achtervolgt Maj Sjöwall
Verleden
zijn
De angst om net die ene te
Twee verschillende stijlen
in 'nieuw' boek met
Nederlander Tomas Ross
Medisch socioloog Tjeerd Tijmstra en het 'binaire denken'
ZATERDAG 10 NOVEMBER 1990
PAGINA 27
Na tien jaar detectives te hebben geschreven met haar echt
genoot Per Wahlöö is van de Zweedse Maj Sjöwall nu een
boek verschenen met de Nederlander Tomas Ross, het
pseudoniem voor Willem Hoogendoorn. In 'De vrouw die op
Greta Garbo leek' wordt het verhaal verteld van een Neder
lands meisje dat in Zweden spoorloos is verdwenen. De stijl
hiervan is nauwelijks te vergelijken met die in de serie van
tien boeken die Sjöwall en Wahlöö tussen 1965 en 1975
schreven. In die beroemd geworden verhalen waarin recher
cheur Martin Beek centraal stond, werd volop kritiek gespuid
op de Zweedse samenleving. Dat gebeurt in het 'Garbo-ver-
haal' zelden. "Dat was ook niet de bedoeling. De tijden en
Zweden zijn veranderd en mijn stijl ook", aldus Sjöwall die
onlangs in Amsterdam was om haar jongste werk met To
mas Ross toe te lichten.
door Jan Preenen
t Sjöwall en Ross: samenwerking per fax.
Met degenen die de Zweedse detective-
schrijfster Maj Sjöwall in het Amster
damse hotel Ambassade opzoeken, lij
ken ook de geesteskinderen uit haar
vroegere, met echtgenoot Per Wahlöö ge
schreven boeken, binnen te stappen. Re
chercheur Martin Beck, chef van de
rijksmoordbrigade in Zweden, loopt
voorop. Hij wordt gevolgd door onder
anderen zijn rechterhand Lennart Koll-
berg en het zonderlinge agentenduo Karl
Kristiansson en Kurt Kvant. Allemaal
mensen die Sjöwall in rook had laten op
gaan, in het Götakanaal had laten ver
dwijnen of tegen De verschrikkelijke
man uit Saffie had laten oplopen.
Kortom, mensen van wie Sjöwall na de
dood van Wahlöö vijftien jaar geleden
definitief afscheid had genomen.
Zo wilde Sjöwall het ook het liefst heu-
den toen zij ruim twee jaar geleden met
de Nederlander Tomas Ross in een
nieuw avontuur stapte. Het resultaat van
die speurtocht naar nieuwe hoofdrolspe
lers, een nieuw plot en mogelijk nieuwe
roem is inmiddels verschenen onder de
titel 'De vrouw die op Greta Garbo leek'.
Praten over de "unieke samenwerking
tussen schrijvers uit Zweden en Neder
land", zoals uitgever Het Spectrum en de
auteurs willen doen geloven, is echter
vooral vergelijken.
Tot grote ontevredenheid van Sjöwall:
"Ik wil juist niet dat er vergelijkingen
worden gemaakt. De periode met
Wahlöö is afgesloten. In alle opzichten.
We hebben samen tien boeken geschre
ven. Het was een schitterende tijd. Als je
tien jaar hetzelfde thema behandelt, is
het moeilijk om nog iets niéuws te ver
zinnen. Ook al zou Per nog hebben ge
leefd, dan zouden we waarschijnlijk ook
met iets anders zijn begonnen. Maar de
mensen willen dat je op dezelfde manier
doorgaat. Ze willen dat je de bestaande
figuren in leven houdt. Als je dat niet
doet, moet je heel wat presteren om toch
nog in de smaak te vallen. Dat legt een
enorme druk op je".
Zij is echter te "aardig, te bescheiden
en te onzeker" (citaat Ross) om Martin
Beek en zijn gevolg meteen weer de deur
te wijzen en biedt hun vriendelijk een
stoel aan. "Maar die druk is er wèi".
