'Nederlandse omroepen
doen te weinig aan jazz'
Utopische wereldbeelden op het platte vlak
'Kijk om je heen' boodschap
'stadsartiesten' in de Waag
'Gekke Pottenbakker
in Bossche Kruithuis
pONDERDAG 20 DECEMBER 1990
René van Hekelingen maakt bedrijf van jazz
MOSKOU Een scène uit Moskous Theater 'Younogo Zritelia' waar deze week de nieuwe produktie 'Moskou
Gala', gespeeld door Britse acteurs in première ging. Het stuk tracht de huidige politieke situatie in de Sovjetunie
te schetsen. Deze scène toont Gorbatsjov die door zijn vrouw Raisa wordt gemasseerd. (foto anp>
Een blad uit eenfigurenmap van Lissitzky uit 1923.
EINDHOVEN "Negentien
zesentwintig. Begin van mijn
voornaamste artistieke werk
zaamheid: het vormgeven van
tentoonstellingen". Dat schrijft
de Russische kunstenaar El Lis
sitzky in zijn nog geen twee pa
gina's beslaande, autobiografie,
die hij kort voor zijn sterven in
1941 schreef. Het is tekenend
voor de bescheidenheid van
Lissitzky, want zijn meest baan
brekende werk had hij al voor
1926 gemaakt, maar ook voor de
situatie waarin hij terecht was
gekomen. Juist de tentoonstel
lingen maakte hij voor een land
dat na een revolutie vol goede
vooruitzichten veranderde in
een Stalinistische dictatuur.
Andere kunstenaars hadden de
Sovjetunie de rug toegekeerd,
Lissitzky bleef.
Het zal wel in de nevels van de ge
schiedenis gehuld blijven waarom
Lissitzky, van wie tot maart vol
gend jaar een bijzondere overzichts
expositie in het Van Abbe Museum
in Eindhoven te zien is (het muse
um bezit een Lissitzky-collectie en
er zijn werken uit Rusland die voor
(foto gpd) het eerst in het Westen te zien zijn),
Overzichtsexpositie El Lissitzky in Van Abbe Eindhoven
De 'superband' waarin René en Lu-
luk spelen is speciaal voor de reis
geformeerd, met de Amerikanen
Billy Cobham (drums), Steven Kel
ly (gitaar) en Deborah Robinson
(zang), de Duitser Wolfgang Schmid
(bas), de Nederlanders Nippy Noya
AMSTERDAM - "Het is
een kwestie van lang en on-
erstoorbaar doorgaan, tot
iemand ontdekt dat wat je
doet de moeite waard is. Als
je zo ver bent gaat het luk
ken". René van Helsdingen
stelt het tevreden vast. De
jazzpianist heeft het tegen
woordig druk. Eindelijk,
mag hij bijna zeggen. Maar
dat betreft nog niet direct
zijn werk met een eigen
band in Nederland. Samen
met zijn vrouw, de violiste
Luluk Purwanto, reist de
Amsterdammer binnenkort
met een internationale 'su
perband' voor een aantal
grote concerten naar Indo
nesië.
Deze gelegenheidsband
bereidt zich daarop vandaag
en morgen voor met concer
ten in het Amsterdamse Pa-
radiso en het Haagse Con
gresgebouw. Hun eigen con
certreizen naar Denemar
ken, Zweden, Frankrijk en
België liggen in het zeer na
bije verschiet.
Directeur Tilburgse
Schouwburg stapt op
TILBURG (ANP) - Directeur N. van
Gelderen en het bestuur van
Schouwburg Tilburg hebben ,in on
derling overleg' besloten de ar
beidsovereenkomst per 1 januari te
beëindigen. Aanleiding zijn 'on
overkomelijke verschillen van in
zicht over het beleid en de bedrijfs
voering van de schouwburg'.
Dat heeft directie-assistente I.
in Valen van de Tilburgse
schouwburg gisteren bevestigd.
