Archivaris weet kunstroof Lakenhal niet op te lossen
Stolberg: historisch stadje
aan de rand van de Harz
Mm
Record aantal Nederlanders
met vakantie volgend jaar
Opsporing verwanten bestolen joodse verzamelaar Jaffé noodzakelijk
api •.-x-.v"
VRIJDAG 21 DECEMBER 1990
Het stadje Stolberg, aan de
zuidrand van de oostelijke
Harz, heeft de oude
plattegrond sinds zijn
ontstaan in het begin van de
twaalfde eeuw grotendeels
behouden. Dat komt doordat
de stratenloop wordt bepaald
door vier dalen: Kaltes Tal,
Thyratal, Ludetal en Tal der
Kleinen Wilde. De smalle
toegangswegen persen zich er
doorheen naar het centrum, de
driehoekige Markt. Stolberg
was een van die voormalige
DDR-stadjes waar de
regering veel geld in
monumentenzorg stopte.
door
Pieter Koene de Jong
Nederlanders die iets hebben ont
houden van de lessen in de vader
landse geschiedenis, klinkt de
naam Stolberg bekend in de oren.
Kwam de moeder van Willem van
Oranje niet uit Stolberg? Juliana
van Stolberg, dochter van graaf Bo-
tho, geboren op 11 februari 1506 op
het slot dat, sindsdien enige malen
verbouwd, nog steeds het stadje do
mineert.
Toen Juliana veertien was, trouw
de ze met Filips von Hanau. Negen
jaar later stierf haar man en bleef zij
met vier kinderen achter. In 1531
hertrouwde zij met de weduwnaar
Willem van Nassau, en uit dit huwe
lijk werden zeven dochters en vijf
zoons geboren, van wie de latere
prins Willem van Oranje de oudste
Toen Juliana met graaf Willem
trouwde, stond zij al sterk onder de
invloed van Luther, maar de oudere
Nassau-kinderen werden op wens
van de vader nog rooms-katholiek
gedoopt. Enkele jaren later is echter
het hele gezin luthers geworden. Na
de dood van Willem werden in het
land Nassau-Dillenburg rooms-ka-
tholieken en calvinisten vervolgd
en de lutheranisering door Juliana
en haar zoon Jan de Oude met
kracht bevorderd. Later ruilde Juli
ana het lutheranisme toch in voor
het calvinisme.
Miintzer
Luther heeft in Stolberg een be
langrijke rol gespeeld. Hij preekte
er meer dan eens in de Sint Martini.
Maar Thomas Müntzer, zoon van de
stad Stolberg, wordt er meer eer be
wezen. In het Thyratal bij het sta-
Uit een recent NIPO-onderzoek blijkt dat 67 procent van de Nederlan
ders een of meerdere keren per jaar met vakantie gaat, een record dat in
Europa alleen door de Zwitsers wordt geëvenaard. Directeur Harry van
Grieken van de ANVR: "In 1979 ging nog maar 57 procent van ons volk
op vakantie. Tien procent in tien jaar, het is een ongelooflijke toena-
Toch ziet de Nederlandse reiswereld de toekomst met enige zorg te
gemoet. Weliswaar maken steeds meer landgenoten gebruik van de
diensten van een reisbureau (de groei was dit jaar, ondanks de kleine
terugloop van het aantal buitenlandse vakanties, aanzienlijk) maar het
is nog niet bekend hoe de markt zal reageren op de toestand in de Golf.
Voor alle zekerheid zijn er door de touroperators wel veel meer vlieg-
tuigstoelen gereserveerd dan vorig jaar en heeft men in Spanje (ver van
het gewoel in het Midden-Oosten) opeens weer opmerkelijk veel ac
commodatie ingekocht.
Niettemin lijkt de opmars van Turkije en Griekenland (dat nu al bij
na net zoveel vliegvakantiegangers trekt als Spanje) zich onvermin
derd voort te zetten. Gingen er afgelopen jaar bijna 100.000 Nederlan
ders in Turkije op vakantie, dit jaar zal dat op z'n minst 25 procent meer
worden, gezien het feit dat bij de Nederlandse luchtvaartmaatschappij
en bij elkaar 168.000 vliegtuigstoelen voor dit land zijn gereserveerd.
