0p weg naar chip van polymeren
Samenstelling radioactief afval onbekend
VI =ii=i'WHM
Delfts 'wondermiddel'
tegen de kantoorziekte
Politie niet kinderachtig, maar radar liegt niet
JK .È^Êkü'.
Meer samenwerking nodig voor
behandeling afgesloten galwegen
Uitreiking vijl grote prijzen voor
wetenschap en kunst 26 oktober
Onenigheid over verwerking
cadmiumhoudende batterijen
Mogelijk beeld- en tv-schermen met ongekend hoge scherpte
HUBBLE BEKIJKT SATURNUS
Eerste oficiële onderzoek van gentherapie
DINSDAG 9 OKTOBER 1990
E".DRE0ACTiE KANS
- PASADENA - Robbyhet een miljoen dollar kostende prototype van
een voertuig voor gebruik op de planeet Mars. tijdens een testrit kortge
leden. Nasa, de bouwer van het ervan, noemde de vier uur en twimtg
minuten durende proefrit een belangrijke mijlp' al in de ontwikkeling
van de computergestuurde planeetwagen, die e«.-is op de rode planeet
een geschikte landingsplaats moet ontdekken voor een bemande missie.
Het zal overigens niet voor het jaar 2000 zijn voordat een voertuig kan
worden gebouwd dat ook daadwerkelijk op Mars zal rondrijden, u»to
DEN HAAG (GPD) - Betere sa
menwerking tussen behandel
centra is noodzakelijk om dia
gnostiek en behandeling van kin
deren met een zogeheten galgan
gatresie (afgesloten galwegen) te
verbeteren. Dit werd geconsta
teerd tijdens overleg tussen be
trokken medici en ouders van pa
tientjes. Vooral afstemming van
werkwijzen tussen de artsen zal
daartoe bijdragen. Het overleg
was georganiseerd door de Ne
derlandse Lever Darmstichting.
Vaststelling van de verschijn
selen en de daaropvolgende be
handeling kan van instelling tot
instelling verschillen. Vandaar
dat werd aangedrongen op betere
samenwerking tussen de diverse
medische specialisten als (klini
sche) genetici en (kinder)chirur-
gen.
Galgangatresie komt voor bij
éen op de 20.000 levend geboren
kinderen. Dat betekent in ons
land ongeveer tien nieuwe patiën
ten per jaar. De atresie i- ontbre
ken van een opening) leidt tot een
groot aantal problemen, zoals le-
vercirrhose (verschrompeling
door woekering van weefsel).
Tot in het begin van de jaren ze
ventig overleden de meeste van
deze kinderen omstreeks het ein
de van hun eerste levensjaar. Een
nieuwe behandeling, een operatie
volgens de zogenoemde metho-
de-Kasai deed de resultaten dui
delijk verbeteren. Bekend is ech
ter ook dat slechts een derde van
deze geopereerde kinderen het
daarna echt goed maakt. Voor de
kinderen met wie het slecht gaat
is levertransplantatie op korte
termijn het enige alternatief.
DEN HAAG (ANP) - Prins Claus
zal op vrijdag 26 oktober in de
Ridderzaal van het Binnenhof
complex te Den Haag vijf grote
prijzen uitreiken op het gebied
van wetenschap en kunst.
De Dr. Heinekenprijs is be
stemd voor prof. Philip Leder
voor zijn baanbrekend werk op
het terrein van de moleculaire
biologie, met name de immunolo
gie en het kankeronderzoek.
FotogTafe Marrie Bot krijgt de
Amsterdamse Kunstprijs voor
haar gehele oeuvre dat een uit
zonderlijke bijdrage beeft gele
verd aan de documentaire foto
grafie in Nederland.
De Amsterdamse Prijs voor de
Geneeskunde is voor prof. J.J.
van Rood voor zijn inzet op me
disch wetenschappelijk gebied,
in het bijzonder voor zijn baan
brekend werk op het gebied van
immunohaematologie
De Amsterdamse Prijs voor de
Historische Wetenschap valt toe
aan prof. Peter Gay voor zijn in
spanningen om de psycho-analy
se op historische thema's toe te
passen.