Meer mededelingen over het aan
staande vertrek van de directeur
wilde zij niet doen. Van Gelderen
(44) volgde als schouwburg-direc
teur op 1 januari 1989 Leo de Bra
bander op. Voorheen was hij direc
teur van de schouwburg in Hoorn.
Sinds drie weken is Van Gelderen
met ziekteverlof en onbereikbaar.
Goekoop en Van
der Heijden
signeren
LEIDEN - Cees Goekoop, burge
meester van Leiden, signeert zater
dagmiddag bij Kooyker zijn boek
'Op zoek naar Ithaka'. Het is het ver
slag van een speurtocht naar de
werkelijke ligging van het vader
land van Odysseus aan de hand van
Homerus' Odyssee. Goekoop sig
neert van half één tot half twee.
Daarna zal de auteur A.F.Th, van
der Heijden zijn pen ter hand ne
men om zijn nieuwste boek 'Advo
caat van de Hanen' te tekenen. Dat
gebeurt tot half drie.
(percussie) en Shana Noya (timba-
les).
Voor Luluk, die dit seizoen mee
speelt als gaste bij Flairck, betekent
de reis dat ze weer kan optreden in
eigen land, waar ze nog razend po
pulair is. Maar voor Van Helsdingen
brengt de tournee vooral een stukje
vernieuwing mee, want speciaal
voor de gelegenheid heeft hij een
set keyboards gehuurd "en dat is
toch wel even wennen, het is een an
dere manier van spelen."
Cursus
Het normale werk van Van Helsdin
gen is binnenkort te beluisteren op
een nieuwe cd. De ontstaansge
schiedenis daarvan is een bijzonder
verhaal. "Bij een cursus manage
ment moest iedereen problemen
oplossen op een 'wat andere' ma
nier. Ons probleem was hoe we pro-
duktief zouden kunnen blijven zon
der muzikaal onze stijl te moeten
veranderen. Binnen een half uur
hoorden we een reeks van ideeën".
Het bracht Van Helsdingen op de
gedachte het publiek aandelen in
zijn muziek aan te bieden. Zo ont
stond er een bedrijfje dat een film
zou moeten produceren. Binnen
een halfjaar had hij de aandelen uit
gezet.
"Voor de jaarlijkse aandeelhou
dersvergaderingen hebben we een
keer het Concertgebouw afge
huurd, waar we toen hebben ge
speeld met het Metropole-orkest.
Dat kostte ons niets, omdat de NOS
er opnamen van maakte".
En uiteindelijk kwam de film er
ook. „We hebben twee dagen in de
studio van Bolland en Bolland geze
ten, met Frans Mijts voor het geluid
en Theo Ordeman voor de beeldre
gie. Eén dag repetitie en de tweede
dag opnemen. Zeven uur achter el
kaar en alle stukken stonden er in
één keer op. De geluidsopnamen
verschijnen nu op cd. Omdat zo'n
film ook een begeleidende tekst no
dig heeft, hebben we Bob James,
een producer en pianist uit New
York, gevraagd het commentaar bij
de beelden te spreken".
Succes
De verkoop van de film lukt al aar
dig en de komende tournee door
Europa is daar een resultaat van.
"Het kost meestal moeite iemand te
vinden die de film wil bekijken,
maar als het eenmaal zo ver is, zit
'Vluchtend Boompje', heet de
plant met voetjes en in blad-mo
tief geverfde blaadjes; 'Kleine
Samson' bestaat uit vogelpoten
die zich tussen twee stoeptegels
uitwurmen; een verzameling ge
kleurde veren steekt aan alle kan
ten uit een veel te klein kooitje,
dat is Nora; een paar fazantenpo-
ten met blauwgelakte nagels in
loodstandaard zijn eerbiedig ge
vouwen, titel: 'Een Gebed Zonder
End'.'Mocht dit alles enigszins
vreemd overkomen, kijkt dan
eens om u heen in het leven', dat
is ongeveer de boodsdchap van
'stadsartiesten' Carla Feijen, Ire
ne van de Wetering en Saskia de
Zee. Dat is namelijk wat zij ge
daan hebben, voor hun expositie
'Schepsels' zochten zij hun inspi
ratie in de natuur en vonden het
paradijs verworden tot economi
sche factor, uit z'n verband ge
rukt en vervormd. De in alle op
zichten prachtige theatrale ope
ningsceremonie, goed gespeeld,
mooie kostuums, speciaal gecom-
(foto GPD)
die mensen halen er dan wel een
Quincy Jones bij voor de arrange
menten, maar het is te kleinschalig.
