'Bij de Appels lazert de verf er nu al van af
'Ik had alles tegen: jong, vrouw èn kleurling'
Geld voor getroffen orkesten
DONDERDAG 13 SEPTEMBER 1990
PAGINA 21
Fonds spreiding
voorstellingen
niet haalbaar
ROTTERDAM (GPD) - Het
voorstel van minister D'Ancona
van wvc om een fonds in het le
ven te roepen voor een betere
spreiding van theatervoorstel
lingen lijkt niet levensvatbaar.
Dat viel af te leiden uit de fo
rumdiscussie die gistermiddag
tijdens het Theaterfestival in
Rotterdam werd gevoerd. Vol
gens George Lawson, hoofd po
diumkunsten van wvc, maakt
de weerstand in de theaterwe
reld tegen zo'n afname- of pro
grammeringsfonds de instelling
ervan twijfelachtig. Weliswaar
blijft het voorstel vooralsnog ge
handhaafd, maar er zal, zo stelde
hij, gezocht worden naar alter
natieven om hetzelfde doel te
bereiken.
Hoewel de vereniging van
schouwburgdirecteuren, de
VSCD, in principe voorstander
is, zoals voorzitter Pim van
Klink meedeelde, kan het voor
stel op weinig bijval rekenen.
Een aantal schouwburgdirec
teuren heeft al laten weten het
standpunt van de vereniging
niet te delen. Maar vooral de to
neelgezelschappen zien niets in
het voorstel. Het afnamefonds
zou immers voor een deèl be
kostigd moeten worden uit de
subsidies aan de gezelschappen.
Op die manier hoopt wvc geld
vrij te maken om met name een
twintigtal grote schouwburgen
financieel te kunnen ondersteu
nen. Een verruimd budget zou
i de theaters dan in staat stellen
meer gesubsidieerde voorstel
lingen op het programma te zet
ten. De toneelgezelschappen
zouden daardoor vaker in het
land moeten spelen en een-bete
re betaling voor hun produkties
tegemoet kunnen zien.
Iron Maiden komt
met Anthrax
naar Groenoordhal
LEIDEN - De Britse heavy-me-
talband Iron Maiden komt op 2
november naar Leiden voor een
concert in de Groenoordhal. In
1986 gaven ze hier al een veel ge
roemd optreden. Als speciale
gast zal de Newyorkse groep
Anthrax op het podium ver
schijnen. De kaartverkoop voor
het optreden van de twee bands
begint zaterdag bij alle VW's
en bespreekbureaus.
Leidse Djuanita Soedjono één van architectes in naslagwerk:
Kunsthistoricus Hayo de Boer (30) over teloorgang schildersambacht
LEIDEN Vrouwelijke beeldende kunstenaars kunnen
zich al vijftien jaar bij de Stichting Vrouwen in de Beelden
de Kunst (SVBK) inschrijven in hun documentatiebestand.
Instellingen en andere geïnteresseerden op zoek naar werk
van vrouwelijke kunstenaars kunnen uit dit bestand put
ten. Wanneer opdrachtgevers zoals gemeenten of woning
bouwverenigingen echter een vrouwelijke architect willen
inschakelen, is er geen naslagwerk voorhanden. Daarin is
nu verandering gekomen. In het boek 'Architectes' staan
vijftig Nederlandse vrouwen met hun bouwwerken. Ook de
Leidse Djuanita Soedjono komt erin voor met haar eigen
bureau. Op dit moment heeft zij net de verbouwing van de
Hema in de Leidse Haarlemmerstraat achter de rug en is zij
bezig met een nieuwbouwproject voor bejaardenwoningen
in deze stad.
partner Tammo Bruins: 'Het is net als met sexfilms: tieb je er één gemaakt.
Djuanita Soedjono met echtgenoot en
dan volgen er meer'.
om bij elkaar bij de voordeur te
buurten. Op de gangen veel zitjes en
grote ramen voor een levendige en
gezellige sfeer".
Soedjono studeerde af op een ont
werp voor een gemeentehuis en
werd op basis hiervan gevraagd
mee te doen aan een prijsvraag voor
de nieuwbouw van het gemeente
huis in Hardinxveld-Giessendam.