Prof. J. A Lovelock ontvangt
de Amsterdamse Prijs voor de
Historische Wetenschap voor zijn
onderzoek naar chemicaliën in de
atmosfeer dat in belangrijke mate
bijdroeg aan het besef van de be
dreiging van de aarde door men
selijk handelen.
De sectie Koudetechmek en Kli
maatregeling van de Technische
Universiteit Delft denkt het. won
dermiddel te hebben gevonden
legen het sick-building-syn-
droom. de kantoorziekte waarvan
alleen al in ons land zo'n miljoen
mensen last hebben. De vondst
bestaat uit een vernuftig, compu
tergestuurd airconditioning-sys
teem. dat niet alleen reageert op
de actuele omstandigheden bui
ten. het gebouw, maar gekoppeld
is aan een weervoorspeller Het
systeem maakt daarbij ruim
schoots gebruik van natuurlijke
ventilatie, bovendien kunnen
werknemers met een eigen werk
kamer het systeem instellen op
individuele wensen, wat ook psy
chologisch heel belangrijk is.
Maar de Delftenaren zijn te opti
mistisch als zij denken dat de
kantoorziekte nu spoedig tot het
verleden zal behoren.
De oorzaak van de kantoorziek
te is uiterst simpel: het kantoor is
een voor de mens klimatologisch
hoogst onnatuurlijke omgeving.
waarin hij desalniettemin een
groot deel van de dag doorbrengt.
Het Rijksinstituut voor Volksge
zondheid en Milieuhygiëne (RI
VM) stelt in het befaamde rapport
'Zorgen voor morgen' dat "uit on
derzoek in kantoorpanden is ge
bleken dat de kans op gezond
heidsklachten toeneemt naarma
te meer binnenmilieufactoren
kunstmatig zijn geconditio
neerd". Op die stelling mag ook
het pessimisme over de Delftse
oplossing worden gefundeerd.
Het is weer een technische oplos
sing voor een niet alleen tech
nisch probleem. Vernuftig en als
studieproject leerzaam, energie-
en dus kostenbesparend, zeker.
Maar tiet is wel weer een installa
tie die onderhoud en verzorging
vraagt. De eerder berekende hoge
kosten van produktieverlies en
ziekteverzuim hebben ook niet
geleid tot e?n zo veel zorgvuldiger
onderhoud van de bestaande en
toch ook vaak vernuftige aircon
ditioners, dat daar het probleem
merkt-ar door werd verkleind.
Men moet niet proberen cadmium te weren uit alle toepassingen waar
alternatieven voor zijn. Cadmium moet juist in batterijen worden ge
bruikt. ook als er batterijen zijn zonder cadmium. Wel moeten de cad-
mium-houdende produkten ingezameld worden, zodat de cadmium-
stroom beheersbaar wordt. Hergebruik komt niet in aanmerking
Dat staat in het rapport 'Cadmiumbeleid van verbieden naar beheer
sen van de Commissie Lange Termijn Milieubeleid (CLTMt. een com
missie van deskundigen die valt onder de Centrale Raad voor de Milieu
Hygiene (CRMHi DezeCRMH iseen belangrijk adviesorgaan voor mi
nister Alders van Milieu.
De Stichting Natuur en Milieu heeft een totaal andere visie op het
cadmiumbeleid. en zegt bij monde van beleidsmedewerker Albert
Klingenberg "Cadmium-houdende batterijen moeten wel verwerkt
worden na inzameling, te meer daar er ook andere zware metalen in zit
ten".
De vraag is dan. hoe het kan dat de commissie CLTM een advies uit
brengt dat ingaat tegen wat milieu organisaties menen. De CLTM valt
immers onder de Centrale Raad voor de Milieu H> giene. en daarin zijn
milieuorganisaties ruim vertegenworodigd Klingenberg "Wij zijn van
plan de werkzaamheden van de CLTM aan de orde te stellen, want deze
commissie opereert buiten de normale procedures om. De rapporten
komen niet in de Centrale Raad voor d> Milieu H> giene aan de orde".