Of neem een Bobby McFerrin, die
maakt al jaren jazz, maar valt daar
mee nooit op, totdat hij een keer
succes heeft met 'Don't worry be
happy'. Zulke mensen zijn belang
rijk, die halen het publiek naar de
jazz. Maar de meeste mensen voelen
de jazz niet aan en dat zal altijd wel
zo blijven".
Intussen zien Van Helsdingen en
zijn vrouw enorm uit naar de ko
mende tournee. Voor hen is dat een
kans om ervaring op te doen aan de
zijde van drummer Billy Copham.
"Hij heeft eerst banden willen ho
ren van alle leden om te kunnen be
sluiten of hij het wel wilde. En ken
nelijk stond het hem wel aan, want
hij doet mee".
"Maar ik zou niet weten wat die
concerten in Paradiso en Den Haag
zullen opleveren. Ieder van ons
heeft stukken kunnen insturen en
straks merken we bij de repetities
wel wat het wordt. Waarschijnlijk
een soort fushion, Copham kennen
de. Als iedereen maar goed naar el
kaar kan luisteren, want daar ont
breekt het bij de me.esten nog wel
eens aan".
verkoos in de Sovjetunie te blijven
om daar propagandistisch materi
aal te maken. Al te veel nadruk
daarop doet zijn, kunsthistorisch
gezien, veel interessantere andere
werk bovendien onrecht. Want Lis
sitzky is vooral de man van de
'prounen'; tekeningen, grafiek en
schiderijen waarin hij de scheiding
tussen het beeld op het platte vlak
en de architectuur wilde doorbre
ken. Tegelijkertijd waren het utopi
sche beelden van een nieuw soort
maatschappij.
Academie
El Lissitzky werd in 1890 bij Smo
lensk in een joods gezin geboren.
Dat jood-zijn zorgde ervoor dat hij
niet naar de academie in Sint Pe
tersburg kon (er werd slechts een
beperkt aantal joden aangenomen),
maar architectuur studeerde in
Darmstadt. In 1914 kwam hij terug
naar de Sovjetunie en beleefde de
renaissance van de joodse kunst
mee. Hij maakte illustraties bij
volkssprookjes en jiddische boeken
en Marc Chagall haalde hem in 1919
naar de kunstacademie van Vi
tebsk, waar ook Malevich kort daar
op arriveerde.
Op de academie ontstond een
conflict tussen Chagall, die voor de
zichtbare werkelijkheid in de beel
dende kunst pleitte, en Malevich,
die zijn beroemde 'zwarte vierkant'
al had geschilderd en het 'suprema
tisme' had uitgevonden. Lissitzky
koos, tot teleurstelling van Chagall,
partij voor de tweede en dat had
meteen gevolgen voor zijn werk.
Waar Malevich min of meer was
vastgelopen in zijn witte schilderij
en, breidde Lissitzky de vormentaal
van het suprematisme uit tot zijn
'prounen'. In Eindhoven zijn er vele'
voorbeelden van te zien en het blij
ven fascinerende werkstukken die
nog niets aan zeggingskracht heb
ben ingeboet.
In de 'prounen' beperkte Lis
sitzky zich tot enkele kleuren als
grijzen, zwarten, okers en metaal
kleuren en geometrische figuren.
Het beeldvlak beschouwde hij niet
als kijkje in een ruimte, zoals dat ge
bruikelijk is in de schilderkunst.