Drie architectenbureaus leverden
een plan in. De jury kraakte alle ont
werpen af. "Ze hadden er geen goed
woord voor over", zegt ze nu la
chend, want het lot was haar gun
stig gestemd. Het personeel dat ook
zijn stem mocht laten horen, was
wèl enthousiast over Soedjono's in
zending en zij kreeg alsnog de op
dracht.
"Ik probeer als ik met een ont
werp bij de opdrachtgever kom, een
compleet sfeerbeeld te presenteren.
Ik heb gemerkt dat juist het creëren
van zo'n totaalbeeld een gunstig ef
fect op de beoordeling kan hebben.
Bovendien praat ik altijd veel en en
thousiast over mijn ontwerpen. Dat
werkt ook".
De verbouwing van de Hema gaat
terug naar 1977 toen Schutte een
ontwerp voor de verbouwing en uit
breiding vervaardigde. Het verhaal
is langzamerhand bekend: eerst
was er sprake van een rigoreuze ver
bouwing, waarbij vier panden aan
de Jan Vossensteeg moesten wor
den gesloopt. De buurtvereniging
Maredorp verzette zich tegen dit
plan en diende een bezwaarschrift
in bij de Raad van State. In 1983
wees de Raad van State dit bezwaar
schrift af. De Hema was inmiddels
tot een ander inzicht gekomen en
droeg in 1986 het bureau van Soed
jono op een nieuw ontwerp te ma
ken, waarbij het oude gebouw van
architect Elzas, met behoud van de
bestaande fundering en de begane
grond, zou worden gesloopt. Één
jaar later, toen de begroting was in
gediend en de vergunning verleend,
besloot de (nieuwe) Hema-directie
budget en beleid te wijzigen en af te
zien van vervangende nieuwbouw.
Ook de bouw van een verse bakker
en nieuwe magazijnen was inmid
dels van de baan. Weer ruim een
jaar later - eind '88, elf jaar na de eer
ste ontwerpen - diende Soedjono
wëderom een ontwerpplan in, waar
bij de architectuur van Elzas geheel
behouden bleef. Ze betreurt dit ach
teraf niet. "De originele architec
tuur is immers prachtig en wordt nu
gecombineerd met een chique en
toch betaalbare vernieuwde hoofd
ingang, waarvan de penanten en ko
lommen zijn bekleed met zwart en
wit graniet".
Bij de vernieuwing van het interi
eur had Soedjono geen inspraak.
Die werd geheel volgens de huisstijl
van de Hema ingericht. Als steun
kleur koos men turquoise, toevallig
de lievelingskleur van Soedjono.
Toch is niet alles perfect. "De in
gang zorgt op dit moment voor een
praktisch probleem. Er is daar een
speciale doorgang voor invaliden
maar deze wordt steeds geblok
keerd door geparkeerde fietsen.
Daar moet de directie nog een op
lossing voor vinden, of heel kordaat
gaan optreden. Verder wil ik nog de
originele Hema-vlaggen aan de
voorgevel. Dat is zo'n feestelijk ge
zicht".
Andere projecten
vrouwelijke
architecten in regio
LEIDEN.Ir. Driessenplein,
woningen (nieuwbouw).
Leidsch Dagblad, verbouw
kantoren.
Maresingel. school en wo
ningen (nieuwbouw).
Oegstgeesterwcg, zuster
huis AZL (nieuwbouw).
Rijksuniversiteit Leiden
(stedebouw).
Rijnsburgerweg, studenten
appartementen.
Rijnsburgerweg, huisart
senpraktijk.
LEIDERDORP. Touwbaan:
autoshowroom.
voorbeeld. Museumdirecteuren
vroegen altijd of ze er een paar mo
tortjes extra bij konden krijgen,
want dat mechaniek is natuurlijk
enorm aan slijtage onderhevig".
"Dat loslaten van het oude am
bacht is eigenlijk begonnen met Na
poleon, die de gildes, de plaatsen
waar schilders de techniek konden
leren, heeft afgeschaft. In de zeven
tiende eeuw was je als schilder
strafbaar als je je vak ambachtelijk
niet goed beheerste".
