Stalinistisch erfgoed vormt
een monumentaal probleem
Duitse keizer keert terug op z'n sokkel
Oosten van Duitsland
worstelt met massieve
helden van de revolutie
WOENSDAG 21 NOVEMBER 1990
PAGINA 27
"Jullie kunnen er ook niets aan doen", staat er op
de sokkel van het Marx-Engels-monument mid
den in Berlijn gekalkt. Marx en Engels, vijt jaar ge
leden werden de standbeelden feestelijk onthuld
door Erich Honecker. Ook Gorbatsjov bezocht de
twee in kersvers brons gegoten communistische
helden. Nu zijn ze twee stille getuigen van de on
dergang van een maatschappelijk idee. In tegen
stelling tot honderden gedenkplaten en kleine
beelden zijn zij te massief en te opvallend om zo
maar te worden verwijderd. De hele voormalige
DDR is nog bezaaid met in donker brons, rood
graniet of roestvrij staal uitgebeelde heilsbood
schappen. De regime-trouwe beeldhouwers heb
ben zich jaren kunnen uitleven in steen en me
taal. Nu is het voorbij. Zal de ex-DDR een beel
denstorm beleven, zoals die in het verleden vaak
plaats vond na een ingrijpende maatschappelijke
verandering?
door Hans Hoogendijk
De meeste bewoners van het
oosten van Duitsland zal het
allemaal een zorg zijn. Een
opinie-onderzoek wees uit
dat de meeste mensen de
communistische helden en
hun spreuken helemaal niet
bewust waargenomen heb
ben. "Mij stoort het niet",
was een veel gegeven ant
woord. Mooi vindt bijna nie
mand ze. "Plomp, overdre
ven en artistiek zwak", kre
gen de ondervragers te ho
ren. Een minderheid is voor
afbreken, sommigen willen
ze aan het oog onttrekken
door het planten van snel
groeiende klimop en ande
ren vinden dat ze in een rari
teiten-kabinet moeten wor
den verzameld. Maar serieus
houdt niemand zich ermee
bezig. "Nee, we hebben wel
andere zorgen en daar zou
den de verantwoordelijken
in dit land eens wat meer
aandacht aan moeten beste
den".
Gruwelverzameling
Intussen woedt op hoger niveau
een verhitte discussie tussen
kunstenaars, burgers, historici,
culturele ambténaren en politici
over het thema: hoe gaan we
met ons verleden om. De voor
deze communistische erfenis
verantwoordelijke Oostberlijn-
se wethouder dr. Irina Rusta
(SPD) heeft het over 'ideolo
gisch belaste' standbeelden en
gedenkstenen van en voor men
sen die door het regime zijn mis
bruikt. Ze is het absoluut niet
eens met de Oostduitse kunste
naar Rainer Suss, die vindt dat
het "afbeeldingen van schurken
zijn, die moeten worden opge
blazen of ten minste in een gru
wel-verzameling bijeen ge
bracht dienen te worden".
Rusta vindt ze getuigen van
een bepaalde tijd, historische
stukken, die behouden moeten
blijven. Waar en hoe, weet ze
nog niet. Maar Marx en Engels,
mogen wel op hun oude stek in
het centrum blijven. "De top
heeft dit forum altijd met arg
waan bekeken, omdat het niet
voldeed aan de machtsaanspra
ken, Zonder een esthetische
oordeel te willen geven, vind ik
dat deze twee figuren onwille
keurig tijdgetuigen zijn, name
lijk van het misbruik van het
marxisme". Bij zeer omstreden
gedenktekens, zoals het monu
ment voor door vluchtelingen
neergeschoten vopo' s, wil zij
toelichtende teksten laten plaat
sen. Rusta voelt er niets voor al
les uit te stallen in en rond het
voormalige Stasi-hoofdkwar
tier. Ook een verhuizing naar
het Treptowpark in Oost-Ber-
lijn, waar een massagraf voor
Russische soldaten bekroond
wordt met een gigantisch stand
beeld, vindt zij onkies. "Daar
mee wordt het gedenken van de
gevallenen geschonden".
Voor haar staat voorop dat de
Duitsers ook leren omgaan met
dit deel van hun geschiedenis.
Rusta: "Voor mij geldt het prin
cipe van de oude Grieken, dat in
een maatschappij die het verle
den vergeet of verdringt, dit ver
leden zich steeds zal herhalen.