Voor Griekenland wordt verwacht dat de grens van 300.000 Nederland
se vakantiegangers wordt gepasseerd.
tion staat een gedenkteken. Op de
Markt, pal voor het raadhuis, staat
sinds 1989 een eveneens aan hem en
zijn werk gewijd monument; er is
een belangrijke straat naar hem ge
noemd en het huis dat staat op de
plek waar hij in 1489 geboren moet
zijn, wordt als zodanig aangegeven.
Het geboortehuis zelf brandde in
1851 af.
De theoloog Müntzer was pastor
in een nonnenklooster totdat hij,
onder de persoonlijke invloed van
Luther, in 1519 overging tot het pro
testantisme. Luther zorgde er ook
voor dat hij een plaats als predikant
kreeg in het Saksische Zwickau.
Daar kwam hij in aanraking met een
fanatieke groep, de 'Zwickauer Pro
feten', hetgeen ertoe leidde dat hij
uit die stad werd verdreven. Zijn ra
dicale opvattingen leidden ook tot
een breuk met Luther.
Müntzer wilde meer hervormen
dan alleen de kerk en zijn predikin
gen tegen de adel en het feodale
stelsel vonden een gretige voe
dingsbodem bij boeren en hand
werkslieden. Zo werd hij 'geestelijk
leider' van een boerenopstand, die
in 1525 in bloed werd gesmoord.
Thomas werd gevangen genomen
en op 27 mei van dat jaar in Mühl-
hausen onthoofd. In de 'boeren- en
arbeidersstaat' DDR werd de nage
dachtenis aan deze man, strijder te
gen uitbuiters, levend gehouden.
Raadhuis
Eigenlijk misstaat het moderne
Müntzer-monument een beetje, zo
pal voor het eeuwenoude raadhuis.
Dit prachtige gebouw werd in 1482
in drie verdiepingen opgetrokken
en rond 1600 ingrijpend verbouwd.
Heel opmerkelijk is het, dat er bin
nen in het raadhuis geen trappen
zijn. De verdiepingen zijn te berei
ken langs een zeer steile straat langs
de zijkant van het gebouw, die uit
eindelijk naar de Sint Martinikerk
voert.
Oorspronkelijk had het raadhuis
zoveel ruiten als er dagen in een jaar
zijn en zoveel ramen als weken. Men
heeft daar bij latere verbouwingen
niet aan vastgehouden: er zijn nu 53
ramen met elk acht ruiten.
De voorgevel van het raadhuis is
tweemaal geknikt om zo het ver
loop van de straat te kunnen volgen.
Gelijkvloers en op de eerste verdie
ping zijn er massieve muren, de
tweede verdieping, onder een hoog
zadeldak, is in vakwerk opgetrok
ken en steekt tamelijk ver over. Het
VOORBURG - Voorburg beleeft
op 24 december weer de tradi
tionele 'Lichtjesavond'. Op die
avond zullen kaarsen het gebied
rond de Oude Kerk en het histo
risch centrum verlichten. Vanaf
17.00 uur zal het centrum voor
verkeer zijn afgesloten maar om
20.00 uur mogen de auto's er
weer in om ook ouderen, die
slecht ter been zijn, de kans te
geven te genieten van deze
sfeervolle gebeurtenis. Meer in
formatie tel. 070-3275203.
UTRECHT - Van 22 tot en met
26 december wordt in de Stads
schouwburg in Utrecht het
kerstcircus gehouden. Het pro
gramma bestaat uit acts van ver
schillende Europese landen, Ke
nia en de Fillipijnen. De voor
stellingen worden gehouden op
22, 23 en 26 december om 15.00
en 20.00 uur, 24 en 25 december
om 12.00 en 15.30 uur. De toe
gangsprijs is 26 gulden per per
soon. Reserveren: 030-310241.
Voor meer informatie: 030-
331343.