Top
Dat besefte ook Tomas Röss toen hij
inging op het verzoek van de uitgever om
met Sjöwall een boek te schrijven. "Met
hun boeken stonden Sjöwall en Wahlöö
aan de top. Destijds zorgden zij op het ge
bied van detectives voor iets totaal
nieuws. Tien jaar was Maj in Zweden de
gevierde vrouw van een sterschrijver.
Aan zo iemand vraag je niet zomaar of ze
met je wil schrijven. Dat zou erg gênant
zijn geweest. Zo van jij bent beroemd,
kunnen we aan een boek gaan werken?
Dat doe je niet en het zou er ook niet van
zijn gekomen als de uitgever ons niet had
gevraagd".
De nu 46-jarige Rossleerde Sjöwall vijf
jaar geleden kennen toen hij haar als
freelance-journalist in Kopenhagen op
zocht voor een interview voor Vrij Ne
derland. Hij kwam onder meer tot de ont
dekking dat de inmiddels 55-jarige
Zweedse in eigen land min of meer was
afgeschreven, omdat ze Martin Beek en
al die andere figuren uit haar roemruchte
verleden niet in nieuwe detectives had
laten opdraven.
Sjöwall: "Op zijn beurt nodigde hij me
uit om eens naar Nederland te komen.
We leerden elkaar op die manier snel
kennen en werden al gauw vrienden. Zo
vreemd was het dus niet toen de uitgevef
ons vroeg om samen eens wat op papier
te zetten".
Als Willem Hoogendoorn had Ross op
dat moment reeds een grote hoeveelheid
non-fictieboeken geschreven. Bijvoor
beeld over de natuur, het monster van
Loch Ness en de opkomst van de Cen
trum Partij. Als Ross ging Hoogendoorn
daarna over op detectives. "De uitgever
vond het niet juist als ik onder mijn eigen
naam verder zou gaan. Dat zou alleen
maar verwarrend werken, vond hij. Ik
heb toen voor de naam Ross gekozen.
Mijn Schotse vrouw heet zo. Vandaar. In
de naam Tornas heb ik bewust de H weg
gelaten, in de hoop dat dat mensen
nieuwsgierig zou maken. Gewoon een
verkooptrucje dus".
Sjöwall bleef gewoon Sjöwall. Ook
toen ze na de dood van haar man na ver
loop van tijd overschakelde op korte ver
halen, gedichten, filmscripts en verhalen
voor kinderen. "Het was dus niet zo dat
ik m'n pen had weggegooid en die pas na
vijftien jaar weer oppakte. Ik wist echt
nog wel hoe ik moest schrijven. Het werd
alleen door een klein aantal mensen op
gemerkt".
Verschillen
Met Sjöwall en Ross zijn twee totaal
verschillende stijlen "na veel praten,
faxen en verbeteren" bij elkaar geko
men. Ross omschrijft zijn plots als "heel
ingewikkeld, waarbij je je constant moet
afvragen of er nog iets meer aan de hand
is dan je leest".
Sjöwall en Wahlöö werden geïdentifi
ceerd met maatschappelijk erg bewogen
mensen. In hun detectives leek het plot
ondergeschikt aan de visie die zij op de
Zweedse maatschappij gaven. Tussen al
le moordenaars door vochten ook nog
eens ironie en humor om de voorrang,
vaak met de bedoeling het Zweedse poli
tieapparaat belachelijk te maken. Zo
werd in een van de boeken een grote po
litiemacht samengetrokken voor een ho
telkamer, waarin een terrorist werd ver
moed. Plotseling stormde het leger agen
ten naar binnen om daar tot de ontdek
king te komen dat de kamer leeg was en
het raam open stond. Daardoor verdwe
nen dan ook prompt enkele dienders.
Op subtiele wijze werd ook partij geko
zen voor demonstranten tegen bewape
ning. Terwijl zij waren 'gewapend' met
borden en vlaggen, troffen zij een politie
tegenover zich die tot de tanden was be
wapend. Sjöwall nu: "Toen was er veel
meer aanleiding om dat te doen. Maar de
tijden zijn veranderd. Of ze beter zijn ge
worden, dat zou ik niet willen zeggen.
