Met een blok aan het been op de schrobbelbank
Tentoonstelling en boeken over weeshuis aan de Hooglandsekerkgracht
Katwijk wil zelf huizen
bouwen op Valkenburg
DONDERDAG 15 NOVEMBER 1990
LEIDEN/REGIO
Het is de vraag of de magistraten
soms het gekerm van wezen ge
hoord hebben. Want een speciaal,
waarschijnlijk verplaatsbare isola
tiecel, onttrok sommige lastposten
wel eens een tijdje aan de rest. Als
een kind niet inbond, kreeg het,
platliggend en vastgesnoerd op een
uit de textielindustrie gehaalde
schrobbelbank, met de zweep. Ren
de het weg, dan deed een blok aan
een been vaak wonderen. Klaagde
een jongetje eens over zuurkool,
dan was het daarna voor hem juist
veertien dagen uitsluitend zuurkool
eten. Op de tentoonstelling hangt
ook een metertje voor broodgroot
te. Het zijn een aantal in grootte ver
schillende blaadjes met in duimen
aangegeven maten en bedragen.
Want een kind kreeg een groter of
kleiner stuk brood naar gelang de
centjes die het in bracht.
Cantate
Maar het was niet alles koekoek
eenzang, samenzang vond ook nog
wel eens plaats. Dat laat de nu ver
schenen inventaris zien. Daarin
staan 4800 beschrijvingen van ar
chiefstukken, die sinds 1961 in het
Leids gemeente-archief verblijven
en daar 73 meter plank beslaan. Het
oudste deel werd globaal door L. Ie
Poole aan het begin van deze eeuw
beschreven, waarna zijn dochter
een niet uitgegeven vervolg van de
stukken tot 1950 maakte.
Archivist S. den Haan gaf zijn de
finitieve inventaris een systemati
sche ordening mee. Daarin bijvoor
beeld boedelbeschrijvingen en de
schriftelijke neerslag van de aktivi-
teiten en handelingen van het be
stuur in de loop der eeuwen. Zo ont
dekte de archivist dat een onbe
kend muziekstuk op de dag van
Kerstmis 1796 uitgevoerd moest
zijn. Het gebeuren moet plaats heb
ben gehad in de Hooglandse kerk
met behulp van het verplaatsbare
weeshuisorgel dat nu in de kerk een
vaste stek heeft.
De componist van de cantate,
Christian Friedrich Ruppe, heeft
zelf het zangcollege van het wees
Eetzaal jongens anno 1900.
Iedereen heeft wel eens een blok aan zijn been gehad. Maar
het zien van een blok aan het been, waarmee weeskinderen
een straf kregen opgelegd, is een andere zaak. In het Rijks
museum van Geologie en Mineralogie kan dat tot en met 13
januari. In het museum aan de Hooglandsekerkgracht is na
melijk een tentoonstelling ingericht over het voormalige
weeshuis dat van 1583 tot 1961 in hetzelfde pand was geves
tigd.
De expositie vloeit voort uit de onderzoekingen voor twee
boeken, die vanmiddag bij de officiële opening in de nabij
gelegen Hooglandse kerk werden gepresenteerd. De Leidse
bouwhistoricus J. Dröge schetst in Waar de wezen in de ge
vel staan, de bouwgeschiedenis van het grootste monu
mentale complex in de Leidse binnenstad. Archivist S.W-
.M.A. den Haan werkte driejaar aan een pil van 450 bladzij
den, waarin hij alle archiefstukken op een rijtje zette van
het Heilige Geest- of Arme Wees- en Kinderhuis te Leiden,
zoals de officiële naam luidt.
In die inventaris van het archief staat ook een cantate voor
drie stemmen en orkest uit 1796. Vanmiddag werd een ge
deelte na bijna 200 jaar opnieuw uitgevoerd.
huis bij die gelegenheid gediri
geerd, zoals vanmiddag Henk Briër
het ensemble begeleidde bij de her
uitvoering. Met behulp van een
nieuwe partituur van de Haagse
componist Peter Kann.
Een zangcollege? Tucht leidde
blijkbaar ook wel eens tot iets
goeds. Ook Jacobus van der Sluys
(1660-1732) moet het als kind in het
weeshuis niet slecht hebben gehad.
