'Kritiek op Anne Frank mag niet'
Boeiende blik op blikken speelgoed
Arbeidsbureaus helpen muzikanten
Bioscoopbezoek gedaald
Slagersmes voor Blankert
Erasmus' eigen boek
zeker acht ton waard
Historica Nanda van der Zee tornt aan waarheid dagboek
Doffe plekken
in Brahms
DONDERDAG 1 NOVEMBER 1990
KUNST
PAGINA 21
mann, Fleischmann, Tipp en Schu-
co), Frankrijk (Carette), Spanje
(Paya), Engeland (Wells en Horn
by), Italië en Japan. De expositie is
merendeels samengesteld uit ver
schillende Nederlandse privé-col-
lecties en in mindere mate uit de
verzameling van het Blik Museum
in Deventer.
Dat ook zonder hulp van de
milieu-onvriendelijke batterij
enorm verrassend bewegend speel
goed gemaakt kan worden blijkt uit
de aanwezigheid van een Duits fa
brikaat uit ca. 1895. Een achter een
schildersezel gezeten clown kan
men door rhiddel van het draaien
aan een hendeltje een echte teke
ning laten maken van Napoleon.
Als het portret van de Franse Keizer
gaat vervelen verwisselt men een
voudig de schijf onder de sokkel,
voor een andere en de clown tekent
met het zelfde gemak Joséphine,
Lodewijk XIV of Koninging Victo
ria.
Een ander hoogtepunt is een col
lectie van zestig bewegende vlin
ders en kevers uit de jaren twintig
en dertig. Zeer zeldzaam is ook de
koorddanseres 'Miss Blondine', ook
van Lehmann. Even bijzonder is het
station 'Spoor 1', geheel in neo-klas-
sicistische stijl, van Marklin uit
1900.
Aziatisch
Direct na de Tweede Wereldoorlog
zijn ook de Japanners op de markt
gekomen met speelgoed. Deze pro-
dukten waren overduidelijk be
doeld voor de Amerikaanse markt.
Geen van de brandweermannen en
politieagenten heeft een aziatisch
uiterlijk en ze dragen allemaal Ame
rikaanse uniformen. Het Japanse
speelgoed is veel minder gedetail
leerd dan het Europese. Het is goed
te zien, dat in het Japan van vlak na
de oorlog alles was gericht op een
bezoek aan Delft zeker een 'must', bijzondere voorbeelden van beken- hoge produktie en men kwaliteit
Er zijn driehonderd stukken te zien, de fabrikanten uit Duitsland van ondergeschikt belang vond.
waaronder enkele zéér zeldzame en (Marklin, Lehmann, Bing, Günther- Juist deze verschillen maken de
Mechanische blikken. Het trommelende aapje Duitsland 1895). (foto gpd)
HILVERSUM (GPD) - Zeventien
arbeidsbureau's in Nederland doen
mee aan project 'speciale voorzie
ning werkzoekende musici en ar
tiesten'. De afdeling die werkt on
der de noemer Artiesten en Musici,
Multi Media pool, zal zich in gaan
zetten voor deze catagorie werkzoe
kenden. Leiden doet niet mee aan
dit project, omdat alle Leidse aan
vragen regionaal worden behan
deld. "Het arbeidsbureau in Den
Haag zet zich hier voor in", aldus
een woordvoerster van het arbeids
bureau in Leiden.
Volgens Robert van der Laak,
project-coordinator in Hilversum,
trachten op dit moment zeker dui
zend muzikanten en artiesten via de
arbeidsbureau's aan werk te ko
men. "We hebben nu een intensief
samenwerkingsverband tussen de
zeventien grote arbeidsbureau's in
Nederland opgezet, zodat we via de
computers over eikaars gegevens
kunnen beschikken. Vandaag star^
ten we een voorlichtingscampagne
onder het motto: 'Even Serieus...'.
Doel van die actie is het bereiken
van opdrachtgevers en eventeel
werkloze musici en artiesten".
Behalve aan actieve bemiddeling
GRONINGEN (GPD) - Het bioscoopbezoek in Nederland was m de eerste
acht maanden van dit jaar bijna 12 procent lager dan in dezelfde periode in
1989. Dat blijkt uit de bezoekcijfers die deze week gepubliceerd zijn in het
tijdschrift 'Film' van de Nederlandse Bond van Bioscoop- en Filmonder
nemingen. Het blad wijt de terugval van 11,9 procent vooral aan de Wereld
kampioenschappen voetbal en het ontbreken van echte toppers in de zo
mervakantie. Maar een ook in het blad afgedrukt statistiekje leert dat het
verlies met name in januari en februari van dit jaar geboekt werd.