"Als het aan het publiek ligt, zijn er
nauwelijks grenzen aan de medische
zorg", zegt dr. Tjeerd Tijmstra, medisch
socioloog van de vakgroep Gezond
heidswetenschappen van de Rijksuni
versiteit Groningen. Tijmstra doet on
derzoek naar de psychosociale gevol
gen van de ontwikkelingen in de medi
sche technologie. Uit zijn onderzoek
naar het keuzegedrag van het publiek
blijkt dat veel mensen geneigd zijn be
handelingen en testen te ondergaan om
een op zichzelf geringe kans op ziekte
te kunnen uitsluiten.
De vraag naar de bereidheid om zelf
een bedrag te betalen voor geneeskun
dige hulp als daarmee een kans van één
op vijf miljoen om aids te krijgen, zou
worden uitgesloten, legde Tijmstra
voor aan enkele honderden bloeddono
ren. Van hen antwoordde 44 procent
daartoe inderdaad bereid te zijn. Bijna
een derde van die 44 procent zou er
zelfs meer dan een weekloon voor over
hebben.
Aan een groep moeders vroeg Tijm
stra of ze bereid zouden zijn mee te wer
ken aan een (denkbeeldig) onderzoek
waarmee bij twee van de 180.000 kinde
ren die jaarlijks in Nederland worden
geboren, een ernstige aangeboren af
wijking zou kunnen worden opge
spoord. Om die twee kinderen te kun
nen redden, zouden alle 180.000 zuige
lingen 24 uur in een couveuse moeten
worden opgenomen. Van de moeders
zou 38 procent zeker meewerken aan
zo'n onderzoek, terwijl nog eens 28 pro
cent dat 'misschien' zou doen.
Sommigen hebben het beter gekregen,
maar zeker niet iedereen. Verder hebben
de mensen ook in Zweden minder be
langstelling voor politiek gekregen. Tus
sen '65 en '75 gebeurde het nodige. Denk
alleen maar aan de Vietnamoorlog en de
demonstraties tegen de Verenigde Sta
ten. Dat leende zich allemaal prima voor
een. kritische beschouwing".
Of zoals Ross, nog altijd fan van zijn
compagnon, stelt: "Zulke dingen in de
tectives zetten, was nieuw. Je had het
idiote gedoe van James Bond, waarin al
les kon, of de tijdloze detectives. Veel
mensen vinden dat je in detectives niet
moeilijk moet gaan zitten doen. Ze ne
men zo'n boek mee naar bed, knippen
het lampje aan en willen voor het slapen
gaan nog even lezen. Dat lezen moet dan
simpel zijn".
Greta Garbo
Aan die 'voorwaarde' is in 'De vrouw
die op Greta Garbo leek' wat meer vol
daan. Sjöwall: "Niet omdat we nou per se
een heel groot publiek willen bereiken.
Het is automatisch zo gelopen. Nog
maals, je kunt het Zweden van toen niet
met dat van nu vergelijken. Doe je dat
"Niet realistisch" en "sterk irratio
neel" vindt Tijmstra die opstelling.
Men maakt zich zorgen over kleine ge
zondheidsdreigingen, terwijl de kans
op ander onheil - bijvoorbeeld ongeluk
ken in huis of het verkeer - vele malen
groter is, zo stelt de socioloog.
"Alle pasgeboren kinderen in Neder
land krijgen een hielprik. Daarmee kun
je enkele tientallen kinderen met een
aangeboren afwijking opsporen. Tege
lijkertijd lopen jaarlijks honderden
kinderen ernstige brandwonden op,
omdat niemand de ouders adviseert
een simpel rekje om het fornuis te
plaatsen. En moet je mensen allerlei
testen aanbieden, zolang ze blijven ro
ken? Als gevolg daarvan gaan er jaar
lijks in Nederland zo'n 15.000 mensen
dood. De grote winst in onze gezond
heid hebben we zelf in handen, maar
die laten we liggen".
Binair denken
De verklaring voor het irrationele keu
zegedrag zoekt Tijmstra in de neiging
van mensen om binair te denken. "Veel
mensen ervaren het risico van een ern
stige ziekte als een kans van één op
twee. Voor hen maakt het niet uit of de
werkelijke kans nu één op de-honderd
is of één op de honderdduizend. Ook al
is die kans nog zo klein, iedereen
denkt: Ik zal wel de kjos zijn".
