen en de dreiging van de zwarte dood,
profileerde Maria zich ook steeds meer
als Mater Dolorosa, de lijdende moeder.
Op de kruiswegstaties, de reeks afbeel
dingen over Christus' lijdensweg naar
het kruis (iconen en relieken waren voor
de leken eeuwenlang de enige 'bijbel'),
neemt Maria een voorname plaats. "Door
haar kwamen de kruisiging, d'e kruisaf
name en de neerlegging in het graf ten le
ven", aldus Warner in haar boek.
Grizzlybeer
Uitvoerig schetst de schrijfster hoe het
beeld van Maria steeds perfecter werd.
en nog 23 andere guerrilleros begon hij
aan de strijd tegen het leger van de Cu
baanse dictator Fulgencio Batista.
Ogenschijnlijk een ongelijk gevecht
dat toch door Che c.s. werd gewonnen
omdat zij geleidelijkaan steeds meer
steun kregen van de bevolking.
Communisten
Che veranderde vervolgens op het ei
land van vrijheidsstrijder in bestuur
der, zij het alleen in naam. Hij ontpopte
zich als een marxistisch ideoloog, zon
der dat hij lid werd van de communisti
sche partij. "Als men zegt dat wat wij
voor het volk doen communisme is,
dan zijn wij communisten", heeft hij
eens gezegd.
Anders dan Castro heeft Che zich
nooit op zijn gemak gevoeld achter een
bureau. Wat hij als hoofd landhervor
ming ook deed voor analfabeten, hoe
zeer hij het land ook verdeelde onder
de boeren. Toen hij het verwijt kreeg
dat hij als minister van industrie te veel
het accent legde op de suikercultuur,
trok hij zijn guerrilla-uitrusting weer
aan en ging hij er vandoor. Ook al om
dat hij het socialisme wilde versprei
den over heel Latijns-Amerika, terwijl
Castro zich wilde blijven concentreren
op Cuba.
Na een merkwaardige omweg te heb
ben gemaakt naar het voormalige Bel
gisch Congo, belandde Che uiteindelijk
in Bolivia. Daar kwam hij er te laat ach-
Hoewel de bijbel geen enkele aanleiding
gaf tot een geloof in haar zondeloze be
staan, riep paus Pius IX haar in de vorige
eeuw uit tot het enige schepsel dat ooit is
gevrijwaard van alle smet van de erfzon-
de. De wortel van deze opvatting is al in
de vierde eeuw te vinden, maar rukte
langzaam maar zeker op, waarbij de on-
derstroom van de volksvroomheid reper- i
cussies kreeg op de hogere niveaus in de
kerk.
De verering van relieken nam in de 1
Middeleeuwen buitensporige proporties
aan. Warner constateert fijntjes: "Het
haar van Onze Lieve Vrouw werd be-
waard in de Sint-Jan van Lateranen en in
de Santa Maria sopra Minerva alsook in
minder belangrijke Romeinse kerken; er
was nog wat in Venetië, Bologna, Padua,
Oviedo, Brugge, Assisié, St.-Omer, Ma
con, in de Sainte Chapelle te Parijs, te
Montserrat en in St.-Denis, in schakerin
gen van goud via rood en hoogblond tot
zwart en in hoeveelheden die een grizzly-
beer er behaard hadden doen uitzien". 1
De ondertoon van Warners boek is on-
miskenbaar. Streng katholiek opgevoed 1
kwam ze in opstand tegen de kerk, iets i
wat ze overigens ridderlijk toegeeft. Het
ideaalbeeld van Maria werkte bij haar 1
frustererend. Zo schrijft ze: "Het is bitter
om zich nu, zoveel jaren later, de schrik
te herinneren die dit inboezemde: kinde- 1
ren die de hele nacht in de vorm van een i
kruis uitgestrekt op de vloer van de
slaapzaal lagen na een 'vieze gedachte' i
Haar oordeel is duidelijk: "Zwevend 1
boven de mannen en vrouwen die tot
haar bidden, onderstreept de zonder zon- 1
de ontvangen Maagd eerder de pijn en
angst dan dat zij die verlicht, en bena
drukt zij het schuldgevoel. De staat I
waarin zij naar de overtuiging van haar
volgelingen verkeert, blijft voor hen al
tijd een wensdroom, want alle schep
selen behalve zij zijn, zo heeft men hun
geleerd, in zonde geboren".