Nee, de ruimte moest zich uitbrei
den tot buiten het beeldvlak, ook in
de richting van de kijker. Door het
gebruik van perspectief met ver
schillende onlogische verdwijn
punten, overlappingen, doorzichti
ge lak en vernis en de plaatsing van
beeldelementen overal op het pa
pier of doek bereikte Lissitzky zijn
doel. Het oog van de kijker krijgt
geen houvast op de 'proun'; het
beeld zweeft. Vandaar ook dat Lis
sitzky vond dat ze niet aan de wand
zouden moeten hangen, maar beter
van bovenaf kunnen worden beke
ken. In het Van Abbe Museum is
dat ook met enkele werken gedaan.
In de nagebouwde, uit 1923 dateren
de, Prounenruimte is te zien hoe
Lissitzky zich de ruimtelijke wer
king voorstelde: houten plaatjes,
latjes en bollen zijn tegen de muren
geplaatst, gaan 'de hoek om' en ste
ken het kamertje in.
De stap naar de architectuur, een
logisch vervolg op de 'prounen',
heeft Lissitzky slechts op papier ge
maakt. Er zijn maquettes te zien van
het uit een hoog stalen staketsel met
platformpjes en een lift bestaande
spreekgestoeltè dat hij samen met
zijn leerlingen ontwierp voor Lenin
en ook zijn 'wolkenstrijker'. Een op
poten staand, gedeeltelijk glazen,
gebouw dat op diverse plaatsen in
Moskou zou kunnen worden ge
bouwd. De afzonderlijke delen zijn
door luchtbruggen met elkaar ver
bonden.
Kabinet
Wel realiseerde hij twee ruimtes op
tentoonstellingen voor beeldende
kunst: de 'Ruimte voor konstrukti-
vistische Kunst' in 1926 en het 'Ab
stract Kabinet' dat hij in 1930 voor
een museum in Hannover ontwierp.
Het laatste werd door de nazi's ver
nield. In beide ruimten past Lis-
sitszky wanden toe waarop haaks
latten of metalen stroken zijn ge
monteerd. Door ze afwisselend wit,
zwart en grijs te schilderen lijkt het
erop, als je er langs loopt, alsof ze
bewegen. Een bijzonder voorbeeld
van 'optical art' voordat deze in de
jaren zestig dus opnieuw werd uit
gevonden.
Fotografie, typografie, affiche-
ontwerpen, fotomontages; Lis
sitzky deed het allemaal en hij kon
de verschillende disciplines gebrui
ken in de ontwerpen voor de Sovjet
exposities in het buitenland. Zoals
de 'persexpositie' in 1928 in Keulen
en de 'hygiënetentoonstelling' van
1930 in Dresden. Hij kon zijn ideeën
uit de tijd van de 'prounen' in de
ontwerpen (grote fotowanden ge
ven er in Eindhoven een goede in
druk van) gedeeltelijk kwijt, maar
het Sovjet-realisme, dat sinds het
begin van de jaren dertig ingang
had gevonden, klinkt er soms in
door.
Het is niet ondenkbaar dat het
modernisme van Lissitzky door de
Sovjets in het buitenland werd mis
bruikt. Uit het werk dat dat hij voor
de 'binnenlandse markt' maakte
sprak nauwelijks nog durf. Nog
kort voor zijn sterven maakte hij op
zijn ziekbed een affiche waarin om
'meer tanks' werd gevraagd. Zowel
inhoudelijk als formeel niet onder
doend voor de propaganda van het
Derde rijk. Een wat onwaardig be
sluit van de carrière van een groot
kunstenaar van het formaat van Ma
levich.
El Lissitzky. Architect, schilder,
fotograaf, typograaf. Tot 3 maart
1991 in het Van Abbe Museum,
Bilderdijklaan Eindhoven. Open:
dinsdag tot en met zondag van 11
tot 17 uur. Op 25 december en 1 ja
nuari gesloten. Catalogus in kleur
en zwart/wit.
poneerde muziek, is op video op
genomen en gedurende de expo
sitie te bezichtigen. Het decor is
de expositie en andersom.