De angst om 'die ene' te zijn is vol
gens Tijmstra koren op de molen van
de aanbieders van nieuwe medische
technologieën. Gezonde mensen ma
ken steeds meer gebruik van de ge-
wèl, dan moetje zo ongeveer een politiek
journalist zijn om alle ontwikkelingen
precies te kunnen analyseren. Dat ben ik
niet. Daar komt bij dat Per altijd meer ge
ïnteresseerd was in politiek dan ik. Toen
hij nog op school zat, verdiepte hij zich al
in de Spaanse Burgeroorlog. Hij was veel
meer bewogen".
Ross, zelf eind jaren zestig een van de
eerste afgestudeerden van de Utrechtse
school voor de Journalistiek, grijpt die
opmerkingen aan om maar meteen af te
rekenen met een vooroordeel: "Per was
een marxist. Dat werd van Maj ook altijd
gezegd, maar dat is beslist niet zo".
Toch laten Sjöwall en Ross het ver
dwenen meisje Christine Kroonen, haar
vader Ab, de Zweedse journalist Peter
Hill en Bo Wester van de Zweedse gehei
me dienst Sapo niet om alle maatschap
pelijke ontwikkelingen heen lopen. In
het 'Garbo'-verhaal wordt wel degelijk
gewezen op de grote verschillen tussen
rijk en arm en wordt afgerekend met de
Sapo: "Iedereen weet dat de enige op
dracht voor de Sapo is het registreren en
in het algemeen treiteren van mensen
met socialistische opvattingen".
Tjeerd Tijmstra: "Ook al is die
kans nog zo klein, iedereen denkt:
Ik zal wel de klos zijn". <f0to gpd>
zondheidszorg, vooral van diagnosti
sche technieken om kanker, aangebo
ren afwijkingen en risicofactoren voor
hart- en vaatziekten op te sporen.
Tijmstra: "De angst voor spijt op een
moment dat het te laat is, maakt dat
mensen technologieën gebruiken.
Vroeger kreeg je een mongooltje
daar kon je verder niets aan doen. Te
genwoordig krijg je zo'n kind, omdat je
iets hebt nagelaten. Als je een prenatale
test weigert en vervolgens een
mongooltje krijgt, zal iedereen zeggen
'je wilde het toch zelf. Het wordt daar
door steeds moeilijker om nee te zeg
gen tegen de medische technologie".
Bij mensen die ..ernstig ziek zijn,
speelt niet meer de angst om 'die ene' te
zijn, maar bepaalt de gedachte 'dan heb
ik er tenminste alles aan gedaan' de
keuze om nog een nieuwe behandeling
te proberen. Ook al sterft een patiënt
Ross: "Met de vele Zweedse namen
van mensen, straten en plaatsen wordt
toch een beetje dezelfde sfeer opgeroe
pen als in dé Sjöwall en Wahlöö-reeks,
maar dat is bepaald niet bewust gedaan".
Ingewikkeld
Veel ingewikkelder dan de inhoud van
het boek, was de wijze waarop het ver
haal tot stand kwam. Met Per Wahlöö
kon Maj Sjöwall in vele opzichten lezen
en schrijven. "Met hem heb ik dertien
jaar samengeleefd. We wisten alles van
elkaar, hoe we dachten, wat we deden.
We voelden elkaar volledig aan. Afspra
ken hoefden we met elkaar niet te ma
ken. We konden 24 uur met elkaar wer
ken. Zonodig schreven we 's nachts
door. Als we het plot hadden bedacht,
begonnen we te schrijven. We verdeel
den de hoofdstukken. Als die klaar wa
ren, schoven we ze in elkaar. Uiteraard
was er een verschil tussen het eerste en
het tiende boek. Aan het eerste hebben
we twee jaar gewerkt. Het tiende vloog er
bij wijze van spreken uit'.
