Vegetariërs tot de laatste snik
Pietje Bell in een nieuwe jas
'Ik voelde al lang dat het niet klopte medeschepselen te eten'
ZATERDAG 20 OKTOBER 1990
EXTRA
PAGINA 27
Een bijzonder tehuis en dat is het. Sigaretten worden er niet gerookt, er wordt geen druppel alcohol gedronken en nooit wordt er vlees
gebraden. De bewoners zijn gemiddeld 85 jaar oud en iedere bewoner houdt er wel een paar filosofische gedachten op na. Over hoe
slecht het met de aarde gaat, bijvoorbeeld. Over het egocentrische van De Mens, over het nutteloze doden van dieren ten behoeve van
de eigen trek. De geest van de filosoof Krishnamurti waart er rond. Felixoord in Oosterbeek is bijzonder, omdat het sinds 1950 het enige
vegetarische bejaardentehuis in Nederland is. En in Europa, heet het. Maar in het tehuis houden ze niet van opgefokt gedoe. Een
stelliqe bewerinq pleeqt daar te worden afgezwakt met een relativerende vraag"Wat weten wij af van tehuizen in de uithoeken van de
Balkan of Zuid-ltalië?"
door Patricia van der Zalm
Felixoord ligt verscholen tussen de bos
schages van een zes hectare metend ter
rein. In de bossen woont ook een enkele
doorvoede zwerfkat. Een uitgekiende
ambiance, want de bewoners van het te
huis zijn goed voor dieren. Langs de ran
den van het grote laagbouwpand liggen
mooi onderhouden bloemperken. Bin
nen zijn er geen bloemen. Een snijbloem,
het woord zegt het al, is afgesneden en
dat is tegen de natuur. Een vogel in een
kooi zie je hier ook niet, een vogel hoort
immers te vliegen. Ooit stond er beneden
een aquarium; menige bewoner stoorde
zich eraan. Op zeker moment knapte de
boel uit elkaar. En daar lagen alle vissen
te spartelen op het tapijt. Voor de vissen
is een goed onderkomen gezocht. En een
aquarium komt er niet meer in, reken
daar maar op.
Vis wordt er trouwens ook niet gege
ten in Felixoord. Vis speciaal gedood
voor consumptie, voor de bejaarde vege
tariërs is dat een onverteerbare zaak. Di
recteur J. Mesman heeft zich in de loop
van de negen jaar dat hij hier werkt ook
langzaam maar zeker bekeerd tot het ve
getarisme. Maar nog niet helemaal, vis
eet hij af en toe wel. Mesman ("ik draag
kunstleren schoenen, maar ik ben geen
echte vegetarier") kwam binnen op basis
van zijn kwaliteiten als bedrijfsleider en
vertegenwoordiger. Het vegetarisme
volgde later. "Eigenlijk is het zo logisch.
Wat er allemaal niet met dieren wordt
uitgevreten... Maar wat nou precies wel
en niet mag. is voor iedereen verschil
lend. Sommigen dragen geen schapen
wol, want een schaap heeft de wol niet
voor niets. En er zijn studenten die vege
tariër zijn, maar bij wie het bier tegen de
muren aan klettert. Afijn, laat de mensen
elkaar maar eens in de haren vliegen".
Slavendrijvers
Mesman ("Een kopje granenkoffie?") is
jarenlang machinist geweest op de grote
vaart, bij de Koninklijke Pakketvaart
Maatschappij in Indië. In 1959 keerde hij
terug naar Nederland en kwam terecht in
het bedrijfsleven. "Het lag mij niet meer,
die mentaliteit datje failliet gaat als pro-
dukten niet goed verkopen. Er heerste
een slavendrijvers-mentaliteit, het was
pompen of verzuipen. In de 'zachte sec
tor' zou het soepel en rustig gaan, dacht
ik".
Hij werd directeur van het bejaarden
tehuis, maar echt freewheelen was er
niet bij en spanningen waren er ook.
Vooral toen in 1985 de eerste grote bezui
nigingsronde in de bejaardenzorg begon.