Precieze gegevens over de samen
stelling van het radioactieve afval
dat jaarlijks in Nederland wordt ge
produceerd, zijn niet bekend. Wel
weten we dat voor veel radioactieve
stoffen die worden toegepast in de
industrie, onderzoekscentra en zie
kenhuizen niet-radioactieve stoffen
beschikbaar zijn. Dat staat in de no
ta 'Een verkenning van de alterna
tieven voor de in Nederland ge
bruikte radionuclide^ van drs. Da
vid de Jager van de Stichting Na
tuur en Milieu.
Het ministerie van Milieubeheer
heeft opdracht tot deze studie gege
ven en onderzoeker De Jager bege
leid. Dit zelfde ministerie moet ver
gunningen voor toepassingen van
radioactiviteit verlenen. Daarom is
het opmerkelijk dat De Jager con
cludeert: "Exacte gegevens over de
samenstelling en grootte van het ra
dioactief afval dat jaarlijks in Ne
derland ontstaat zijn niet bekend.
Dit komt omdat niet in alle gevallen
exact wordt bijgehouden wat de sa
menstelling van het afgevoerde af
val is".
De meeste radioactieve bronnen
komen uit het buitenland (Canada.
Verenigde Staten. Groot-Bnttan-
nie. Frankrijk en Duitsland). Bij ce
sium- en strontium-bronnen zijn de
gebruikte brandstofelementen van
kerncentrales de uitgangsstof. Uit
de gebruikte brandstof worden in
een opwerkingsfabriek naast pluto
nium en uranium dan ook cesium
en strontium afgescheiden. Andere
bronnen worden gemaakt met be
hulp van de neutronenstraling van
kernbrandstof. Op deze wijze wor
den bronnen als cobalt en americi-
um gevormd.
Uit het onderzoek van De Jager
komt naar voren dat zeventig per
cent van de radioactiviteit van de
bronnen kan worden vervangen
door niet-radioactieve technieken
of door radioactieve stoffen die
minder dan 150 jaar een risico ople
veren. Het gaat hier vooral om de
vervanging van americium-bron-
nen. een stof die 4320 jaar een stra
lingsrisico geeft. Het is dit americi-
um, dat behalve in de industrie, ook
in rookmelders wordt toegepast.
Om te voorkomen dat amerieium in
het milieu terechtkomt, moeten vol
gens De Jager de voorhanden alter
natieven worden toegepast of -als
dit niet kan- moet er statiegeld op
de bronnen komen zodat ze weer
worden ingezameld.
De Jager aan de afdeling Vergun
ningen van het ministerie van
Milieubeheer of het aantal radioac
tieve bronnen toeneemt, werd ge
antwoord dat 'de indruk bestaat dat
het aantal bronnen nog steeds toe
neemt. echter in geringe mate'.
Globaal gaat het in Nederland om
22.000 bronnen voor toepassing in
industrie, onderzoek en ziekenhui
zen. Bij industriële toepassingen
betreft het vooral bronnen voor
meet- en regeltechniek. Een belang-
rttfce medische toepassing is de nu
cleaire therapie. Daarbij dient men
plaatselijk aan bijvoorbeeld een tu
mor een hoge stralingsdosis toe om
de tumor te vernietigen. Ook wordt
patiënten radioactieve stoffen toe
gediend, die zich in het lichaam ver
delen en daar straling uitzenden.
Deze straling kan men waarnemen
en onderzoeken. Naast dit gebruik
in onderzoek en industrie worden
radioactieve bronnen toegepast in
rookmelders. Daarvan waren er in
1975 in Nederland 120.000. terwijl
dat nu is opgelopen tot 800 000, met
nog steeds een groei van 100 000 per
jaar. Industrie en onderzoekscentra
leveren jaarlijks zo'n 400 kubieke
meter radioactief afval. Bij zieken
huizen gaat het om een zelfde hoe
veelheid. Versleten rookmelders
geven een onbekende hoeveelheid
radioactief afval. Van de toegepaste
bronnen in de industrie is welis
waar bekend dat een gedeelte na ge
bruik door de producent in het bui
tenland voor hergebruik of opslag
wordt teruggenomen, maar van
deze terugnames worden geen sta
tistieken bijgehouden.