De vraag hoe wij deze erfenis be
handelen is een toetssteen voor
de ontwikkeling die na 'de Wen
de' op gang is gekomen. Is het
Het
gigantische
bronzen
hoofd van
Karl Marx
in Chemnitz
het
voormalige
Karl Marx-
stad. Negen
meter hoog
en
allesover
heersend.
een naar voren gerichte, werke
lijk democratische beweging of
begint nu opnieuw een fase die
ook in cultureel- politiek op
zicht problematisch kan wor
den?"
De 57-jarige gerenommeerde
kunstenaar Joachim John pleit
voor een rigoreuze oplossing.
"De beelden van Thalmann en
Lenin moeten uit artistiek oog
punt worden opgeruimd. Het
materiaal, brons, steen en mar
mer, moet ter beschikking wor
den gesteld van jonge kunste
naars. Deze monumenten van
geestelijke zwakzinnigheid die
nen alleen al uit hygiënische
grond te worden verwijderd an
ders hadden we net zo goed het
hele land tot gedenkplaats kun
nen uitroepen. Dan hadden we
dus alles kunnen laten zoals het
"Marx en Engels mogen op hun oude plaats in het centrum blij
ven".
Wilhelm de Eerste mag weer over Moezel en Rijn uitkijken
Nu de Duitse deling verleden tijd is, kan
ook Keizer Wilhelm de Eerste terugke
ren. Ruim 45 jaar nadat Amerikaanse sol
daten hem trefzeker bij Koblenz van zijn
sokkel schoten, is het besluit gevallen
dat hij zijn oude stek weer in mag nemen,
daar waar Moezel en Rijn samenkomen.
Sinds 1897 pronkte de 14 meter hoge
keizer te paard op de 'Deutsche Eek' bij
Koblenz. Nadat zijne majesteit in 1919
zijn toevlucht in ons landelijke Doorn
had gezocht, lieten de revolutionairen
die de republiek hadden uitgeroepen,
hem met rust. Wilhelm bleef de Moezel,
de Rijn en zijn ex-onderdanen die per
rondvaartboot voorbij kwamen, in de ga
ten houden. Tot triomferende Ameri
kaanse GI's hem in 1945 van zijn voet
stuk afschoten.
Een tijdlang hingen het keizerlijke ros
en de berijder geknakt in het troebele
water. In Koblenz wordt nog steeds be
weerd dat de naam van de schutter be
kend is. Niet bekend is daarentegen de
naam van de keizerlijke onderdaan die
Wilhelm kort daarna uit zijn benarde po
sitie bevrijdde en met de 200 kilo koper
ongetwijfeld een nieuw bestaan heeft op
gebouwd. De machtige sokkel bleef leeg
achter.
In 1953 besloten de toenmalige Duitse
president Theodor Heuss en de minister
president van Rijnland-Palts, Peter Alt
meier dat op de sokkel de Duitse vlag
zou waaien als permanente herinnering
aan de Duitse deling. Vierendertig jaar
wapperde het zwart-rood-goud en stre
den kleine groepjes patriotten voor het
eerherstel van Wilhelm.
In 1987 zorgde de uitgever Theissen
voor nieuwe opwihding. Hij stelde drie
miljoen mark beschikbaar opdat de kei
zer weer op zijn sokkel kon galopperen.
"Dit monument moet ons helpen onze
geschiedenis te verwerken, zodat wij er
allemaal lering uit kunnen trekken", was
zijn argument. De deelstaatsregering re
ageerde hard: de sokkel is van ons en wij
bepalen wat erop komt. Theissen gaf
desalniettemin de herstelopdracht voor
Wilhelm, niet meer in koper, maar in
brons, aan een monumentengieter in
Düsseldorf. De aflevering, inclusief blik
semafleider op de helm, moest uiterlijk
op 1 oktober 1991 plaatsvinden, zo staat
in het contract.
De regering in Mainz wist echter van
geen wijken: "Zo lang de Brandenburger
Poort gesloten is, geen Wilhelm op onze
sokkel". Daarop bood Konigswinter zich
als alternatieve standplaats aan. Per slot
van rekening heeft Wilhelm ook vanuit
dit stadje eens zijn Rijnlandse provincies
gegroet. Maar toen gebeurde er iets waar
niemand op had gerekend. De muur viel.
En Rijnland Palts reageerde: de Bran
denburger poort is open en dus kan Wil
helm opdraven.
John heeft niets tegen Marx,
Engels, Lenin en al die anderen,
maar wel tegen de wijze waarop
het communisme hen heeft mis
bruikt. Weg met de op hoge sok
kels geplaatste ondingen, is het
motto van de kritische kunste
naars.