"Toen kwam de bedrijfservaring van
pas. De tijd dat voor elk probleem wel
een zak geld op tafel kwam, was voorbij.
L'état c'est moi, hè? Ik ben de staat, ik
ben medeverantwoordelijk voor de
staatsuitgaven. We hebben de financiële
problemen hier aardig het hoofd kunnen
bieden", vindt hij. En het motto 'mensen
zijn geen middel maar doel' is overeind
gebleven.
De keuze voor een bejaardentehuis is
een belangrijke, die maak je niet zomaar.
Belangstellenden kunnen m Felixoord
(tegen betaling) maximaal een week
proef-wonen. De vaste bewoner doet in
principe alles zelf. behalve eten koken en
de was. Eens per week wordt de kamer
schoongemaakt. Hulpbehoevenden, 6
van de 101 bewoners, krijgen de verzor
ging die ze nodig hebben. Er zijn hulpbe
hoevenden bij. die vanwege hun conditie
eigenlijk in een verpleeghuis thuis ho
ren. Maar er bestaat geen vegetarisch
verpleeghuis, dus dan zouden ze terecht
komen tussen mensen die roken, drin
ken en vlees eten. iets waar ze principieel
op tegen zijn. Als het enigszins kan, blij
ven ze dus in Felixoord.
Het merendeel van de bewoners is
vrouw, om precies te zijn 88 van de 101.
De gemiddelde leeftijd is 85 jaar. Circa
zestien bewoners zijn ouder dan negen
tig. Er wonen vier echtparen. Twee men
sen hebben een lat-relatie, de rest is al
leenstaand: gescheiden, ongetrouwd of
weduwe/weduwnaar. Veel vrouwen zijn
gescheiden en/of bewust kinderloos.
Vrijwel alle vrouwelijke bewoners van
Felixoord hebben vroeger een beroep
uitgeoefend. Twee beroepsgroepen val
len op, die van verpleegster en onderwij
zeres. Verder wonen er onder meer een
beroepsmuzikante, een operazangeres,
een chef-inkoop van een modehuis, een
journaliste en een fysiotherapeute. De
mannen vormen qua beroep een door
snee van de bevolking. Wel zijn er opval
lend veel die zich bezig houden met een
of andere geestelijke stroming; er wonen
antroposofen, humanisteh, rozenkrui-
zers, Krishnamurti-aanhangers. vrij-ka-
tholieken en leden van de Soefibewe
ging.
Stedelijk
De bewoners komen uit het hele land.
maar vooral uit het westen. Bijna nie
mand komt uit Brabant. Limburg of het
platteland van Groningen of Drenthe
Mesman: "Vlees eten is er bij hen met de
paplepel ingegoten, dat verander je niet
meer. Vegetarisme is toch een stedelijk
verschijnsel. In de steden heb je meer
tijd om na te denken. Na een hele dag op
het land werken, at je 's avonds spekvet.
Daar werd je sterk van".
De directeur karakteriseert zijn bewo
ners als zelfbewust. "Vegetarier én ge
scheiden. dat was in die tijd best moei
lijk Zulke vrouwen hoorden indertijd ei
genlijk in een hoerenkast, he? De mees
ten zijn dan ook heel strijdbaar, op het
felle af. Allen hebben gemeen dat zij eer
bied voor de natuur hebben en houden
van gezond leven. Een aantal was vroe
ger aangesloten bij de PIA, de Prakti
sche Idealisten Associatie. En die von
den elkaar dan na jaren hier weer terug".
Op de kamer met keukentje, toilet,
douche en wastafel mag gerookt en ge
dronken worden, maar vrijwel niemand
doet het. Ooit was er een bewoner die het
niet langer hield en een blik kippesoep
wilde nuttigen. Maar hij had geen blik
opener en vroeg iemand van het perso
neel het blik te openen. De directeur had
het "flauw" genoemd en de man gezegd
dat het hem vrij staat zich bij de Chinees
tegoed te doen aan kippesoep, maar niet
in huis.