DEN HAAG - Een grote, ver
warmde circustent staat van 22
december tot en met 2 januari
op het Haagse Malieveld. Dage
lijks (13.00 en 16.00 uur) worden
daar familievoorstellingen (met
veel dieren) gegeven door het
Wereld Kerstcircus. Toegangs
prijzen voor wolassenen vanaf
15 gulden voor kinderen vanaf
10 gulden.
AMSTERDAM - Wat was nu ei
genlijk 'De ster van Betlehem'?
Op die vraag geeft het planetari
um van Artis (Amsterdam) tot 6
januari een antwoord. Met be
hulp van de grote Zeiss sterren-
projector reist men tweedui
zend jaar terug in de tijd. Het
programma wordt dagelijks van
10.00 -16.00 uur (elk heel uur)
vertoond. Ook in de avondvoor
stelling van 1 januari (20.00 uur)
zal de ster centraal staan. Het
planetarium ligt naast de hoofd
ingang van Artis aan de Planta
ge Kerklaan.
HENGELO - Op zondag 23 de
cember wordt in Hengelo de tra
ditionele midwinterhoorn wan
deltocht gehouden. Langs de
route staan op zo'n 25 plaatsen
midwinterhoornblazers die op
gezette tijden de hoorns laten
schallen. Er is keus tussen een
route van vijf en van tien kilo
meter. Er kan gestart worden
tussen 11.00 en 14.00 uur. Voor
meer informatie: 053-302785.
Dr. Alphons Jaffé uit Berlijn en
de weduwe S. Larsen-Menzel uit
Wassenaar: twee joodse kunst
verzamelaars die hun waardevol
le zeventiende-eeuwse schilderij
en in 1939 bruikleen gaven aan
het Leidse Stedelijk Museum De
Lakenhal. Vooral de hoogbejaar
de Dr. Alphons Jaffé was bang
dat de nazi's zijn verzameling als
'nicht-arischem Besitz' in beslag
zouden nemen. Vandaar de
'vlucht' van zijn oude meesters
naar Nederland.
E. Pelinck, de directeur van De
Lakenhal, nam beide bruiklenen
in dank aan. Er werd een contract
opgesteld waarin hij zich tot niets
verplichtte. Hij zorgde slechts
voor de schuilplaats. Die schuil
plaats bleek niet zo veilig als Jaffé
en Larsen-Menzel dachten. In
1941 werden 89 zeventiende-
eeuwse meesters uit deze verza
melingen door de Dienststelle
Mühlmann in beslag genomen en
voor belachelijk lage prijzen op
veilingen verkocht aan stroman
nen van Hitier en Goering. Zij
konden deze schilderijen goed
voor 'hun museum' gebruiken.
Na de oorlog zorgde de Stich
ting Nederlands Kunstbezit er
voor dat een aantal werken weer
in het bezit kwam van Jaffé. Ne
genentwintig kostbare zeventien
de-eeuwse schilderijen konden
echter niet meer worden opge
spoord. De weduwe Larsen-Men
zel zag af van rechtsherstel. Zij
had de werken nu eenmaal ver
kocht, voor een belachelijk lage
prijs weliswaar, maar zij, of haar
erfgenamen, waren om wat voor
reden dan ook niet bij machte die
gelden te restitueren aan de Ne
derlandse staat.
Genoegdoening
Na onderzoek van het Lakenhal-
archief, het archief van de Stich
ting Nederlands Kunstbezit en
naspeuringen bij het RIOD, werd
deze 'kunstroof voor het eerst ge
signaleerd en uitvoerig beschre
ven in deze krant. In dat artikel
werd erop gewezen dat de heer
Pelinck in het samenvattend jaar
verslag over de periode 1940-1946
slechts zeer summier op de roof
van de joodse bruiklenen in gaai.
De namen van de bruikleenge
vers noemt hij ook na de bevrij
ding niet. In het verslag voor het
Leidsch Jaarboekje komt de
kwestie geheel niet aan de orde.