Het is zeker aan te raden deze
videoband te bekijken om inzicht
te krijgen in de ingewikkelde the
matiek, waarin de makers zelf
ook nog steeds 'de weg kwijt zijn'.
Jan van 't Hof speelt 'De Kunste
naar', die probeert zijn instinct te
volgen, maar merkt dat het 'de
fect' is, hij wordt, zoals gebruike
lijk in de kunst, voorgesteld als
'Aap'. Zijn tegenspeelster is Cate-
lijne Brokke als 'meeuw', zij is
zijn partner en staat voor 'De Ga
leriehoudster'. Zij is voorname
lijk geïnteresseerd in kunst als
object en een verkoopbaar pro-
dukt. 'Leg een steen, groter en fel
ler gekleurd in het nest van een
meeuw en zij zal die gaan uitbroe
den. Zo ook de televisie, groter en
mooier dan het gewone leven en
men ontdoet zich van het eigen le
ven. Superprikkel heet dat! Aldus
een van de vele metaforen die ge
bruikt worden om lijn aan te
brengen in het allesomvattende
thema. Niet, overigens, dat de
voorstelling ook maar enigszins
zwaar is, in tegendeel het is voor
namelijk humoristisch, een
beetje cynisch en alleen maar hier
en daar een tikje moralistisch
wanneer het gaat over 'de natuur
zoals die had moeten zijn, zonder
ontginning'. Aan de orde komen
verder telepathie, helderziend
heid, man-vrouw verhoudingen,
genetische manipulatie en zure
regen, kortom, alles waar mensen
zoal mee te maken hebben in het
leven, tenminste als ze niet 'le
vend dood' zijn zoals het natuur
monument 'Geen bloemen, Geen
bezoek' op de expositie. 'Wat er
niet bedacht is als antwoord op
angst en onwetendheid', is een
uitspraak uit de voorstelling, nu
is dit zeker niet het slechtste wat
er ooit bedacht is, maar het
dichtst bij de natuur blijft de
'Totem', gespeeld door Liza van
Rijn, die begint te bewegen zodra
de muziek klinkt. 'De Recensent'.
EDWINE FELSER
Van onze correspondent
Henk Meutgeert
Violiste Lulak Purwanto.
Van onze correspondent
Henk Meutgeert
DEN BOSCH - Op de affiche staat
hij afgebeeld met een te krap, open
hangend vest aan, een snor die in
enorm lange punten is gedraaid en
twee schele ogen die op het puntje
van zijn neus zijn gericht. 'George
Ohr, The Mad Potter of Biloxi' staat
erbij en dat slaat zowel op de man
op de foto als op de tentoonstelling
die in Het Kruithuis in Den Bosch is
te zien. Zo'n honderdvijftig werk
stukken van de gekke pottenbak
ker uit Mississippi, die leefde van
1857 tot 1918, zijn er voor het eerst in
Europa. In zijn geboorteland zorgde
zijn werk, na de herontdekking in
de jaren zeventig, voor een ware
sensatie.
De foto van Ohr mag dan wellicht
een mate van 'gekte' aangeven, zijn
werk moet dat zeker in zijn tijd ook
hebben gedaan. Critici en vakgeno
ten lieten hem links liggen omdat zij
Ohrs eigenzinnige werkstukken
niet konden of wilden begrijpen.
Hij was een meester met de draai
schijf en de zo ontstane dunwandi-
ge potten en vazen voorzag hij van
vouwen, deuken, scheuren, vreem
de draaiingen en plooien en zeer
persoonlijke glazuren en abstracte
beschilderingen.
Zolder
Ohr stierf in 1918 onbekend en on
begrepen. Meer dan 7000 van zijn
creaties werden opgeslagen op de
zolder van zijn woonhuis.