Zijn tekentalent werd, temidden
van de lessen schrijven en rekenen,
onderkend. Van der Sluys mocht
als ouder kind een opleiding gaan
volgen en dankte de regenten met
een schilderij. Op dat schilderij, dat
in de regentenkamer te zien is, biedt
hij het schilderij aan de gepersonifi-
ceerde stad Leiden aan, terwijl door
een raam de binnenplaats van het
museum en de gebouwen aan de
westkant de zien zijn. Bouwhistori
cus J. Dröge deed zijn voordeel met
deze afbeelding, want hij baseerde
zijn reconstructie van het vroegze-
ventiende eeuwse weeshuis er op.
Vermogen
Hoe oud is een kind in een wees
huis? Inde 18e eeuw bleef je er tot je
25ste, in de 19e tot je 21ste en deze
eeuw tot je 19ste levensjaar.
Later kwamen er Leidse weeshui
zen voor katholieken (St. Maarten),
joden en lutheran, maar in de top
tijd, de 18e eeuw, was er plaats voor
600 weeskinderen. En beslist niet
allemaal uit de lagere sociale klas
sen, zoals vaak verondersteld
wordt.
In de 19e eeuw beschreef een
godsdienstonderwijzer die in het
Leidse weeshuis gewerkt had, de
toestand in een waarheidsgetrouwe
roman. Hij maakte melding van een
onderwijzer, die zijn kinderen bij
het weeshuis aanmeldde, omdat er
geen geld meer was. Ook brachten
kinderen vaak een vermogen mee
en pakken papier van de overleden
ouders.
Die boedelinventarisssen zijn
vanaf 1733 bewaard. Want sinds dat
jaar gaven de Staten van Holland en
West-Friesland de regenten van het
weeshuis toestemming vruchtge
bruik te maken van die vermogens
en konden ze het geld beleggen. Als
een kind, of jong volwassene zoals
we nu zouden zeggen, het weeshuis
verliet, kreeg het dezelfde som
gelds mee. Alleen de rente viel dan
aan de bestuurders toe. Velen gin
gen trouwens van het weeshuis di
rect naar militaire dienst. Een op
merkelijk aantal schopte het tot
vlootvoogd. Anderen kregen bij
voorbeeld een opleiding op Mathe
sis Scientiarum Genetrix, de in 1785
opgerichte oudste technische
school van Nederland.
Sfeer
De Stichting Heilige Geest- of Arme
Wees- en Kinderhuis in Leiden be
staat nog steeds. Het vijfkoppige re
gentencollege geeft nu leiding aan
een overkoepelende stichting, die
weer andere stichtingen op het ge
bied van sociale zorg begeleidt. Aan
voeding, medische zorg. kleding en
discipline zal ook daarbij aandacht
worden geschonken, zoals in de
vroegere tijden, waarvan de ten
toonstelling getuigt. Goed ogende
archiefstukken er nemen, naast fo
to's en voorwerpen een plaats in.
Bouwgeschiedenis, organisatie en
regelingen, financiën, dagelijks le
ven, scholing, kerken, tewerkstel
ling, discipline en brandweer ko
men aan de orde.
Archivaris R. van Maanen is voor
zitter van de commissie waarin het
museum, het gemeentearchief en
de Stichting van de regenten sa
menwerkten voor de expostie. Hij
zegt dat de tentoonstelling vooral
een sfeer wil laten zien. Oud-bewo
ners krijgen aanstaande zaterdag
een aparte rondleiding tijdens een
Het Weeshuis aan de Hoogland
sekerkgracht. Tentoonstelling tot
en met 13 januari 1991. In Rijks
museum voor Geologie en Mine
ralogie. Geopend ma. tot en met
vr. 10 - 17 uur. Zo. 14 - 17 uur. Za
terdagen en feestdagen gesloten.
S.W.M.A. den Haan: Inventaris
van het Archief van het Heilige
Geest- of Arme Wees- en Kinder
huis te Leiden 1334-1979. Leidse
Inventarissen 7. Leiden, 1990. Ver
krijgbaar bij het Gemeente-ar
chief en in de boekhandel. Prijs
68,50.
J.F. Dröge: 'Waar de wezen in de
gevel staan'. De bouwgeschiede
nis van het Heilige Geest- of Ar
me Wees- en Kinderhuis aan de
Hooglandsekerkgracht te Leiden.