"Elke schilder had zo zijn eigen
recepten. Het waren bijna alchimis
ten. Ieder had zijn geheim. Als je die
zeventiende-eeuwse schilderijen
ziet, die zien er nog opvallend goed
uit. De panelen van Van Eyck zien
eruit alsof ze gisteren zijn gemaakt.
En die zijn nog van vóór de 17de
eeuw. Er zitten weinig of geen bar
sten in, vergeling is er nauwelijks.
Van Eyck heeft een bewerking ge
vonden waarbij de olieverf snel
droogt en nauwelijks vergeelt. Dat
noemen ze 'het geheim van Van
Eyck"'.
Rembrandt
Hayo de Boer heeft een tijd mogen
meewerken aan het zogenaamde
Rembrandt Research Projekt. Hij
hoorde onlangs dat DSM dit projekt
onder leiding van prof.dr. Ernst van
de Wetering gaat sponsoren en hij
zou er dolgraag na zijn afstuderen
aan meewerken.
"Een erg interessant onderzoek.
Ik ben een groot bewonderaar van
Rembrandt, die volgens mij een kei
harde werker was. Een vernieuwer
ook, die als een van de eersten pas-
teus begon te schilderen, dus in dik
ke lagen. Een voorbeeld had hij
niet, hij vond gewoon dat het zo
moest. Hij kon ook heel snel schil
deren en met een prachtig lopend
penseel. Hij beheerste het ambacht
tot in de puntjes. Zijn doeken zyn
na zoveel eeuwen nog uiterst goed
geconserveerd".
"Erg interessant vind ik ook het
onderzoek naar valsheid of echt
heid. Dat spreekt de mensen na
tuurlijk ook erg aan. Ze hebben te
genwoordig talloze methoden om
een schilderij op echtheid te beoor
delen. Valse werken kunnen wor
den ontdekt door vergelijking van
de stijl. Ook kun je kijken naar de
kleding in een bepaalde periode.
Als er dan een anachronisme is in
geslopen, dan is er iets mis. Maar
soms zijn 'echte' schilderijen nader
hand ook veranderd. In tijden waar
in de kuisheid hoogtij vierde, kre
gen de engeltjes opeens broekjes
"Ook de vingerafdruk van de
schilder wordt wel bekeken. Da
Vinei en Rubens veegden soms in
hun verf en dan kreeg je vingeraf
drukken. Daarnaast is er natuurlijk
het type canvas en de ondergrond
Maar vervalsers gebruiken meestal
wel een doek dat uit de tijd komt
van de schilder die ze willen verval
sen. Dan krabben ze gewoon een
doek van een mindere schilder
schoon".
"Vaak hebben we bij de zoge
naamde vervalsingen ook te maken
met restauraties. Dan wordt er cad-
miumsulfide aangetroffen op een
doek, een stof die bij de oude mees
ters nog niet voorkwam. Om te kij
ken of je met een restauratie te ma
ken hebt of met een vervalsing,
moet je een verfdeeltje microsco
pisch onderzoeken. Je neemt dan
een dwarsdoorsnede van zo'n verf
deeltje en dan zie je dat het bestaat
uit verschillende laagjes. Als dat
cadmiumsulfide zich vlak voor de
ondergrond bevindt, kun je er bijna
zeker van zon dat je met een verval
sing te maken hebt. Bevindt het
zich bovenaan dan is er sprake van
restauratie. Ik ben niet zo'n carrie
remaker, maar zo'n Rembrandt Re
search Projekt, daaraan zou ik dol
graag willen meewerken. Wie weet'.
'Duitsers!?' te boek
DEN HAAG (ANP) - "De hereni
ging van de beide Duitslanden
waarvan nu sprake is. zie ik niet als
een heerlijk ding. Ik zie het als iets
wat niet te voorkomen is en ik ben
er niet blij mee. Ik zie een groot
macht ontstaan waarvoor ik toch
enigszins beangstigd ben".
Dat zegt de onlangs overleden
schrijfster An Rutgers van der Loeff
in 'Duitsers!?', een door studenten
van de Katholieke Universiteit
Nijmegen samengestelde bundel
met interviews over dit onderwerp
dat menige Nederlander hoog zit.