De samenwerking met Tomas Ross
verliep even moeizaam als de zoektocht
kort na een levertransplantatie, de fa
milie heeft er zelden spijt van dat de
overledene die behandeling nog heeft
ondergaan. Tijmstra noemt deze hou
ding heel reëel. "Maar we. mogen geen
misbruik maken van de angst van men
sen om kansen te laten liggen. Als je ge
zonde mensen gaat testen op choles
terol, doe je dat wel."
Het liefst zou Tijmstra zién dat het bij
wet verboden wordt om mensen die
zich gezond voelen en geen klachten
hebben, testen aan te bieden. "Er is een
gigantisch vacuüm. Je mag in Neder
land niet massaal mensen op darmkan-
ker gaan screenen, maar iedere drogist
mag wel cholesteroltesten verkopen".
Het pleidooi van Tijmstra voor een
verbod op het testen van klachtenloze
mensen is opmerkelijk. Behalve pre
ventie geldt ook de vroege opsporing
van ziekten als een belangrijk instru
ment om de volksgezondheid te bevor
deren. Maar Tijmstra vindt dat er een
'te eenzijdig positief beeld' heerst van
de vroege diagnostiek. Het gebruik van
medische technologie om bij gezonde
mensen ziekten of ziekmakende facto
ren op te sporen, heeft volgens de so
cioloog minstens evenveel nadelen als
voordelen. "Hoe eerder je er bij bent,
hoe beter, zegt men vaak. Maar dat gaat
niet altijd op. In een aantal gevallen
geldt ook hoe eerder je er bij bent, hoe
slechter".
"Bij veel mensen die te horen krijgen
dat hun cholesterolgehalte of hun
bloeddruk te hoog is, stijgt het ziekte
verzuim. Men vergeet vaak dat als je er
vroeg bij bent, mensen ook eerder in
een ziekenrol terecht komen en patiënt
worden. Zij moeten een aantal onbe
zorgde levensjaren inleveren, terwijl
daar niet altijd winst tegenover staat in
de zin van een langer leven".
"Aan de andere kant heb je de men
sen die gezond uit een test komen, die
bijvoorbeeld geen hoog cholesterolge
halte hebben en een normale bloed
druk. Hoewel zo'n test ook maar een
momentopname is, geef je hun een vrij-
in het 'Garbo-boek' van de Amsterdamse
Opel-dealer naar zijn dochter, die hij
plotseling in Frankfurt in een porno-
filmpje ziet opduiken. Zo moeizaam zelfs
dat Sjöwall de nieuwe hoofdrolspelers
aanvankelijk met de groep Beek het
liefst had willen dumpen: "In het begin
dacht ik: dit wordt niets. Aan één boek
werken met twee verschillende schrij
vers, landen en talen, is ook niet zo sim
pel. Willem (Tomas dus) heeft me echter
steeds over de dode punten heengehol-
pen. Hij was de motor".
Ross was ook degene die het plot be
dacht: "Ik heb er een paar weken op zit
ten broeden hoe een Nederlander en een
Zweed elkaar het best konden ontmoe
ten. Maj kon zich daarin vinden. Wel
heeft ze het motief chantage dat in het
boek een grote rol speelt, wat beter uitge
werkt".
Sjöwall nam de 'Zweedse' hoofdstuk
ken voor haar rekening, Ross de Neder
landse. Ross: "In die gevallen waarin de
hoofdrolspelers elkaar ontmoeten, ke
ken we op welke persoon het accent lag.
Afhankelijk daarvan verdeelden we die
hoofdstukken. Dat klinkt in theorie ge
makkelijk. In werkelijkheid ging het
heel moeilijk. Overlegd werd meestal via
de fax. We schreven in het Engels en
stuurden de stukken die we af hadden
naar elkaar toe. Toen het er echt op aan
kwam, hebben we ons begin dit jaar vijf
weken teruggetrokken in mijn boerderij
in Middelie. Een klein plaatsje bij
Edam".
"Je moet heel gedisciplineerd werken.
Tot zo en zo laat doorgaan, dan eten, dan
slapen. Zij schreef alles met de hand. ik
zat te ratelen op een oude typemachine.
Om elkaar niet te storen, zaten we in
aparte kamers. Dat beviel prima. Daarna
gingen we samen aan de hoofdstukken
sleutelen".