Van onze correspondent Ben Apeldoorn
In het wetenschapsblad Science van 14 september wordt een
ontdekking besproken die belangrijke gevolgen kan hebben voor
de produktie van microprocessoren, ook wel chips geheten.
Assistenten van de chemicus Bruce Novak, verbonden aan de
universiteit van Berkeley in Californië, ontdekten een halfjaar
geleden bij toeval dat een nieuw, langs kunstmatige weg
geproduceerd polymeer dat zij onderzochten, eigenschappen
vertoonde die verdacht veel leken op die in een elektronische
schakeling.
Een polymeer bestaat uit zeer grote meren komen zowel in de natuur
moleculen van aaneengeschakelde voor (bijvoorbeeld polysacchari-
(bio)chemische verbindingen; poly- den) als in synthetische vorm ('plas
tics').
Novak besloot zijn team op te dra
gen de elektrisch geleidende eigen
schappen van het polymeer aan een
uitgebreid onderzoek te onderwer
pen.
Dat bleek niet voor niets te zgn
geweest getuige de inhoud van een
lezing die Novak begin september
afstak tijdens de 200e bijeenkomst
van de 'Amerikaanse Scheikundige
Vereniging'. Tijdens zijn verhaal
deed Novak verslag van de resulta
ten van het onderzoek aan het poly
meer dat inmiddels luistert naar de
afkorting APPS. Die letters staan
De planeet Satumus gezien door de lens van een van de camera's van de Hubble-ruimtetelescoop. De foto is geno
men op het moment dat de planeet zich op een afstand van zo'n dertienhonderd miljoen kilometer van de aarde
bevond. <,oU>
In de Verenigde Staten is is onlangs ingespoten Steven A. Rosenberg lijk in de kliniek onder-
het eerste officieel goed- met witte bloedcellen worden toegepast bij ern- zocht. Een eerste aanzet
gekeurde onderzoek bij waarin een nieuw gen stig zieke kankerpatien- vormde het vorig jaar be
mensen van start gegaan (voor het enzym ADA) is ten. gonner. onderzoek van
die behandeld worden via ingebracht. Het onder- Al jaren wordt beweerd Rosenberg, die bij patien-
gentherapie. Het betreft zoek staat onder leiding dat gentherapie "op niet ten met huidkanker een
een experimentele be- van dr. W. French Ander- al te lange termijn tot de speciaal soort witte
handeling van kinderen son en dr. R. Michael mogelijkheden behoort, bloedcellen (lymfocyten)
met een ernstig tekort- Blaese. Later in het jaar Lange tijd afgedaan als inspoot die voorzien wa-
schietend afweersys- zal gentherapie waar- speculatie, wordt genthe- ren van een vreemd 'mer-
teem. Het eerste patiëntje schijnlijk ock door dr. rapie nu toch daadwerke- kergen'.
voor 'Arylated p-Phenyl Sulfide'
waarmee men niet alleen de chemi
sche samenstelling aangeeft maar
ook op welke manier het is verkre
gen.
In dit geval gaat het om een aro
matische koolwaterstofverbinding
(benzeen) waaraan een waterstof
atoom werd onttrokken ('Arylated')
en de rest werd gekoppeld aan een
zwavelhoudende verbinding (een
sulfide). Geen stof voor op de boter
ham dus.
Nieuwe eigenschap
De onderzoekers kwamen er achter
dat als dit polymeer met ultraviolet
licht werd beschenen het bijna de
zelfde geleidende eigenschappen,
alleen in minder sterke mate, ver
toont als silicium (waarvan 'chips'
worden gemaakt) en anden- hal Ei
leiders.
Dit is een geheel nieuwe, en als
zodanig 'revolutionaire' eigenschap
voor een polymeer dat net als orga
nische stoffen van nature juist hele
maal niet geleidend is.