De teneur van dat verslag: moei
lijke tijd die bezetting, maar ge
lukkig is de stedelijke collectie de
oorlog goed doorgekomen.
J. Th. Hoekema, lid van de D66-
fractie in Leiden, stelde enkele
vragen aan B&W over deze affai
re. Hij drong aan op een onder
zoek dat zou kunnen leiden tot
opheldering van de verblijfplaats
van de betrokken schilderijen,
vaststelling van de huidige eigen
domsverhoudingen en (morele)
genoegdoening voor de (voorma
lige) eigenaars/verzamelaars of
hun erven. Daarnaast wilde hij
weten waarom er door Pelinck zo
weinig ruchtbaarheid aan deze
zaak was gegeven.
Mr. T.N. Schelhaas, gemeente
archivaris te Leiden, kreeg de op
dracht een en ander uit te zoeken.
Rapportage moest eind septem
ber van dit jaar plaats hebben.
Dat werd eind november, maar
goed: het rapport is er nu'tenmin-
ste.
Morele plicht
Schelhaas heeft, net zoals deze
krant dat al eerder had gedaan,
het Lakenhal-archief nagevlooid
op correspondentie over deze
bruiklenen. Wat hij vond, werd
keurig uitgetikt en daarna trok
Schelhaas zijn conclusies.
Hij schrijft dat het nu, zoveel
jaar na de oorlog, vrijwel onmoge
lijk is de schilderijen terug te vin
den. Als de Stichting Nederlands
Kunstbezit dat toen niet kon, zal
het ons ook wel niet meer lukken,
zo luidt de strekking van zijn ver
haal. Kennelijk is Schelhaas er
niet van op de hoogte dat de
Stichting Nederlands Kunstbezit
in die chaotische naoorlogse ja
ren behoorlijk wat steken heeft
laten vallen bij de uitoefening van
haar taak.
Voorts schrijft onze archivaris
dat de gemeente Leiden officieel
nooit eigenaar is geweest van de
schilderijen uit de collectie Jaffé.
Over de morele plicht die de ge
meente Leiden heeft om dit ge
roofde joodse bezit op te sporen
of te doen helpen opsporen, heeft
hij het niet. De inbeslagname
moet naar zijn mening als een
overmachtssituatieworden be
schouwd. "De Lakenhal heeft de
collectie nog lang bewaard maar
kon het bestaan van het bruikleen
niet langer geheim houden omdat
teveel personen op de hoogte wa-
•J 'sjtrt,
-
bruikleengever". De heer Pelinck
treft volgens hem geen enkele
blaam".
Het zou misschien nuttig zijn
eens na te gaan wanneer de natio-
naal-socialisten plaats namen in
de museumcommissie van De La
kenhal. Zij zouden volgens Schel
haas Pelinck wel eens onder druk
gezet kunnen hebben. Als deze
nationaal-socialisten pas na de in
beslagname zitting hebben geno
men in de commissie, wordt die
'druk' toch wat minder groot.
Koekoek
Feit blijft dat Pelinck zelf bij de
Duitse autoriteiten het bestaan
van het joodse bruikleen Jaffé
heeft aangemeld. Op 30 januari
1941 schrijft hij; "Bij dezen neem»
ik de vrijheid mij met het volgen
de persoonlijk tot u te wenden.
Eenige jaren geleden verkregen
wij in bruikleen een tamelijk uit
gebreide verzameling schilderij
en, waarvan de eigenaar zich
thans mogelijk in Engeland be
vindt. Eerst thans verneem ik toe
vallig dat dergelijke verzamelin
gen aangemeld moeten worden.
Gij zoudt mij ten zeerste verplich
ten met eenige mededeling of dit
werkelijk nog het geval is, en zoo
ja, bij wien dan moet worden ge
meld. Wat is het standpunt van
het Rijk in dezen? Ongetwijfeld
zijn U meer van dergelijke geval
len bekend".
Dit lijkt niet de brief van ie
mand die zwaar onder druk is ge
zet om het verbergen van joods
bezit aan te melden. Schelhaas
heeft in zijn rapport de reactie
van de Dienststelle Mühlmann op
Pelincks schrijven opgenomen.