Een kwieke bewoonster van 77 jaar.
gekleed in dikke lila trui op een paars-
zwart geblokte broek, wil wel uitleggen
waarom ze voor dit huis heeft gekozen.
Maar ze heeft een probleem: ze was vroe
ger een bekend operazangeres en wil lie
ver niet dat oude bekenden lezen dat ze
in een bejaardenhuis zit. "Het imago is
toch nog dat daar dementen en hulpbe
hoevenden zitten en ik wil niet dat men
sen denken dat ik dement ben. Want dat
ben ik niet. Ik ben hier incognito".
Kunst
Ze woont nu twee en een half jaar hier.
Getrouwd is ze nooit geweest. "Ik was
getrouwd met mijn kunst. Ik kon geen
twee her^n dienen", zegt ze vrolijk. Ze
heeft een mooie dictie; ze praat zorgvul
dig en nadrukkelijk, een beetje declame
rend. "Ik heb ingeschreven gestaan bij
het Rosa Spierhuis in Laren, maar daar is
de kunst wel erg nadrukkelijk aanwezig.
Er heerst onderling nog concurrentie:
mijn hogé C is zuiverder dan die van jou.
en daar had ik geen zin meer in. Ik heb
juist afstand gedaan van veertig jaar car
rière. Al mijn recensies, foto's, boeken
heb ik weggedaan. Met grote vreugde,
mag ik wel zeggen. Je hebt niet zoveel
nodig. Maar dat weet je pas als je ouder
wordt. Het is de diepere zin van het ou
der worden, jaahaa".
Het wonen hier bevalt haar uitstekend.
"Ik was verrukt van dit plekje. Maar als
je door de gangen loopt zie je toch wel
veel vergeetachtigheid. Egoïstisch ge
zien vind ik dat een beetje jammer. Ik
had gedacht dat er toch meer echt vitalen
zouden zijn. Maar dit is een beetje nega
tief en stemt niet helemaal overeen met
de sfeer in dit heerlijke huis. Het perso
neel heeft ook niet gestaakt, het heeft ons
niet in de steek gelaten". Ze kijkt be
drukt en zegt dan: "Kijk, mijn positie is
een beetje moeilijk. Ik ben niet het ge
middelde en praat naar alle kanten altijd
een beetje te uitgesproken. Daar heb ik
in mijn leven meer dan eens moeilijkhe
den mee gehad".
IJdel punt
Ze wijst op wat zij "een zwerfkat"
noemt. Het stevige, glanzende dier ligt il
legaal te snurken onder tafel en zal aan
stonds worden opgehaald door iemand
van het dierenasiel. "Kijk, dierenliefde is
een van mijn belangrijkste drijfveren ge
weest om vegetarier te worden. Dertig
jaar geleden zei ik: ik eet geen hap vlees
meer en draag geen bontjassen en wat is
er nog meer...? Wat doen we nog meer
met de dieren? Nou ja. Vroeger at ik
vlees en wilde ik niet weten dat het een
dier was. Maar ik durf te wedden dat als
mensen zelf een dier moesten slachten,
driekwart geen hap meer door z'n keel
zou krijgen".
"Dat besluit was in die tijd wel vreemd,
maar ik regel mijn leven niet naar wat
mensen van me denken. Ja. van dat be
jaardentehuis, zegt u... mmmmh.. daar
raakt u me op een zéér ijdel punt. dat geef
ik ruiterlijk toe. Maar normaal trek ik me
niets van de mensen aan. Ik was toen met
familie in een chic hotel in Zwitserland
en de eerste paar dagen kreeg ik zegge en
schrijven een beetje groente, een paar
waterige aardappels en wat boterjus, ter
wijl iedereen de heerlijkste gerechten at.
Na twee dagen heb ik opgespeeld, hoor"
Ach. het was niet zo moeilijk Mensen die
nog veel langer geleden vegetarier wer
den. die waren pas moedig en vastbera
den.