In de eerste 32 weken van 1990 was 'Look Who's Talking' met ruim 1,2
miljoen bezoekers de best bezochte film. 'Koko Flanel' volgde op een twee
de plaats met 700.000 verkochte kaartjes. De eerste Nederlandse film in de
ranglijst is 'Theo en Thea' (op een zestiende plaats), waarbij moet worden
aangetekend dat die film al in 1989 in première ging.
aanwezigheid van het Japanse
speelgoed extra interessant.
Het Lambert van Meerten Muse
um heeft nogal wat moeite gehad
om de spullen bijeen te krijgen.
"Veel verzamelaars zijn zo ontzet
tend toegewijd, dat ze liever niets
uit handen geven. Ik heb mijn uiter
ste best moeten doen om de verza
melaars te overtuigen dat hun ei
gendommen hier in veilige handen
zijn", zegt conservator Michiel Ker
sten.
'Mechanisch blikken speel
goed', Lambert van Meerten Mu
seum, Delft. Tot en met 6 januari
1991 gesloten 25 december en 1
januari). Openingstijden: 10.00 tot
17.00 uur, van dinsdag tot en met
zaterdag. Adres: Oude Delft 199,
Delft.
Contract Chailly
kritisch bekeken
AMSTERDAM (GPD) - Tegen het
eind van het jaar zal het bestuur van
het Koninklijk Concertgebouwor
kest beslissen over de verlenging
van het contract met de huidige
chef-dirigent van het ensemble, de
Italiaan Riccardo Chailly. De ver
bintenis met de Italiaanse dirigent
loopt in 1992 af.
Tijdens een bijeenkomst van de
orkestleden zijn kritische wensen
geuit ten aanzien van Chailly, maar
de teneur van de vergadering was
dat het orkest toch doorgaat met
Chailly.
tussen opdrachtgevers en de inge
schrevenen heeft de nieuwe afde
ling van het arbeidsbureau ook ei
gen initiatieven. Robert van der
Laak: "Een voorbeeld daarvan is de
oprichting van de Stichting Kanti
ne Concerten. Deze stichting wil
klassieke muziek promoten bij
mensen die normaal gesproken niet
zo gauw een kaartje voor en concert
zullen kopen. Inmiddels hebben we
via audities al een groot aantal klas
sieke muzikanten gevonden die
daaraan mee gaan werken. Ook
hebben we al vergevorderde con
tacten met een aantal bedrijven dat
wil intekenen op zo'n lunch-concert
in de bedrijfskantine. De concerten
worden niet steeds door dezelfde
muzikanten gegeven, maar de sa
menstelling van die ploeg verschilt
van regio tot regio."
Van der Laak zegt veel vertrou
wen te hebben in de nieuwe afde
ling van het arbeidsbureau. "Ik
denk zeker dat door deze gespeciali
seerde aanpak en bemiddeling we
een groot aantal muzikanten en ar
tiesten aan tijdelijk werk kunnen
helpen. Aan vaste betrekkingen
denken we niet echt. Tenslotte zijn
bijna alle mensen die in deze bran
che werkzaam zijn free-lancers, be
halve een aantal NOB'ers en een
klein aantal leden van provinciale
orkesten."
'April' van Beppie Blankert. Begeleiding:
Caroline Dokter. Muziek: Harry de Wit. Ge-
zien in het LAK-theater op 31 oktober, al
waar nog vanavond.
LEIDEN - Stampvoetend en met
gebalde vuisten maakt danseres
en choreografe Beppie Blankert
pas op de plaats. Zo verbeten als
ze de zaal in kijkt, zo zenuwslo
pend zijn de begeleidende piano
improvisaties van componist
Harry de Wit. Lui achterover is er
niet bij, hier moet gewerkt wor
den. Blankert heeft de naam wei
nig toegankelijk te zijn sinds haar
intellectualistische produkties
'Melodie' en 'Collectie' waarin ze
dans en tekst aaneen smeedde. In
haar solo 'April' laat ze woorden
links liggen en maakt ze puur in
bewegingen de balans op van
haar twintigjarige danscarrière.