Dat was ook hard nodig, omdat het ge
brek aan geografische kennis met name
Ross nogal eens opbrak. Dat is niet zo
vreemd, omdat het verhaal zich groten
deels in Zweden afspeelt. Sjöwall: "Wil
lem liet bijvoorbeeld een automobilist
staan wachten in een straat in Stockholm
waar je met de auto helemaal niet in mag.
Ook wist Willem niet precies wat de ge
woonten in Zweden zijn. Zo liet hij een
Zweedse taxichauffeur een sigaret op
steken, terwijl in Zweedse taxi's niet
mag worden gerookt".
Voorkeur
Ondanks al die problemen geeft Maj
Sjöwall de voorkeur aan 'De vrouw die
op Greta Garbo leek' boven haar eerdere
werken met Wahlöö. "Maar dat is
meestal zo als je net iets af hebt", voegt ze
er bijna verontschuldigend aan toe. "Ik
weet niet of ik nog een keer op deze ma
nier zou willen samenwerken. Het is toch
wel heel ingewikkeld om zo van afstand
te werken".
Ook Tomas Ross twijfelt nog over een
volgende Zweeds/Nederlandse produk-
tie: "Het zou dan weer iets heel anders
moeten worden. Met een politieman als
hoofdrolspeler, zoals in de Sjöwall en
Wahlöö-boeken, is het heel aannemelijk
te maken dat zo'n man steeds nieuwe
avonturen beleeft. Dat ligt met de Opel-
dealer in ons verhaal heel anders. Zo'n
man maakt in zijn leven maar één keer
zoiets mee als nu. Laat je hem in andere
verhalen terugkeren, dan wordt het on
geloofwaardig".
brief om ongezond gedrag vol te hou
den. Ook al drinken ze en roken ze, met
hun cholesterol is het toch prima, dus
denken ze dat er niets aan de hand is".
De voortschrijdende medische tech
nologie zal mensen voor steeds moeilij
ker keuzen stellen, zo .verwacht Tijm
stra. "Ik ben niet wars van medische
technologie. Een ieder profiteert er da
gelijks van. Maar de vraag is of we het
in de toekomst beheersbaar kunnen
houden. Hoe laten we mensen in de toe
komst een afgewogen keuze maken, als
de mogelijkheden steeds ingewikkel
der worden?"
Onbetaalbaar
Die vraag houdt ook de overheid bezig.
Onlangs heeft staatssecretaris Simons
van volksgezondheid de commissie
'Keuzen in de Zorg' ingesteld, die zich
moet buigen over de vraag waar de
grenzen liggen van de zorg. De nood
zaak daartoe wordt vooral ingegeven
door financiële motieven: de gezond
heidszorg dreigt onbetaalbaar te wor
den.
Over een oplossing van dat probleem
toont Tijmstra zich pessimistisch. Hij
wijst er op dat het grootste deel van de
kosten in de gezondheidszorg door de
verzorging wordt veroorzaakt. Techno
logische hoogstandjes als transplanta
ties en in vitro fertilisatie (reageerbuis
bevruchting) vormen slechts een rela
tief gering deel van de totale kosten van
de medische zorg.
"Die orgaantransplantaties en rea
geerbuisbevruchtingen kosten bijna
niets ten opzichte van de totale kosten.
Het echte probleem is dat we de gewo
ne zorg niet meer aan kunnen", aldus
Tijmstra. "Het verzorgen van hulpbe
hoevende mensen is in diskrediet ge
raakt. De technologie trekt. Jonge men
sen werken liever in een mammobiel of
een röntgenlaboratorium dan in de ver
zorging. Maar het is toch raar dat je be
jaarden niet goed kunt verzorgen, en
dan wel met een mammobiel door de
provincie gaat rijden".
Nogal wat mensen zijn bereid geld neer te tellen om een kans van één op vijf
miljoen op besmetting met het aidsvirus uit te sluiten. Sommigen zouden
daar zelfs meer dan een weekloon voor geven. Gezonde mensen hebben er
heel wat voor over om minimale risico's op ziekte te voorkomen - je zult im
mers maar net die ene zijn.
door Popkje van der Ploeg