Liever houdt ze het gesprek wat alge
mener. "Ik heb mijn hele leven naar een
bepaalde levenshouding gezocht, voor
mijn part naar de zin van het leven. Ge
vonden? Wie kan zeggen dat ie 'm heeft
gevonden? Het allerdiepste kan alleen
maar ervaren en niet uitgesproken wor
den. Maar de werkelijke mens moet voor
mij nog opstaan. 'Mens' betekent voor
mij een veel hogere schepping dan dat
wat we er op het ogenblik van maken.
Haat, oorlog, vernietiging en onvrede.
Als dat De Mens is dan moeten we ons op
slag opknopen en de aarde van onze aan
wezigheid verlossen. Maar veel mensen
hunkeren ook naar de andere kant. Ik
heb een groot vertrouwen in de jeugd"
Als operazangeres was ze ook
glamour-achtig. ijdel. "Ik verbeeldde me
dat ik een bepaalde positie had Ik wilde
er mooi en verzorgd uitzien. Maar luxe.
dingen, zijn niet belangrijk. Ik ben ont
zaglijk dankbaar dat ik hier zo be
schermd zit en op het park uitkijk, ter
wijl in de wereld zoveel ellende is. Waar
om ik hier zit in plaats van miljoenen.die
het slecht hebben, dat snap ik niet. Kijk.
een kat haal je binnen en je zoekt iemand
die er goed voor is. Maar wat kan ik doen
aan het leed in de wereld0 Ik ben altijd
treurig dat je. pffff. eigenlijk niet meci
bent dan een druppel op een gloeiende
steen".
Atelier
W.A. Engel (onlangs 87 geworden)
kwam hier zeven jaar geleden met zijn
vrouw wonen en is sinds vier jaar we
duwnaar. Deze oud-leraar tekenen en
kunstgeschiedenis is de drijvende
kracht achter het Knshnamurti-lees-
groepje en de tekenlessen. In Hilversum
bewoonde het echtpaar een groot huis
met atelier en zaaltje voor poppenvoor-
stellingen. De collectie handgesneden
houten poppen heeft hij aan het Histo
risch Museum in Rotterdam geschon
ken "Ik heb alles weggegeven Dat half-
bakkene. daar heb je niets aan"
Heel Felixoord hangt vol met door het
echtpaar gemaakte tekeningen en schil
derijen. In Engels bescheiden kamer
staan mooie mahoniehouten kasten met
kunst- en filosofieboeken en een enkel
Indonesisch beeld, de sfeer van zijn over
leden Indische vrouw. Het is een fractie
van wat de bewoner bezat. "Je moet ner
gens aan hechten. Aan boeken ook niet.
nééé. Dat zijn allemaal ideeen van andere
mensen".
Engel is vegetarier vanaf zijn achttien
de. "In Wormeneer. waar ik woonde,
kwamen de varkens voor de slagerij per
boot aan. Met stokken werden ze opge
jaagd en daarna hoorde je dat gegil Dat
was geloof ik doorslaggevend Ik heb
nooit meer vlees gegeten, ook niet >n de
oorlog. Dat was moeilijk, hoor Mijn
vrouw zei: Ik kijk met naar je als jein bad
gaat. Ik was net een geraamte
Vlak na de Eerste Wereldoorlog sloot
Engel zich aan bij de idealistische Rein
Leven-beweging "Politiek was er niet
bij, dat was het leuke Arbeiders en 'ho
gere klassen' door elkaar Het was ty
pisch iets van direct na de oorlog. Alles
moest anders. Op de Tekenschool. de
voorloper van de Rietveldacademie,
werkte dat door. Niemand rookte bij
voorbeeld. Een leuke tijd".