Anderen verwijzen naar presi
dent Richard von Weizsacker,
die heeft gezegd dat "Berlijn in
goed en kwaad de gevolmach
tigde is van de Duitse geschie
denis, die hier meer littekens
heeft achtergelaten dan waar
ook in het land".
Ook in het westen van de stad
wordt nog met brokstukken ge
schiedenis geworsteld. Wat gaat
er bijvoorbeeld gebeuren met
de resten van de gevreesde Ge
stapo- gevangenis in de Prins
Albrechtstraat en Hitiers
Führerbunker? Het probleem
Spandau, waar Hitiers plaats
vervanger Rudolf Hess tot zijn
dood in 1987 zat opgesloten,
werd even snel als rigoreus op
gelost: het gebouw werd ge
sloopt op bevel van de Britse
sectorcommandant. Voor de
Westberlijnse bestuurders was
dit de makkelijkste oplossing
om een 'onaangename herinne
ring' uit te wissen.
Jeugdwerk
Een ander probleem is wat er
moet gebeuren met de befaam
de 'Wache', het uit 1817 dateren
de jeugdwerk van de bouw
meester Schinkel aan de boule
vard Unter den Linden. Tiental
len jaren herdachten de commu
nisten daar de slachtoffers van
fascisme en militarisme. Tot
voor kort stonden de toeristen
in de rij om op woensdag de met
veel Pruissische paradepassen
gelardeerde wachtaflossing van
de lange soldaten van het
'Friedrich Engels- regiment' te
aanschouwen. Maar ook op an
dere weekdagen waren de twee
behelmde DDR-Volksarmee-
soldaten een topatractie tijdens
het half uur dat zij als wassen
beelden de wacht hielden. Een
ideaal decor voor een geslaagde
vakantiefoto en spannend was
het altijd: moet er een niesen of
krijgen we hem aan het lachen?
Nu is de Wache verlaten. Al
leen de eeuwige vlam brandt
nog. Maar achter de schermen
wordt al druk overlegd of Schin
kels bouw niet de ideale algeme
ne herdenkingsplaats kan wor
den die kanselier Kohl zo graag
wil hebben. Het blad Der Spie
gel spotte al, dat Kohl het zat is
van de ene kranslegging naar de
andere te moeten hollen. Één
centrale plaats aan Unter den
Linden zou een oplossing kun
nen zijn. De achterkleinkinde
ren kunnen er hun overgrootva
der herdenken die bij Verdun is
gevallen, oma kan er treuren om
de bij Stalingrand geofferde opa
en de slachtoffers van de holo
caust kunnen er worden her
dacht. Voor de doden aan de
Muur is wel een plaatsje te vin
den evenals voor hen die vielen
door terroristische geweld, of
dit nu de RAF was of de commu
nistische dictatuur. Kortom, het
zou de ideale centrale gedenk
plaats kunnen zijn.
Moeilijker ligt het met Honec-
kers pronkstuk, het Paleis van
de Republiek. Het zit vol kan
kerverwekkend asbest. Op
knappen kost een paar honderd
miljoen, slopen nog meer. Maar
het staat op een historische
plek: tot het midden van de ja
ren vijftig s ond hier het reus
achtige stads ot van de Pruisi
sche heersers. Het werd zwaar,
maar niet onhei 'telbaar bescha
digd in de oork Walther Ul-
bricht liet het tot grote woede
van veel Duitsers in Oost en
West opblazen. Het herinnerde
hem te veel aan de totalitaire
heersers en verder had hij een
groot plein nodig om het volk
aan de heersers voorbij te laten
marcheren. In Berlijn circuleren
nu plannen om door middel van
een constructie van staal en glas
omtrekken van het kasteel te la
ten herleven. Aan een totale her
bouw wordt niet gedacht, om
dat dit veel te duur zou worden.
Dure grap
De communistische erfstukken
staan er nog wel en mocht wor
den besloten tot sloop van de al
lergrootste, dan kan ook dat een
dure grap worden. Alleen al de
ontmanteling van de arbeiders
leider Ernst Thalmann zou ruim
twee miljoen gaan kosten. Voor
alle zekerheid hebben deskun
digen dat maar al vast uitgere
kend. Zij deden bij hun experti
se nog een aardige ontdekking:
om te voorkomen dat de socia
listische neus 's winters met
sneeuw zou zijn bedekt was er
een ingenieuze verwarmingsin
stallatie in aangebracht. Voor
hun helden zorgden de commu
nistische heersers beter dan
voor het volk.