Haar bekendheid dankt ze met
name aan haar bijdrage aan Stich
ting Dansproduktie die als een
van de meest gedreven dansgroe
pen de (abstracte) moderne dans
binnen Neerlands grenzen
bracht. Het overzicht van de twin
tig jaar noemt Blankert zelf "een
momentopname van alle bewe
gingen die ik ooit gemaakt heb".
Een beetje ongelukkig gefor
muleerd maar je zou het werk van
Blankert wel kunnen omschrij
ven als momentopnames. Haar
stijl heeft zich ontwikkeld tot een
reeks van poses die elkaar schijn
baar eenvoudig en altijd helder
opvolgen. Lyrisch wordt het
daardoor nooit, integendeel, de
Blankert-stijl heeft altijd iets za
kelijks. De bewondering die je
kunt hebben voor haar bewe
gingsvariaties en het inventieve
idioom gaat hand in hand met het
gevoel er niet bij te worden be
trokken. Ook 'April' gaat aan dit
euvel tenonder. Hoewel persoon
lijker dan ooit, wil de communi
catie maar niet vlotten.
Als rekwisieten laat Blankert
zich omringen door twintig paar
schoenen, waarvan ze er drie aan
trekt om uiteindelijk vijf delen te
dansen. De theatrale mogelijkhe
den liggen letterlijk voor het op
rapen maar op één geniale vondst
na (de schoenen van haar afwezi
ge danspartner zitten aan de hare
vast), liggen die schoenen maar te
liggen. Liever beweegt-ze zich al
vooroverklappend in cirkels door
de enge ruimte. Of ze staart navel
in de cirkel van de volgspot. De
innerlijke kronkels van haar li
chaam zijn echter zo privé dat de
verveling allengs toeslaat. Dra
maturgisch gezien klopt er van
'April' dan ook geen.... en het ge
brek aan spanning maakt het ge
heel tergend vlak.
Net als bij een tekst had er ie
mand moeten komen met een
heel groot slagersmes om het te
veel aan herhalende bewegingen
en privé hersenspinsels eruit te
kappen. Da's dus niet gebeurd.
En da's heel jammer want er zit
ten enkele juweeltjes van mo
mentopnames in.
INGRID
VAN FRANKENHUYZEN
LONDEN (GPD) - Erasmus' eigen exemplaar van het boek 'Adagia'
(1523) wordt bij Sotheby's in London op 20 november geveild. De geschat
te opbrengst van dit originele exemplaar, met door hemzelf aangebrachte
aantekeningen en wijzigingen, wordt geschat op minstens 830.000. gulden
'Adagia' is één van de eerste en belangrijkste werken van de 'Nieuwe
Leer' in de Renaissance. In dit boek brengt Erasmus allerlei Latijnse en
Griekse spreekwoorden en gezegden terug naar hun originele bronnen, en
geeft daar geestig commentaar op. 'Eén zwaluw maakt nog geen zomer',
'Met één been in het graf staan' en 'Een gegeven paard niet in de bek kij
ken' zijn spreekwoorden die hij allemaal heeft genoteerd. De eerste publi
catie vond plaats in 1500, maar Erasmus besteedde zijn halve leven aan het
wijzigen en toevoegen. Het boek 'groeide' van 818 spreekwoorden in de
eerste versie tot 4000 in de uitgave van 1536.
Iedere klassieke wetenschapper gehoorde het boek naast zijn bed te
hebben staan. Aforismen, spreekwoorden en geestige gezegden waren im
mers de steunpilaren van de Renaissanceliteratuur en van de Humanisti
sche leer. Shakespeare, Rabelais, Montaigne en Goethe, en vele andere
grote schrijvers van latere perioden werden door dit werk beïnvloed.
Anne Frank. "Af en toe gewoon een kattig meisje". (fotoANP)
Forum Filharmonisch is het or
kest van Opera Forum, ontstaan
na een fusie van dit gezelschap
met het Overijssels Philharmo-
nisch Orkest. Vanuit hun stand
plaats Enschede worden opera
voorstellingen en concerten ge
geven tot in de Randstad. De
programmering laat een geluk
kige combinatie zien van beken
de werken uit het gangbare
symfonische repertoire met ori
gineel gekozen moderne wer
ken. Zo kon Leiden gisteren
kennis maken met het Concert
voor twee strijkorkesten, piano
en pauken van Bohuslav Marti-
nu.