Polymeren worden trouwens om
geheel andere redenen al lang ge
bruikt bij de fabricage van micro
processoren en wel bij het lithogra
fisch etsen van een silicium 'wafel'
waarop een aantal microprocesso
ren moet worden geschapen.
Dat proces is te vergelijken met
het maken van het aloude 'print
plaatje' waar door inwerking van
een zuur en daarna uitwassen dc
stroomgeleidende banen overblij
ven waarop elektronische compo
nenten, zoals bijvoorbeeld transis-
toren. weerstanden, condensatoren
en ic's (geïntegreerde circuits) kun
nen worden gesoldeerd.
Bij de aanmaak van microproces
soren gebeurt dat allemaal op mi
croscopisch kleine schaal; een sili-
ciumwafel wordt bedekt met een
dunne polymeerfilm en over de wa
fel wordt een ragfijn componenten-
raster gelegd waarna het geheel
wordt beschenen met sterk ultra
violet licht. Op die manier brengt
men optisch duizenden schakelin
gen op een paar vierkante millime
ter aan. wier posities als het ware
gefixeerd worden door een behan
deling met een zwak zuur waarvoor
het overgebleven polymeer resis
tent is. De uiteindelijke, onderlinge
verbindingen worden middels een
slotbehandcling met bijvoorbeeld
aluminiumdamp aangebracht.
Bij dit proces is de functie van het
polymeer dus aÜMB het r< M
zijn voor uv-straling en zuur. en wel
op die plaatsen die door de micro-
schakelingen moeten worden inge
nomen. Met deze optische methode
bij de vervaardiging van micropro
cessoren is men in staat om op een
siliciumplaatje met een oppervlakte
van vijftig vierkante millimeter mil
joenen 'bits' onder te brengen, maar
daarmee is de grens van wat op dit
Te optimistisch?
Wat Novak's team nu gevonden
heeft is dus een polymeer met gelei
dende eigenschappen en dat lijkt
een oplossing te zijn voor dc ge
noemde verbindingen tussen de tal
loze schakelingen van een micro
processor.
Het verv aardigen van microchips
is namelijk een uitermate ingewik
keld karwei, niet in de laatste plaats
omdat het silicium buitengewoon
zuiver moet zijn; de minste veront
reiniging is al catastrofaal en naar
mate dc chipschakehngen steeds
talrijker, kleiner en ingewikkelder
werden steeg ook het aantal kostba
re 'kneuzen' navenant.
Polymeerfilms kunnen echter
met groot gemak en met grote preci-
zie op een siliciumwafel worden
aangebracht en wetenschappers
zoeken dan ook al heel lang naar
een methode om de verbindingen
tussen schakelingen met behulp
van een polymeer coating aan te
brengen. Met de vondst van Novak
en zijn medewerkers lijkt hun
droom nu in vervulling te gaan
Maar voordat het zover is zullen
toch eerst enkele technische pro
blemen moeten worden overwon
nen.
In de eerste plaats is het gelei
dend vermogen van Novaks poly
meer (nog) onvoldoende om het
hoofd te kunnen bieden aan de m l
heid waarmee de tegenwoordige
microprocessoren werken en ten
tweede kan men de verbindingen
niet klein genoeg maken om te pas
sen in de moderne chips. Dat
scheelt ruwweg nog een factor 100
tot 1.000. Ook is nog niet duidelijk
of de geleidende eigenschappen
.in het APPS v. r. r
door de activiteit van gevormde to
nen of juist door het transport van
elektronen (de 'echte electnciteit').
Daarnaast vertonen polymeren
als het APPS onder constante in
vloed van licht en waterdamp op
den duur degeneratieverschijnse-
len.
Veel onderzoekers zien daarom
vooralsnog weinig in de toepassin
gen van het polymeer en vinden No
vak's uitlatingen, dat de problemen
op den duur zullen worden OW
wonnen, veel te optimistisch.