Het boekje werd gisteren door een
van de geïnterviewden, de auteur
Harry Mulisch, aangeboden aan de
ambassadeur van de Bondsrepu
bliek Duitsland. Otto von der Ga-
blentz.
De andere geïnterviewden zijn
prof. P. Steenkamp, Karei van het
Reve, Theo Olof, Ton Lutz. Mies
Bouhuys, Willem Brakm.in, prof. A
van Melsen. prof. G. Hoefnagels.
Louis Fréquin. Theun de Vries. Li
ne Dresen-Coenders, prof. J. Tin
bergen en prof. H. von der Dunk
en degelijke geschiedenis is sinds
de oprichting in 1872 slechts drie
keer van eigenaar veranderd. In
1984 nam Soedjono het van Schutte
over, een goede vriend van haar va
der.
"Ik heb na mijn afstuderen in
1982 eerst een paar jaar free-lance
gewerkt voor de bureaus van mijn
professoren Herman Herzberger en
Lex Haak. In 1984 kreeg ik zelf de
kans, een prachtige gelegenheid om
mezelf waar te maken. In het begin
was het moeilijk in de bouwwereld-
Ik had eigenlijk alles tegen: ik was
jong, een vrouw en kleurling".
"Met het eerste project werd ik di
rect in het diepe gegooid. Het was
een renovatie en nieuwbouwproject
voor bejaardenhuis Zuiderheide in
Hilversum, een omvangrijke opga
ve. Er waren twee opdrachtgevers
waar ik rekening mee moest hou
den: de woningbouwvereniging en
de stichting van het bejaardenhuis.
Met de directeur hadden we wel ge
boft, bij hem kon in principe alles.
Ik heb er moeiteloos een prachtige,
maar eigenlijk te dure garderobe
doorheen gedrukt. Wel wat ondeu
gend, vond hij. Het leuke aan deze
opdracht was ook dat ik het interi
eur mocht ontwerpen. Zo is de ont
vangstbalie in de hal een uitwer
king van een afstudeerontwerp van
mij. Bij de volgende opdrachten
was het wel eens wat anders, beslis
singen werden moeilijker en
dikwijls had je beduidend minder
inspraak".
Na het bejaardenhuis volgen
meer projecten. "Het is eep beetje
als met seks-films, heb je er één ge
maakt, dan word je steeds meer ge
vraagd. Op dit moment zijn we be
zig met de nieuwbouw van woning
wetwoningen voor ouderen in Lei
den: de Zijloever en de Rondedans.
Met nieuwbouw verloopt het pro
ces dikwijls efficiënter en sneller
dan bij verbouw en renovatie".
"Tammo, mijn man, en ik hebben
bepaalde gedachten over de bouw
van bejaardenwoningen. Wij willen
de mensen uit hun kamertjes halen
en ontmoetingen stimuleren. Daar
om gebruiken wij het liefst 'staldeif-
ren'. De bejaarden kunnen het bo
venste deel van de deur openzetten
LEIDEN "De moderne schil
ders hebben het ambachtelijke
laten vallen. De kunstenaars
van nu krijgen hun verf keurig
in een tube van de verffabriek.
Maar het is dode verf, het pig
ment ervan is te fijn. Die verf
dekt wel erg goed, maar ade
men is er niet bij. Hij leeft niet.
Ze moeten in het Stedelijk bij
wijze van spreken de Appels nu
plat leggen, anders lazert de
verf er van af. Ik voorzie voor de
moderne kunst In de toekomst
grote restauratieproblemen".
'Architectes' wordt door de samen
stellers een naslagwerk van in Ne
derland praktizerende architectes
genoemd. Het is echter meer een
willekeurige verzameling projecten
van 50 architectes. Het is ook geen
volledige lijst: 200 vrouwen werden
aangeschreven, slechts een kwart
wilde in het boek worden opgeno
men. De vrouwen selecteerden
voorts hun eigen werk, waardoor
een zekere afwisseling ontstond. Er
zijn ontwerpen opgenomen van
nieuwbouw, renovatie en restaura
tie. Bij de presentatie van het boek
heeft Soedjono haar andere colle
ga's ontmoet. Daar waren voor haar
weinig bekenden bij. Waarschijn
lijk werken veel studiegenoten ta
melijk anoniem bij grote bureaus,
onbereikbaar voor de samenstel
lers. Hoe is het Djuanita Soedjono
na haar studie vergaan?