Door het zeer emotionele en ge
kwelde karakter van het stuk
dat geschreven werd opder de
dreiging van de Duitse inval in
Tsjechoslowakije, raakt de ge
kozen vorm van een dubbelcon
cert wat op de achtergrond. Kor
te melodische dialogen tussen
beide orkesten lopen voortdu
rend uit in een gemeenschappe
lijke noodkreet. Verrassend
werkt na zo'n climax, in het der
de deel geaccentueerd door felle
paukenslagen, het langzaam uit
stervende volstrekt tonale slot
akkoord als rustpunt. De strij
kersklank in dit stuk is zeer
complex, de piano (Inge Lulofs)
is in het orkest opgenomen,
maar speelt in het tweede- deel
een concerterende rol.
Het orkest gaf een zeer over
tuigende en gedreven uitvoe
ring van dit stuk dat van begin
tot einde bleef boeien, maar on
bekendheid met dit werk stond
een oordeel over de kwaliteiten
van het orkest in de weg. Het is
een raadsel waarom de twee mi
neur-concerten van Mozart zo
zelden worden gespeeld, want
ze behoren tot de mooiste die hij
geschreven heeft, met een onge
kende melodische rijkdom, en
een intensiteit van overwegend
melancholisch karakter, die dan
in het laatste deel omslaat in een
humoristisch uitgelaten einde.
Ivan Moravec beschikt over alle
capaciteiten om van zo'n Mo-
zartconcert een feest te maken,
al leek hij deze avond niet hon
derd procent gedisponeerd.
Maar de eenvoud waarmee hij
de Romanza speelde was van
een zodanige klasse, dat een
kleine geheugenstoring in het
laatste deel een onbelangrijk
moment was. Dat het geheel
toch niet bevredigde kwam
doordat het wel erg massaal
klinkende orkest in eigen gele
deren niet steeds een goede ba
lans kon vinden.
Ook de Tweede symfonie van
Brahms, een echte toetssteen
voor een orkest, kende ups en
downs. Vaak duurde het aan het
begin van een deel enkele maten
voordat het gehele orkest op één
lijn zat: onbegrijpelijk ongelijk
was de inzet van het derde deel.
Heel fraai werd de spanning op
gebouwd met een mooie brede
klank, om dan plotseling weer te
verslappen, zodat de mahonie-
glans van Brahms' muziek vele
doffe plekken vertoonde.
MIES ALBARDA
Van onze correspondent
Mare Belinfante
Bij welke volwassene gaat
van opwinding niet het
'kinderhartje' kloppen als
hij oog in oog komt te staan
met de stoommachine, het
Marklin-treintje en het fa
voriete autootje waarmee
hij vroeger de grootste
avonturen heeft beleefd.
Wie graag herinneringen
wil ophalen uit de tijd dat
computers nog telramen
waren en rollerskates nog
gewoon rolschaatsen heet
ten, moet zeker een bezoek
brengen aan het Lambert
van Meerten Museum in
Delft. Daar is tot en met 6
januari 1991 een tentoon
stelling te zien van mecha
nisch blikken-speelgoed.
DELFT De expositie is een door
snede van wat er tussen 1900 en
1970 aan dit soort speelgoed is gefa
briceerd. Omdat het blik met zijn
scherpe randen nogal wat verwon
dingen bij kinderen heeft veroor
zaakt, is de produktie ervan na 1970
verboden.
De tentoonstelling is natuurlijk in
de eerste plaats interessant voor de
liefhebber van speelgoed. Maar
daarnaast kan de bezoeker ook een
aardige 'blik in het verleden' wer
pen: speelgoed (auto's, boten, moto
ren, vliegtuigen) is immers een
nauwkeurige kopie op kleine
schaal.
Verantwoord
Tevens zijn er in Delft, voor de goe
de beschouwer, aardige voorbeel
den te zien van de verandering in
het normbesef van de mens. Zo is er
een ingenieus autootje uit ca. 1905
van de inmiddels ter ziele gegane
Duitse fabrikant Lehmann te zien,
waarvan de passagier met een para
plu een op de treeplank gesprogen
hondje op zijn kop slaat. Een beeld
van mens en dier dat de pedagoog
tegenwoordig niet echt 'verant
woord' meer zou vinden.