Maar niet volledig. De aanhef:
'Sehr geehrter Herr Pelinck!' en
de ondertekening
'Hochachtungsvoll!' is hij kenne
lijk vergeten over te nemen. Let
op de uitroeptekens: het lijkt wel
alsof de Dienststelle blij verrast
is. Nu, zoveel jaren na dato,
schrijft Pelinck aan het college
van B&W: "Deze Dienstelle was
voortreffelijk op de hoogte, waar
de Joodse verzamelingen zich be
vonden". Ja, dank je de koekoek.
Naïef
In de twee brieven die Pelinck
het college van B&W deed toeko
men (22 juli 1990 en 13 november
1990) naar aanleiding van deze
zaak schrijft hij dat hij is bena
derd door 'lieden van het Leids
Dagblad' over de "z.g.
kunstroof'. Pelinck ziet de inbe
slagname door de Dienststelle
dus niet als een echte kunstroof.
Gelukkig dat de Nederlandse re
gering "alle vermogentransacties,
tijdens de Tweede Wereldoorlog
vrijwillig of onvrijwillig tot stand
gekomen" wél als roof aanmerkt.
Misschien is Pelinck naïef.
Meer figuren die bij deze zaak be
trokken zijn geweest hebben daar
last van gehad. Dr. Schneider, die
bemiddelde bij het verkrijgen
van het bruikleen van Jaffé,
schreef op 5 juli 1939 dat Pelinck
zich niet door Jaffé moest laten
vermurwen om "vóór 1 Maart
1940 een afbrokkeling van het
bruikleen toe te staan". Jaffé wil
de schilderijen gaan verkopen
toen hij zag dat de Duitsers steeds
meer joods bezit verbeurd ver
klaarden. "Dank voor uw wenk
inzake Jaffé, schrijft Pelinck hem
terug.
Op 29 januari 1940 meldt Sch
neider aan Pelinck: "Van Jaffé
weet ik nog niets naders, ver
moedt echter, dat hem de telkens
weer opduikend ongunstige be
richten over de politieke situatie
in Holland geen rust zullen laten.
Ook zullen vermoedelijk de bib
berende land- en rasgenooten in
zijn omgeving hem dusdanig be
werken, dat hij op zijn minst de
belangrijkste stukken naar Lon
den zal laten overkomen".
Denigrerend
Schelhaas schrijft in zijn eindcon
clusie: "Schneider en Pelinck
moeten, na de gebeurtenissen
van de Kristallnacht en wat daar
op volgde, beseft hebben dat het
verkrijgen van niet-arisch bezit
van personen die naar een Duits
land vijandig land (zijn gevlucht?,
CvH) als consequentie kon heb
ben dat dit bezit door de Duitse of
zelfs Nederlandse autoriteiten
opgevorderd zou kunnen worden
om verbeurd verklaard te wor
den".
Tja, die Kristallnacht. Wanneer
had die ook alweer plaats? Juist:
in de nacht van 9 op 10 november
1938. De kranten destijds stonden
er vol van. Schneider en Pelinck,
toch beiden gestudeerde heren,
waren er op 29 januari 1940 ken
nelijk nog niet erg goed van op de
hoogte. Anders had Schneider
toch niet zo denigrerend geschre
ven over de 'bibberende land- en
rasgenooten' van Jaffé.
En Pelinck had daar dan toch
wel tegen geprotesteerd en er zo
snel mogelijk voor gezorgd dat
Jaffé de vrije hand kreeg bij het
verkopen van zijn schilderijen?
Als Pelinck doordrongen was van
de ernst van de situatie, dan had
hij toch niet aan de bruikleenter
mijn van één jaar vastgehouden?
Het komt erop neer dat de beide
heren de situatie erg lichtzinnig
hebben opgevat.