Strategisch
Maar, terwijl Marina Warner vastliep op
het figuur van de maagd Maria en ve
len met haar zijn er ook tallozen die
juist geloofsmoed putten uit haar on
baatzuchtige voorbede. Zoals Warner
zelf constateert: "Dat is de reden waarom
het meest geliefde gebed van de katho
lieke wereld het Weesgegroet ein
digt met de bede dat de Maagd moge
'bidden voor ons. zondaars, nu en in het
uur van onze dood'
De schrijfster betoogt in haar recente
nawoord dat zij bij haar overtuiging blijft
dat Maria net zo'n historische godin zal
worden als bijvoorbeeld Artemis. War
ner: "Als een erkende schepping van de
christelijke mythologie zal de legende
van de Maagd voortbestaan in haar schit
tering en vermogen om te ontroeren,
maar zij zal worden ontdaan van morele
betekenis en dus haar huidige reële ver
mogen om te maken of te breken verlie-
Aan de huidige paus zal het echter niet
liggen. Tijdens talrijke pelgrimages heeft
Johannes Paulus II zijn vurige Mariaver
ering getoond. Nog steeds vervult Maria
een belangrijke rol. De wonderbaarlijke
gebeurtenissen rond haar afbeeldingen,
vinden nog steeds op strategische mo
menten plaats. Zo ging in 1985 in Bal-
li ngspittle in Ierland een Mariabeeld
voor de ogen van een grote menigte wie
belen, juist in een tijd dat er diepe scheu
ren in de eens zo hechte rooms-katholie-
ke gemeenschap waren gebleken.
Warner tekent daarbij aan: "Bisschop
pen die met zulke wonderen in hun bis
dom worden geconfronteerd, blijven in
het algemeen sceptisch, zo niet zonder
meer afwijzend; het is een paradox van
het hedendaagse geloof dat de Kerk zelf
doorgaans korte metten maakte met de
meest vurige en loyale uitingen van
godsdienstige toewijding aan haar zaak".
Desondanks wekt de wijze waarop de
maagd vele eeuwen heeft overleefd niet
de indruk dat Maria veel moeite zal heb
ben met de tand des tijds.
ter dat een revolutie zonder steun van
de bevolking van een land kansloos is.
Ondanks zijn naïef overkomende op
treden in Bolivia was Che geen blind
ganger onder het altijd wakende oog
van de CIA. Hij werd beschouwd als
een betere strateeg dan Castro. Belezen
als hij was, was hij goed op de hoogte
van de guerrilla-theorie. Dat hij in zijn
doen en (bijna nooit) laten werd gehin
derd door astma, beschouwde hij zelf
slechts als een detail. Toch was dat wel
degelijk een grote handicap. Dat con
stateerde onder anderen de latere presi
dent van Chili, Salvador Allende, die
Che een keer tijdens een astma-aanval
minutenlang op de grond zag kronke
len. "Voor mij lag, geveld door een vre
selijke ziekte, een van de grootste strij
ders van Amerika".
Che liet zich door die ziekte echter
nooit uitschakelen. Met de ipjecties die
hij zichzelf toediende, spoot hij nieuwe
inspiratie en revolutionaire ideeën in
zijn aderen en die van zijn vele bewon
deraars. Tot die groep behoort nog al
tijd Castro die zijn belangrijkste com
pagnon van het eerste uur beschouwt
als "een revolutionair in hart en nieren,
iemand met absolute minachting voor
gevaar".
De even bewierookte als gehate Che
heeft zelf weinig meer aan dat compli
ment, ook al heeft hij als legende het
communisme overleefd en zullen zijn
affiches minder snel sneuvelen dan de
borstbeelden van Marx en Lenin in het
Oostblok.