Leiden, 1990. 29,50.
Van onze redacteur
Emiel Fangmann
LEIDEN Bakker Petersen aan de
Haarlemmerstraat is vast zelf geen
kind in het voormalige weeshuis ge
weest. Hij bakt deze maanden ter
gelegenheid van de tentoonstelling
immers een naar een weeskind ge
modelleerde taaitaaipop. De plaat,
waarnaar de pop gebakken wordt,
is gebaseerd op de voorstellingen
van de modelwezen Kaatje en Koot
je. Zij staan nog steeds op de poort
uit 1607 van het gebouwencomplex
aan de Hooglandsekerkgracht.
En mogelijk is bakker Petersen
van protestantse afkomst. Want
hoewel na de reformatie in 1572 het
weeshuis een algemene status
kreeg, kwam de voorkeur voor een
bepaalde levensbeschouwelijke
richting tot uiting in de eis van het
regentenbestuur dat de leveran
ciers de protestantse zaak moesten
zijn toegedaan. Een situatie, die tot
in deze eeuw duurde.
Gekerm
Oorspronkelijk was de Leidse we-
zenzorg een katholieke zaak, die
zich vanaf de 13e eeuw rond de
Leidse Pietersparochie manifes
teerde. Men kreeg daar een kapel en
later een pand aan de Breestraat,
aleer men zich in het pand van het
toenmalige Lieve Vrouwe Gasthuis
aan de Hooglandse Kerkgracht ves
tigde.
De bestuurders moeten, gezeten
in de nu heringerichte regentenka
mer uit 1774, van de juistheid van
hun beslissingen overtuigd zijn ge
weest. Daar keken ze eeuwenlang
uit op de noordkant van De Burcht.
Ze zagen trouwens verder en hoger
dan anderen, omdat bij de bouw
van dit gedeelte besloten was. dat
Keuken anno 1900.
belangrijke vertrekken hoger moes
ten worden dan bakkerijen en keu
kens. En als de edellieden de blik
omhoog richtten, moet het stuc
werk van de Italianen Bianchi en
Verda hun oog getroffen hebben.
Tuurden ze in de glazen antieke
kast, dan zagen ze daar in de 19e
eeuw de zilveren troffel, waarmee
bij de uitbreiding van het weeshuis
museum in 1774 de eerste steen ge
legd werd. Misschien hebben som
migen der vaak hooggeleerde be
stuurders wel gedronken van de
twee bokalen in diezelfde kast,
waarin een nieuw aanzicht van bin
nenplaats en voorgevel staan gegra
veerd. De regentenkamer is op zon
dag te bezoeken.
Leidse 'claims' boos afgewezen
KATWIJK - Bij de mogelijke bebouwing van de vliegbasis
Valkenburg hebben Katwijk en buurgemeente Valkenburg
de eerste rechten. Met dit standpunt zetten leden van de
raadscommissie voor ruimtelijke ordening van de kust
plaats zich gistermiddag in felle bewoordingen af tegen de
'claims' die door Leidse politici al op deze grond zijn gelegd.
"Ik ben me te pletter geschrokken", aldus SGP'er D. van
der Plas. "Er kan geen sprake van zijn dat wij ons op deze
manier door Leiden laten omschoffelen".
Nu de discussie over het voortbe- gend beroep op de commissieleden
staan van de vliegbasis weer actueel om het vliegveld als mogelijke
is, zal Katwijk nadrukkelijk moeten bouwlocatie buiten de discussie te
aangeven dat hier mogelijkheden
liggen voor de opvang van de eigen
woningzoekenden. De bebouwing ker
i het vliegveld zou daarbij zelfs
houden. "Als we daarop moeten
gaan zitten wachten, kunnen we ze
de eerstkomende tien jaar
bouwstop inlassen. Want
alternatief kunnen zijn voor de zolang duurt het volgens mij zeker
inrichting van ZanderijAVesterbaan
als toekomstige woonwijk maar pas
op langere termijn gaan spelen.