Geheugen
Schelhaas gaat in zijn 'lezens
waardige' rapport ook in op een
schenking die Jaffé aan de La
kenhal zou hebben gedaan. In de
brief waarin gewag wordt ge
maakt van de 'bibberende land
en rasgenooten' schrijft hij dat
Jaffé misschien wel een schilde
rijtje zal geven aan de Lakenhal.
Dit als beloning voor de genoten
'gastvrijheid'. In het artikel waar
in de 'kunstroof voor het eerst
werd gesignaleerd (9 mei 1990),
vroeg deze krant zich af of die
schenking ooit had plaatsgevon
den en of het hier misschien een
werk van Van Beyeren betrof.
Nee, zegt Schelhaas, die hele
schenking heeft nooit plaats ge
had. Hoe hij dat te weten is geko
men, vertelt hij er niet bij.
Vreemd blijft het dat dit schilde
rij niet voorkomt in de admini
stratie van de Stichting Neder
lands Kunstbezit, noch op de for
mulieren die melding maken van
teruggave aan Jaffé, noch op de
formulieren waarop de 29, nog
steeds vermiste, werken zijn ver-
dan toch nietHeeft Pe
linck Jaffé niet kunnen uitleggen
dat de roof van de schilderijen
een overmachtssituatie was?
Schelhaas stelt in zijn rapport
dat verdere actie niet relevant is
in deze kwestie. Dat lijkt, gezien
het bovenstaande, een voorbarige
conclusie. Nu er nog zoveel on
duidelijkheden in deze zaak zijn,
nu het geheugen Pelinck zo in de
steek laat, lijkt het raadzaam ver
wanten of familieleden van Jaffé
op te sporen. Of de gemeente dat
nu zelf doet of dat uit handen
geeft aan het rijk, dat is niet be
langrijk.
Het prachtige raadhuis waarvan
de verdiepingen alleen zijn te herei
ken via een steile straat.
pronkstuk in de gevel is de in 1724
aangebrachte zonnewijzer.
Musea
Maar er zijn veel meer prachtige
bouwwerken in Stolberg. In de
Thomas Müntzergasse vindt men
hele rijen mooie vakwerkgevels.
Daarvan is volgens de Stolbergers
zelf die van het Heimatmuseum
(1535) met zijn opvallende erker de
mooiste. Achter die gevel is veel te
zien van Stolbergs historie, waarin
de mijnbouw en de weverij (tot het
eind van de negentiende eeuw, toen
de machinale weverij in Stolberg
geen ingang vond) belangrijke
bronnen van inkomsten waren. Ook
hier een afdeling over leven en wer
ken van Müntzer.
Eveneens grote aandacht voor de
Stolberger Munt: de graven van
Stolberg hadden het recht eigen
munten te slaan. De Munt was in dit
huis gevestigd en de hele werk
plaats is, als enige in de DDR, be
houden gebleven.
Een museum van heel andere
aard is gevestigd in waarschijnlijk
het oudste huis van de stad, aan de
Rittergasse. Het moet gebouwd zijn
rond 1450. Het kleine huis van twee
verdiepingen biedt plaats aan het
museum 'Altes Bürgerhaus', waarin
meubilair uit de vijftiende en zes
tiende eeuw en ander huisraad is
Het grafelijk slot domineert nog altijd het stadje waar Willem
van Oranjes moederJuliana van Stolberg, in 1506 werd geboren.
foto's GPD)
opgesteld zoals in de tijd dat het nog
dagelijks gebruikt werd. In een van
de kamers is een schoenmakerij in
gericht met veel oude werktuigen
en leesten.
Meer informatie: Rat der Stadt, Ab-
teilung Kultur und Erholungswesen,
Markt 1, Stolberg/Harz. Heimatmuse
um, Thomas-Müntzer-Gasse 19, open:
din. t/m vrij. 9.00-11.45 en 13.00-16.00
uur, za. 9.00-11.45 en 13.00-15.45 uur,
zon. 9.00-11.30 en 13.00-15.00 uur. Altes
Bürgerhaus', Rittergasse 14, open:
din.t/m vrij. 9.00-11.45 uur en 13.00-
16.00 uur, za. 9.00-11.45 uur.