Voor de echte liefhebber is een
Wim Gijsen overleden
DEN HAAG (ANP) - De schrij
ver Wim Gijsen is dinsdag op 57-
jarige leeftijd in zijn woonplaats
in Den Haag overleden. Gijsen
maakte vooral naam met zijn
science fiction-romans.
In de periode 1965-1975 had
Gijsen als keramisch beeldhou
wer diverse tentoonstellingen in
binnen- en buitenland. Daarna
legde hij zich toe op het schrij
ven. Hij debuteerde met het
poëziedebuut 'Tot de tanden ge
wapend, weerloos'. Ook schreef
hij romans, korte verhalen, kin
derboeken en boeken over on
derwerpen als yoga, reïncarna
tie en leven na de dood. Gijsen
werkte onder meer bij uitgeverij
Bert Bakker, was mederedac
teur van Maatstaf en werkte bij
vlagen als poëzie-recensent en
vertaler.
Na 1980 specialiseerde hij zich
in het science-fictiongenre. En
kele bekende werken van Gij
sen zijn de 'Deirdre'-trilogie, 'De
Eersten van Rissan' (zijn scien
ce-fiction debuut) en 'Iskander
de dromendiefVanuit de Eu
ropese traditie gaf Gijsen een
"zeer bijzondere draai" aan de
'Fantasy', de Amerikaanse zij
tak van de science-fiction, aldus
Jacques Post van uitgeverij
Meulenhoff. Van zijn science-
fictionwerk werden zeker een
kwart miljoen boeken verkocht,
schat Post.
Van onze redacteur Cees van Hoore
De Anne Frankstichting is "niet gelukkig" met de manier
waarop historica Nanda van der Zee heeft geprobeerd het
beeld van Anne Franks kamergenoot Fritz Pfeffer in een
juister perpectief te plaatsen. In het dagboek van Anne
Frank wordt deze man 'Dussel' genoemd.
Fritz Pfeffer bezweek in 1944 in het concentratiekamp
Neuengamma. Anne Frank beschreef deze naar Nederland
gevluchte Duitse tandarts, met wie zij noodgedwongeh de
kamer in het Achterhuis deelde, in haar boek als een on
sympathieke, domme man. Van der Zee publiceerde onder
de titel 'De kamergenoot van Anne Frank' bij Lakeman Pu
blishers een boek waarin zij een ik-figuur opvoert die luis
tert naar de monoloog van Charlotte Kaletta, de weduwe
van Pfeffer. In deze monoloog levert Charlotte felle kritiek
op wat Anne over haar man heeft geschreven.
LEIDEN Het 'fictieve' verhaal
dat Van der Zee in haar boek pre
senteert berust op feitenmateriaal.
De historica gebruikte onder meer
gegevens uit het zogenaamde Pfef-
fer-archief, dat berust bij de Anne
Frank Stichting. Daarnaast ver
werkte zij in haar verhaal de ge
sprekken die zij heeft gevoerd met
Peter Pfeffer, de in Los Angeles
woonachtige zoon van Fritz Pfeffer,
en met andere familieleden en ken
nissen. Charlotte Kaletta, de niet-
joodse vrouw van Pfeffer die tijdens
de onderduikperiode van haar man
in Amsterdam leefde en die in 1985
is gestorven, heeft zij nooit ont
moet.
"Ik heb dat hoopvolle, moedige
meisje dat, zoals Annie Romein het
zo goed heeft uitgedrukt, "als een
dappere geranium heeft staan bloei
en en bloeien achter de geblindeer
de ramen van het Achterhuis", ge
haat!", zo laat Van der Zee Charlotte
Kaletta in haar boek zeggen. "Al
was het maar omdat hij de kamer
met haar deelde en zij niet begrepen
heeft wie hij ook kon zijn, wie hij ge
weest was misschien, de Fritz zoals
ik hem heb gekend....Natuurlijk, nu
begrijp ik wel dat het de overdreven
bakvissentaal is van een meisje dat
zich staande moet houden in zo'n
nijpende situatie.(...) Maar toch.(...)
Het is ronduit denigrerend, zoals ze
over hem schrijft. Hij is wel "een
aardig mens", maar "erg traag van
begrip, alles vraagt hij dubbel en
onthoudt het dan nog niet".