In Het Kruithuis worden de werk
stukken van Ohr netjes in een lange
rij vitrines langs de wand getoond.
Ohrs kruiken, vazen, schotels en
potten zijn voor het laat-twintigste-
eeuwse oog eigenlijk geen bijzon
derheid, getuige het uit dames be
staande keramiekklasje dat de ex
positie ook bezoekt.
Ohrs werk moet dus in zijn eind-
negentiende-eeuwse context wor
den gezien en dan is het inderdaad
bijzonder. Waar anderen zich hiel
den aan een traditionele vormen
taal, experimenteerde de gekke pot
tenbakker er op los. In zijn werk is
altijd wel een traditionele vorm als
die van een amfoor te zien, maar
Ohr verdoezelt die gedeeltelijk door
op de vorm aangebrachte versierin
gen en de al eerder genoemde ingre
pen als knikken en knijpen. Appli
caties in de vorm van slangen met
hondekoppen of bloemblaadjes ko
men voor, of Ohr verwijdert een
voudigweg vogelvormen uit de klei.
De keramiek is dus ver verwijderd
van het gewone gebruiksaarde-
Door zijn dunwandige potten, kom
men en vazen te vouwen en in te
drukken bereikt Ohr een vorm van
abstractie, die zeker in zijn tijd als
zeer vreemd moet hebben gegol
den. Een eenvoudig kommetje
vouwt hij bij de rand om en drukt
het voorwerp daarna in elkaar zodat
het nauwelijks nog als zodanig is te
herkennen. „Ik maak potten omwil
le van de kunst", zei hij dan ook. Hij
bedekte zijn werken met in delen
opgebrachte glazuurlagen in vooral
metaalachtig groen, blauw, bruin
en rood en door een speciale behan
deling onstonden hier en daar be
wust blaasjes in het materiaal. Hu
mor is er ook, niet alleen door het
maken van gaten in vazen, maar ook
in een klein vaasje dat een gezicht
bevat dat zijn tong uitsteekt.
'George Ohr, The mad potter of
Biloxi' en 'Rudolf Staffel, Trans-
parancy in Clay'. Tot en met 6 ja
nuari in Het Kruithuis, Citadel
laan 7 Den Bosch. Open: dinsdag
tot en met zaterdag van 11 tot 17
uur, zondag van 13 tot 17 uur.
Plooien en
knikken maken
de potten van
George Ohr bij
zonder.
(foto GPD)
het vaak goed. En als we dan mogen
komen spelen hebben we ook altijd
succes. In Nederland heb je daaren
tegen de moeilijkheid datje bij jazz
vaak te maken hebt met stichtingen
en die werken erg langzaam. We tre
den hier dan ook niet zo veel op.
Leeuwarden Utrecht, Rotterdam,
dan heb je het wel gehad. Verder
spelen we veel in het buitenland".
Voor de film, zeer geschikt voor
televisie, bestaat in Nederland dus
nog weinig interesse. "De Neder
landse omroepen doen te weinig
aan jazz. We hebben te veel zendge
machtigden, met een relatief klein
bereik en een geringe culturele inte
resse".
"Nederland staat niet open voor
nieuwe muziek. De omroepen staan
in dienst van de platenmaatschap
pijen, dus als die je de kans niet ge
ven, kom je ook heel moeilijk aan de
beurt. In China hebben we wél de
kans gekregen om een cd te maken.
Chinese muziek, maar op de wester
se manier gespeeld. Niet dat we
daar rijk van worden, maar leuk is
het wel".
"Eigenlijk geldt het voor alle vor
men van kunst. Daar wordt hier
mee omgegaan als iets aparts, zoda
nig dat de mensen er bang van wor
den. Na ABBA draaien ze op de ra
dio echt geen Coltrane, wat toch
René van Helsdingen.
juist zou moeten. Jazz leer je im
mers waarderen door het veel te ho
ren. De media kunnen daar niet mee
omgaan".
Kleinschalig
"Je hebt nu in Amerika de hip hop,