Dat hij evenmin dronk, werd vergoe
lijkt. 'Oh. Engel, die is gek. maar daar
zorgen we wel voor'. "Vrienden vonden
het gewoon, zo was ik nou eenmaal. Ie
dereen moet zelf weten wat hu doet.
maar ik vind het toch jammer dat hier
niet meer mensen van het personeel ve
getarier zijn. Dat versterkt de geest, de
saamhorigheid nog meer Hoewel het na
tuurlijk om de persoon gaat Als
Felixoord niet had bestaan, had ik waar
schijnlijk tussen de gehaktballen geze
ten en gezegd Geeft u mij maar een e:
Mens
Maar gezanik over het eten is er niet en
daarom kan Engel zich wijden aan wat
hij echt belangrijk vindt het geestelijke
Krishnamurti. de Indiase filosoof, is voor
Engel "de ideale humanist" "We moeten
anders worden. We vinden onszelf alle
maal zo belangrijk, terwijl we dat niet
zijn. We zijn geen Spanjaard, Nederlan
der of Amerikaan, we zijn op de eerste
plaats mens. En we moeten het allemaal
zélf doen Dat is altijd de leidraad ge
weest. zo heb ik mijn schoolkinderen
ook les gegeven zelf doen. Daar komen
soms hele mooie dingen uit"
Jacqueline Wijchers. bijna 87. woont
op de benedenverdieping Ze heeft ja
renlang filmkritieken geschreven voor
De Havenloods en schrijft nog steeds,
onder meer in De Vrije Gedachte, het
blad van de Vrijdenkers Ook werkte ze
voor het blad van de Nieuw Malthu siaan-
se Bond. de voorloper van de NVSH In
1935 scheidde ze. na een huwelijk van ne
gen jaar. "Kinderen, daar hadden we
geen zin in. Ik ben nooit hertrouwd Alle
mannen zijn altijd al getrouwd, al maken
Voor mevrouw Wijchers was 'het ethi
sche" reden om geen vlees meer te eten
"Ik voelde al lang dat het niet klopte als
je medeschepselen at. Maar ook esthe
tisch als je een slaatje legt naast een
bloedende biefstuk, dan hoef je niet te
vragen wat het mooiste is Maar ik dacht
nog dal je van je graal viel als je geen
vlees at. In 1924 werd na een lezing van
Kees Boeke. die zich religieus anarcho-
communist noemde, vegetarisch gege
ten Later stuurde Felix Ortt, een van (fa
oprichters van de Nederlandse Vegetan
ersbond me folders op. Toen wist ik dat
Voor die tyd een nogal tegendraads ge
luid. "Iedereen doet wat iedereen doet.
wat mode is Iedereen is liever modieus
dan een padvinder, eet dus lie ver wel dar.
geen vice.. Ik wil niet met alle geweld
overal tegenin gaan. maar ik vind doen
wat iedereen doet een groot ongeluk. als
jc niet eerst gewogen hebt of het goed
De complete Pietje Bellserie
(bestaande uit Pietje Bell, Pietje
Bell's goocheltoeren, Pietje Bell
is weer aan de gang, Pietje Bell
gaat vliegen, De vlegeljaren van
Pietje Bell, Pietje Bell in Amerika
en De zonen van Pietje Bell) zijn
door illustratrice Gerda van
Gijzel voorzien van een nieuw
kaft met prachtige tekeningen.
De eenvoudige zwart-wit
tekeningen van Henri Pieck in
het boek bleven gehandhaafd.
De Pietje Bell-boeken worden
uitgegeven in een uitvoering met
een hard kaft, bijna identiek aan
de allereerste druk.
door Marjan Meijer
Het plotselinge overlijden van W.K.
Ter gelegenheid van het 650-jarig be- Kluitman m 1942 leidde ertoe dat na de
staan van Rotterdam en de uitgave van bevrijding de oudste firmant zich uitslui-
de veertigste druk van het eerste deel tend moest beperken tot uitgeversactivi-
heeft het uitgeversechtpaar P.F.A. Stan- teiten. Kantoren, magazyn, drukkerij,
co-Gerla alle avonturen van Pietje Bell
van nieuwe omslagen voorzien. De Stan-
co's zetten sinds 1987 de traditionele uit
geverswerkzaamheden van Gebr. Kluit
man voort.
Uitgeverij Kluitman werd opgericht
door Pieter Kluitman op 15 maart 1864.