.oordat er enige duidelijkheid
komt". Ook het gebied rond de
Prins Hendrikkade zou op de korte
SGP'er Van der Plas: "We moeten termijn geen alternatief zijn v
als Katwijk en Valkenburg aange- Katwijkse woningbehoefte, gelet
ven dat we, meer dan Leiden, rech- op de vele problemen die nog moe
de ten worden opgelost voordat bedrij-
hier kunnen wijken voor wo-
ten hebben op de grond
vliegbasis, die immers binnen
beide gemeentegrenzen valt", stel- ningbouw
de hij. Ook WD-fractievoorzitter
J.G. van Paridon-van Tol meende
dat het college van B en W stelling
moest nemen tegen de gedachte
van een 'Groot Leiden aan Zee'.
"Het is heel erg wat Leiden zich
aanmatigt".
In buurgemeente
wordt al langere tijd met groeiend
wantrouwen gereageerd op Leidse
voorstellen om de vliegbasis te be
bouwen. Het stoort de wethouders
en raadsleden vooral dat daarover
op geen enkele manier overleg
wordt gevoerd. "Zo
Wel toonde de wethouder zich
verrast over het feit dat het voortbe
staan van het vliegveld nu ook door
de landelijke politiek weer ter spra
ke is gebracht. "Ik zou er persoon-
lijk wel gelukkig mee zijn als het
Valkenburg ^]er to^ een doorbraak komt. Dan
moeten we ons echter wel realise
ren dat we als Katwijk maar een be
trekkelijk klein stuk grond van de
basis binnen onze gemeentegren
zen hebben liggen". Er kan volgens
Van der Plas geen sprake van zijn
buren
der Nagel zich deze
tijdens et
ontvallen.
Inpakken
De Katwijkse wethouder W.
Plas deed gistermiddag ei
Zo ga je niet met je dat Katwjjk zjch uiteindelijk door
wethouder H, van T j i.,.,» 'innoki/on' "Maar ppn
Leiden laat 'inpakken'. "Maar
ïïri™ feit is dat de Stad b'j het zoek^n naar
aering geschjkte bouwlocaties kampt met
gigantische problemen", zo toonde
hij ook enig begrip voor de Leidse
ander opstelling. "Hoe dat moet worden
drin- opgelost is nog maar de vraag".
Nadpen
REDACTIE: JAN RIJSDAM, TELEFOON: 161444
Je kunt het zo gek niet bedenken
of het wordt nagemaakt. Japan
ners krijgen er de schuld van
maar er zijn vele anderen die de
daad voeren. Kostbare horloges,
dure parfums, merkkleding: van
elk artikel dat in de mode raakt
wordt een goed gelijkend copie
gemaakt.
Niet alleen gebruiksartikelen
van naam, maar ook beroemde
gebouwen worden nagemaakt
door architecten die zelf over on
voldoende inventiviteit beschik
ken. Het Centre Pompidou in Pa
rijs, bijvoorbeeld, heeft in de ja
ren tachtig een hoos aan gebou
wen opgeleverd met een futuris
tisch uiterlijk. Van enige vernieu
wing is doorgaans geen sprake:
het gaat meestal om een doorsnee
gebouw waarop wat modern
ogende tierelantijnen worden ge
plakt.
Erger nog dan architecten die
andere architecten naapen zijn ar
chitecten die zich zelf naapen.
Hilde de Haan en Ids Haagsma
signaleerden onlangs in de Volks
krant hoe overal langs onze snel
wegen kantoren verrijzen die iets
weg hebben van de NMB-bank.
de beroemde 'sprookjesburcht' in
de Amsterdamse Bijlmer met z'n
grillige vormen en scheve torens.
Zo zijn in Amstelveen en Bunnik
kantoorkolossen neergezet waar
bij de bakstenen op het betonske-
let de illusie geven van schuine
muren en waarvan de toegangs
deuren net zulke organische vor
men hebben.
Verbazingwekkend is dat de
namaak NMB-tjes zijn ontwor
pen door Alberts en Van Huut.
Jawel, dezelfde architecten die
het bankgebouw bedachten. Het
grote verschil is dat de NMB-
bank een bezield bouwwerk is,
waarvoor de antroposofie van
Rudolf Steiner een belangrijke
inspiratiebron was. In het interi
Links: het woongebouw dat enkele jaren geleden is neergezet aan de Pieterskerkgracht. Rechts: de weerspiege
ling van de vorige bouwopgaaf, een woonhuis aan het Pieterskerkhof. (foto's Jan Holvast)
eur, met de plastisch gevormde
trappenhuizen en de ingenieuze
energiehuishouding, komt dat
nog meer tot uitdrukking dan aan
de buitenkant van het complex.