Maar als Novaks optimisme te
recht is. dan zullen tv- en computer
schermen in de toekomst geen ge
bruik meer behoeven te maken van
kathodestraalbuizen. waarbij bun
dels elektronen de vertrouwde beel
den opwekken, of van vloeibare
kristallen (LCD'.-i VOOT dl VUIÉI
schermen van bijvoorbeeld porta
ble computers De toekomstige
schermen zullen dan bestaan uit ge
leidende polymeren met een onge
kend hoog oplossend vermogen.
Veel te optimistChT
De Enschedese politie heeft vo
rig jaar 16.000 automobilisten
bekeurd wegens te hard rijden.
Ze zijn allemaal gefotografeerd
tijdens radarcontrole. Volgens
brigadier H. B. Gelen van de af
deling algemene verkeerszaken
loopt het aantal overtredingen
dit jaar terug. "Ik heb het idee
dat men minder hard rijdt. In
1989 hadden we in een bepaalde
straat drie filmpjes -van 36 op
names- per uur nodig. Nu is éen
filmpje genoeg".
De radar kan op twee manieren
worden gebruikt. Ten eerste zonder
camera. "Dan moeten enjge colle
ga's een eindje verderop staan opge
steld om de overtreders aan te hou
den en te bekeuren. Het voordeel is
dat we op deze manier lik op stuk
kunnen geven", zegt Gelen
De tweede mogelijkheid is de ca
mera. Die wordt aan de radar ge
koppeld en kan per seconde twee
foto's maken. Op die manier wordt
een hele rij auto's vastgelegd. Vol
gens de brigadier is het voordeel
van deze methode dat iedere hard
rijder op de bon wordt geslingerd.
"Bij de 'lik op stuk-methode' is het
onmogelijk om alle overtreders te
bekeuren en we kunnen ook niet
beide weghelften tegelijkertijd in
de gaten houden. Met de camera
kunnen eenvoudig beide verkeers
stromen woren gefotografeerd".
De Gatso-radar -ook langs de
Rijksstraatweg in Wassenaar te vin
den- zendt continu een signaal met
een bepaalde frequentie (toonhoog
te) uit. De signaalbundel is erg smal
en verlaat de radar precies onder
een hoek van 20 graden. Deze hoek
moet vrij nauwkeurig zijn want bij
een te grote of te kleine hoek wordt
er een te lage respectievelijk te hoge
snelheid gemeten.
Reflectie
Als een voertuig door de radarbun
del rijdt, wordt een gedeelte van het
uitgezonden signaal gereflecteerd
en opgevangen door dc antenne. De
hoogte van het weerkaatste signaal
is niet gelijk aan hpt uitgezonden
signaal. Met behulp van het fre
quentie-verschil wordt de snelheid
van het voertuig bepaald
De snelheid van het vastgelegde
voertuig, de datum cn de exacte tijd
kunnen op het apparaat worden af
gelezen. Als bij een controle ge
bruik wordt gemaakt van een came
ra. dan worden die gegevens via een
spiegeltje meegefotografeerd.
Niet kinderachtig
"We houden een behoorlijke marge
aan. omdat er dan niets meer tegen
in te brengen is. De apparatuur kan
hooguit een tot twee kilometer per
uur onnauwkeung zijn Als iemand
wordt bekeurd, dan heeft hij be
hoorlijk te snel gereden, dat staat
dan vast", benadrukt Gelen 'Trou
wens. we willen ook niet te kinder
achtig zyn".
De boetes zijn overigens niet be
paald kinderachtig Voor een tot
veertien kilometer te hard rijden
moet 50 gulden worden neer geteld,
voor vijftien tot 20 kilometer boven
de limiet 80 gulden. 21 tot 25 kilo
meter te hard levert een boete van
120 gulden op en 26 tot 30 kilometer
maar liefst 140 gulden Meer dan 30
kilometer te hard betekent een pro
ces-verbaal. De overtreder moet
dan voorkomen of knjgt een dag
schikking cn hij heeft vanaf dat mo
ment een strafblad
Auto verlaat
radarbundel, einde
van de snelheids
meting (fotomoment).
Radarapparatuur~|