Voor het overige bauwt zij hem na,
een half Duits, half Hollands taaltje,
terwijl hij zo knap vertaalde en vlek
keloos Nederlands kon schrijven
binnen een jaar tijds. Ach, ik weet
het allemaal wel, zij moest zich af
zetten om zichzelf als opgroeiend
mens te onderscheiden. Hij was
haar mikpunt omdat ze zo direct op
hem leefde in dat kamertje.
Maar Fritz was mijn grote liefde.(...)
Het heeft me diep geschokt dat hij
de wereld, door Anne's veertienjari
ge ogen, via haar dagboek, is inge
gaan als een hulpeloos kind van vie
renvijftig jaar, naïef en betweterig".
Niet gelukkig
Levien Rouw, woordvoerder van de
Anne Frank Stichting: "Het is al
leen maar goed als iemand probeert
een juister beeld te krijgen van de fi
guren in Anne's dagboek. Daar is
niets op tegen. Maar de manier
waarop dit hier is gebeurd, in deze
literaire vorm, daarmee zijn we niet
erg gelukkig. Wij hebben twijfels
over de vorm die Nanda van der Zee
heeft gekozen. Ze vermeldt dan wel
summier in haar voorwoord dat ze
Charlotte zelf niet heeft gesproken,
maar daar lezen heel veel mensen
overheen. Het is een feit dat het
beeld dat Anne geeft van Dussel,
van Fritz Pfeffer dus, niet positief is.
Maar ik betwijfel of zijn weduwe
deze woorden die Nanda van der
Zee haar laat zeggen ooit zo zou
hebben uitgesproken".
Nanda van der Zee toont zich on
aangenaam verrast door de reactie
van de Anne Frank Stichting. "De
Anne Frank Stichting is aanwezig
geweest bij de presentatie van het
boek en heeft zich er toen in bewon
derende termen over uitgelaten. Ik
begrijp niet waar dit ineens van
daan komt. Ik heb zo fantastisch
met die Anne Frank Stichting sa
mengewerkt. Laat ik nogmaals de
bedoelingen die ik met dit boek heb
uiteenzetten: allerleerst is het fictie,
dat staat duidelijk in het voor
woord. Maar het is fictie die op pure
feiten is gebaseerd. Op dingen die ik
van familieleden van Pfeffer over
hem en Charlotte heb gehoord. Al
leen omdat het zo'n luttel aantal fei
tjes was, heb ik dit boek in een lite
raire vorm gegoten. Zo heb ik ge
tracht het beeld van 'Dussel' te nu-
Charlotte Kaletta: "Ik heb Anne
Frank gehaat". (foto pr>
anceren. En ook met het fotomateri
aal dat ik in het boek heb opgeno
men".
"Anne Frank beschrijft hem ais
een lelijke oude kerel, een onspor
tieve zak. Als je die foto's bekijkt,
blijkt het juist een erg knappe man
te zijn, erg sportief ook. En dom was
hij zeker niet. Van sommige men
sen die hem hebben gekend heb ik
begrepen dat hij een zeer kundig
kaakchirurg is geweest. Maar ik be
grijp die reactie van de Anne Frank
Stichting wel een beetje: Anne is
natuurlijk een symbool geworden,
een soort godheid. Er mag niets kri
tisch over haar worden gezegd, dat
'heilige' beeld mag niet omver wor
den gehaald. Dat ze af en toe ge
woon een irreëel en kattig meisje
was, dat kan niet. Nu, wat mij be
treft, is dat beeld van haar veel rea
listischer".
Dolblij
Van Marklin-trein tot schilderende clown
"Ik heb dan wel een literaire vorm
voor mijn verhaal gekozen, het als
fictie gepresenteerd, maar mijn be
doeling daarmee was toch recht te
doen aan de figuur van Fritz Pfeffer
en met hem aan talloze andere
naamlozen, die net zo goed hun ge
schiedenis hebben als Anne Frank.
De zoon van Fritz Pfeffer, die in Los
Angeles woont en twee dagen na de
presentatie van dit boek naar Ne
derland is gekomen, was opgelucht
en dolblij dat eindelijk dat nare
beeld van zijn vader uit de wereld
was geholpen. Dat heeft hem altijd
verschrikkelijk dwars gezeten. Zijn
vader, omgekomen in Neuengam-
me, kreeg in Anne's dagboek pos
tuum en wereldwijd nog eens een
trap na. Van een lotgenote nota be-