Het bordje Architectenbureau
Schutte Partners op het pand aan
de Cronesteinkade is net verruild
voor de namen Bruins/Soedjono
De originele architectuur van de Hema in Leiden werd bij de verbouwing Architekten. De namen van haar en
zoveel mogelijk gehandhaafd. (eigen foto's) haar man. Het bureau met een lange
DEN HAAG (GPD) - De or
kesten die onevenredig
zwaar getroffen worden
door de komende herverde
lingsoperatie krijgen tijde
lijk iets extra's. Die toezeg
ging deed minister D'Anco
na (wvc) gisteren in een de
bat met de Tweede Kamer.
Net als de Kamer verwacht
de bewindsvrouw grote pro
blemen bij het Brabants Or
kest, het Rotterdams Phil-
harmonisch en het Residen
tie-orkest.
De herverdelingsoperatie betekent
dat deze drie orkesten elk ruim 4
ton inleveren, gespreid over acht
Welke orkesten onevenredig
zwaar de dupe worden, wil D'Anco
na laten onderzoeken door een klei
ne commissie van deskundigen.
Ondertussen gaat de bewinds
vrouw in haar begroting op zoek
naar geld waarmee de gedupeerde
orkesten tijdelijk kunnen worden
gecompenseerd. De herverdelings
operatie op zich wil D'Ancona niet
ter discussie stellen.
De bewindsvrouw houdt vast aan
haar voornemen om uniforme re
gels op te stellen voor de hoogte van
de (niet-personele) budgetten van
de verschillende orkesten.
D'Ancona vindt dat het (niet-per-
sonele) budget van een orkest moet
worden gebaseerd op het aantal
personeelsleden. "Dat is een helde
re regel", aldus D'Ancona. Voor het
Limburgs Symfonie Orkest bete
kent dit een uitbreiding van het
budget met ruim 4 ton, over acht
jaar. Het Nederlands Ballet Orkest
krijgt er in die periode zelfs ruim 6
ton bij. Aan deze herverdeling
wordt niet getornd. "Deze bedragen
zijn toegezegd", aldus D'Ancona in
de Tweede Kamer.
Op verzoek van de Kamer laat
D'Aiicona onderzoeken of de nieu
we verdeelsleutel voor de orkesten
nog enige aanpassing behoeft. Een
Kamermeerderheid van CDA,
PvdA en WD vindt dat niet alleen
het aantal orkestleden bepalend
moet zijn voor de (niet-personele)
subsidie. Ook de grootte van het
speelgebied en de te maken reiskos
ten zouden bijvoorbeeld in be
schouwing kunnen worden geno-
Hayo de Boer (30) hoopt binnenkort
aan de Leidse Universiteit af te stu
deren als kunsthistoricus. In zijn
pas ingeleverde scriptie heeft hij
zich vooral geconcentreerd op de
ambachtelijke kant van het schilde
ren door de eeuwen heen.
"Ik heb nogal moeite met het
kunstwereldje op zich. Daar is zo
veel snobisme. En van die zweveri
ge kunstenaars moet ik helemaal
niet veel hebben. Sommige kunste
naars - daar kun je nu eenmaal niet
omheen - zijn echt bijzonder. Dat is
gewoon zo. Maar je moet dat mer
ken aan hun werken en niet aan hun
manier van doen".
Hayo de Boer ging in 1982 rechten
studeren. Niet voor lang. In 1984
koos hij voor kunstgeschiedenis.
Hij schilderde zelf portretten en had
voor hij aan zijn studie kunstge
schiedenis begon een jaar les gehad
aan de kunstacademie in Nice.