Twee van zijn zonen namen in 1904 het
bedrijf over. De naam werd veranderd in
Gebr. Kluitman. In die dagen beperkten
de activiteiten van de firma zich tot het
uitgeven en drukken van kinderboeken.
Door een weloverwogen uitgavebeleid
ontwikkelde de uitgeverij zich voorspoe
dig. In 1935 trad de derde generatie
Kluitmannen aan. De oorlogsjaren gin
gen niet ongemerkt voorbij. Het familie
bedrijf belandde in een penibele situatie
doordat de Kluitmannen pertinent wei
gerden tot de Kulturkammer toe te tre
den en doordat de Duitse bezetter pa-
piervoorraden en zetlood vorderden. Bo
vendien kampte het bedrijf met een
chronisch gebrek aan brandstof en elek
triciteit, terwijl veel personeelsleden
vanwege de Arbeidseinsatz naar Duits
land werden afgevoerd.
Glansrijk
binderij, zetterij en machinepark werden
afgestoten. Inmiddels was W. Gerla aan
gesteld als mede-directeur.
Uitgeverij Kluitman heeft daarna in de
jaren vijftig, zestig en zeventig de perio
de van fusies en overnemingen m de uit
geverswereld, waaraan andere gerenom
meerde kinderboekenuitgevers ten offer
vielen, glansrijk overleefd Directeuren
P. Kluitman en W. Gerla legden in 1986
hun functies neer en droegen hun taken
over aan het echtpaar P.F.A. Stanco-Ger-
la, dat met frisse animo de uitgeverij
nieuw leven heeft ingeblazen. De ver
nieuwde Pietje Bellboeken zijn hiervan
het resultaat.
In de boeken wordt illustratrice Gerda
van Gijzel vermeld als G van Gijzel. Bij
jongensboeken is dat gebruikelijk; vrou
wennamen kwamen vroeger niet voor in
jongensboeken en nóg komen ze er niet
in.
Illustratrice Gerda van Gijzel uit Roer
mond is in het Rotterdamse verleden ge
doken om de omslagen van de door
Chns van Abkoude geschreven - kin
derboeken naar eer en geweten te kun
nen' tekenen. Zij zwalkte door het ge
schonden centrum Zy werd geïnspi
reerd door bekenden, vrienden en door
een oom van haar schoonzoon. Zij stuur
den haar historische foto's, tekeningen,
prenten of verhalen toe. Een van haar
zoons studeert in de Maasstad. "Ik heb
hem inmiddels drie keer helpen verhui
zen. Ook daardoor heb ik inzicht in de
stad gekregen", legt Gerda uit.
Bij de Laurenskerk snoof zij de sfeer
op die haar ertoe inspireerde de illustra
ties hedendaags maar toch nostalgisch te
maken. "Je denkt dat het niet telt. maar
die echte sfeer is belangrijk. Je ziet het
niet als het klopt Maar wanneer de teke
ningen niet stroken met de waarheid,
valt dat onmiddellijk op", lacht de il
lustratrice. die Pietje Bell "een verrukke
lijk ventje" vindt. "Dat die boeken ook
nu nog staande blijven temidden van de
honderden nieuwe uitgaven ieder jaar,
grenst aan het ongelooflijke".
Begrip
Gerda van Gijzel werd in Amsterdam ge
boren. Onder de naam Gerda van Tol
werd zij in de Nederlandse modewereld
een begrip. Zij gaf lezingen, vergezeld
van zelf gemaakte dia's, over dc Paryse
haute couture shows. Zij bundelde haar
kennis en ervaring m het modevak in het
boek 'De Illusie van de Mode-tekening'
in 1987. Tegenwoordig werkt Gerda voor
de Brabant Pers. waarvoor zu ieder half
jaar een mode-bijlage samenstelt. Naast
haar drukke mode-werk tekent Gerda
vele portretten Onder meer die van
Prins Bomhard. Ze worden volgend jaar
maart gcexposeerd. Prins Bcrnhard te
kenen cn vervolgen^ Pietje Bell Er zyn
van die momenten dat Van Gyzel denkt
wie ben ik dat ik dit mag doen0