De gebouwen in Amstelveen en
Bunnik zijn daarentegen gewone
kantoorgebouwen waarvan het
uiterlijk weinig of niets meer te
maken heeft met wat zich daar
binnen afspeelt, laat staan met
een idealistische gedachtenwe-
reld.
De filosofie van Alberts en Van
Huut is zo verworden tot een
commercieel aantrekkelijk
trucje. "Het is alsof Mondriaan
zelf de plastic zakjes en keuken
schortjes ontwierp waarmee de
zijn schilderijen uit
buit", concluderen De Haan en
Haagsma.
Ook voor Leiden is zo'n na-
maak-burcht in de maak. Aan de
Morsweg is een woongebouw ge
pland dat er op het eerste oog in
drukwekkend uitziet, maar dat
bij nadere beschouwing een
doodgewoon appartementen
complex blijkt met een schil van
bakstenen en schuinlopende dak
randen.
Dicht bij huis is nog een ander
voorbeeld van naaaperij. Het
Leidse architectenbureau Veld
man ontwierp enkele jaren gele
den een opmerkelijk woonge
bouw voor de hoek Pieterskerk
gracht/Lokhorststraat. Een eigen
zinnig gebouw dat, door z'n gol
vende dak met scheepsbetimme-
ring, fris en modern oogt en dat
zich toch wonderlijk goed voegt
tussen de historische bebouwing
van de Pieterswijk.,
Aan het Pieterskerkhof, op de
hoek met de Muskadelsteeg, is
een soortgelijk woonhuis verre
zen dat een stuk minder indruk
wekkend is. Onrustige gevels met
slordig verspreide ramen en deu
ren in teveel verschillende maten,
een dakrand van scheepsbetim-
mering die lelijk aansluit op de
met baksteen beklede voorgevel
en een wanstaltig gat in de hoog
ste bouwlaag wekken de stellige
indruk dat de architect hier voor
een te moeilijke opgave is gesteld.
Toegegeven: het ging om een
lastige bouwlokatie, gelegen tus
sen twee monumentale panden
die ook nog eens over ramen in de
zijgevel beschikken. De opgaaf,
om hier iets tussen te schuiven,
was niet eenvoudig. Het resultaat
doet dan ook geforceerd aan.
gekozen oplossingen verwijzen
naar een kleuter die er niet
slaagt zijn bouwdoos in elkaar te
zetten maar met een beetje wi
gen 'en duwen toch iets in elkaar
heeft geflanst.
De uitkomst is om meer dan
één reden teleurstellend. Het
woongebouw dat aan de Pieters
kerkgracht verrees heeft een
rakteristiek uiterlijk dat de verge
lijking kan doorstaan met
aantal van de opmerkelijkste
stadsvilla's die de afgelopen jaren
in binnen- en buitenland zijn ver
rezen. Het wekte de verwachting
dat Veldman zich op een weg zou
begeven die een nieuwe bijdrage
kon leveren aan de synthese tus
sen oud en nieuw in de binnen
stad. Nu het gebouw aan het Pie
terskerkhof klaar is blijkt de ar
chitect die verwachting niet waar
te maken. Het woonhuis aan het
historische plein mist het spran
kelende dat het gebouw aan de
Pieterskerkgracht kenmerkt en
steekt ook beroerd af bij de mo
numentaliteit van de naburige be
bouwing. Door het geringe ver
schil tussen hoogte en breedte
van de voorpui, de grove bouw
kundige details (zie de terrasaf
scheiding in de voorgevel) en ron
de vormen oogt de nieuwbouw
plomp.
De architect heeft de fout ge
maakt om zichzelf een dwingend
keurslijf op te leggen door bij de
opdracht voor het Pieterskerkhof
met vooropgezette vormen te
gaan werken die een bijna rigide
weerspiegeling zijn van zijn vori
ge bouwopgaaf in de Pieterswijk.
Het is jammer dat hij geen nieuwe
gedurfde variaties aan die ont-
werpvisie heeft durven toe te voe
gen, en: een gemiste kans om aan
het historische Pieterskerkhof de
verbeelding van de jaren negen
tig vorm te geven.