In zijn scriptie, die hij nog maar
net heeft ingeleverd bij zijn begelei
der Couprie, staat het oude am
bacht van de schilderkunst cen
traal. "Er zijn bijna geen schilders
meer die het ambacht beheersen, en
dan heb ik het over het ambacht
zoals de oude meesters dat kenden.
Van mensen die nu zogenaamd 'rea
listisch' schilderen wordt vaak ge
dacht dat zij dat ambacht nog wel
beheersen. Maar dat realisme heeft
er niet veel mee te maken. Velen
schilderen dan misschien wel net
als de oude meesters figuratief,
maar ook zij gebruiken dezelfde
materialen als veel van hun abstract
werkende collega's. Met industriële
verf kun je dan misschien wel
meteen goed gedekt schilderen,
maar de fijne nunances, zoals de
oude meesters die in hun doeken
aanbrachten, gaan vaak verloren.
Er zijn wel transparante verven,
Hayo de Boer:"Met de stijl van de oude meesters hebben de moderne schilders meteen de ambachtelijke traditie
losgelaten". (foto Henk Bouwman)
maar hun werking is niet hetzelfde
als die van die ambachtelijk ge
maakte verf'.
"Willink was iemand die dacht de
oud-meesterlijke schildertechniek
te bezitten. Maar ook zyn werken
gaan nu al bladderen en barsten.
Het is mogelijk dat hij een verkeer
de ondergrond heeft gebruikt. De
oude meesters gingen als volgt te
werk: ze brachten eerst op het doek
een soort witte plamuurlaag aan,
voor de zuigkracht, zodat de verf
werd opgenomen. Daarop werd de
ondergrond geschilderd en de voor
stelling aangebracht, in krijt of in
een ander materiaal. Maar die zuig
kracht moest ook niet te sterk zijn,
dus daarom brachten ze er vaak een
tussenvernis van olieverf op aan
(imprimatuur). Willink gebruikte
daarentegen schellak waarschijn
lijk in een te hoge concentratie. Zo
dat wat er overheen is geschilderd
min of meer is geïsoleerd en er van
af springt".
"Veel schilders van tegenwoordig
beheersen het ambacht niet meer,
ze hebben die traditie losgelaten.
En dan heb ik het over het maken
van verf en de bindmiddelberei
ding. Dat ambacht is door de op
komst van de industrie teloorge
gaan. Alles wordt kant en klaar gele
verd door de verfindustrie, maar de
duurzaamheid van het kunstwerk
staat daarbij niet voorop. Kijk, je
kunt ook schilderen met bruine sui
ker, maar die is er in een mum van
tijd door de vliegen vanaf gevreten.
fn ook met thee kun je bepaalde ef
fecten bereiken, maar thee gaat ver
kleuren. De industriële verf smeert
vaak uit als tandpasta. Het pigment
ervan is te fijn en daarmee bereik je-
misschien wel dat de verf goed
dekt, maar het wordt moeilijk om
nuances aan te brengen. Neem nu
eens een kleur als rood. Rood?, zeg
ik dan, maar wat voor rood? Daar
zijn wel honderden schakeringen
in. Muziek heeft twaalf tonen, de
schrijver heeft maar de beschikking
over een beperkt aantal woorden,
maar voor de schilderkunst zijn de
mogelijkheden oneindig".
"De moderne schilderkunst heeft
afgerekend met de oude stijl van
schilderen en in één moeite door
heeft ze de verworvenheden van het
ambacht laten vallen. Dat lijkt mij
niet goed. Ik vind dat ze dat oude
ambacht weer zouden moeten on
derwijzen op de kunstacademies.
Dat is gewoon noodzaak, wil je ten
minste kunst maken die de tijd kan
trotseren. Als je kijkt naar een Mon
driaan of zo, ik hou er niet van, maar
afgezien daarvan: het is zó slecht ge
schilderd, het houdt hiet. En ook
die Appels, ze moeten ze in het Ste
delijk bij wijze van spreken plat in
de vitrine leggen, anders lazert de
verf er vanaf. Ik voorzie in de toe
komst dan ook grote restauratiepro
blemen met de moderne kunst. En
dat geldt niet alleen voor de schil
derkunst maar ook voor die bewe
gende objecten van Tinguely bij
