lokkertje voor toeristen
Paria als
Flora Malesiana:
poort tot geheimen
van het regenwoud
De (muzikale) zigeuner
wordt ook veracht
en vertrapt in Hongarije
VRIJDAG 7 SEPTEMBER 1990
PAGINA 13
Vurige paarden, een eindeloze poesta, goelash, salami en een
zigeunerorkest in kleurige klederdracht. Dat is het Hongarije
uit de reisfolders en het is het beeld dat veel toeristen van
Hongarije hebben. Een vals beeld, want van de poesta en de
paarden is niet veel meer over en de muzikale zigeuner die als
toeristisch lokkertje dient, wordt in Hongarije zelf veracht en
vertrapt. Geweld tegen zigeuners is al jaren heel gewoon.
"Geschoten: een volwassen hert, vijf jonge dieren, drie grote
zwijnen, tien kleine zwijnen, twee zigeuners, een zigeunerin,
een zigeunerkind", staat in een oud jachtboek. "Mijn zoon is
gehandicapt", vertelt een zigeunerin. "Hij is in elkaar
geslagen, beroofd en op de spoorrails gegooid".
doorRuna Hellinga
De gewoonte uit vroegere dagen om de
zigeunermuzikanten met spuug natge
maakte bankbiljetten op het hoofd te
drukken bij wijze van betaling is in
Hongarije weliswaar uit de mode ge
raakt. Maar daarmee is het respect voor
de zigeuners nog niet toegenomen. Ze
hebben niet te lijden onder onvrijwillige
sterilisaties, zoals hun Tsjechische fami
lieleden. Evenmin lopen ze het gevaar
van pogroms en schijnexecuties door de
politie, zoals in Roemenië. Maar dat zijn
slechts geringe verworvenheden.
Volgens onderzoek vindt zeventig pro
cent van de Hongaarse bevolking dat zi
geuners zo nodig gewelddadig tot. inte
gratie moeten worden gedwongen en
veertig procent vindt dat ze eigenlijk in
aparte kampen zouden moeten wonen.
Driekwart van de Hongaren gaat in de
bus niet naast een zigeuner zitten. Hoe
wel gemengde huwelijken voorkomen,
zou tachtig procent nooit met een zigeu
ner trouwen.
De positie van zigeuners in Oost-Euro
pa is nergens rooskleurig en Hongarije
maakt daar geen uitzondering op. Ze
worden behandeld als paria's.
Stamland
Hongarije telt naar schatting zo'n half
miljoen zigeuners, een van de grootste zi
geunergemeenschappen van Europa.
Voor veel mensen is Hongarije, mede
dank zij de toeristenfolders, zelfs het
stdmland van het donkere reizende volk.
Maar voor de Hongaren zijn zigeuners
nog steeds vreemdelingen. Ooit zag men
de oorspronkelijk uit India afkomstige
nomaden aan voor handlangers van de
Turkse bezetters. Nu veracht men ze om
dat ze bruin en anders zijn.
Zigeuners zijn, aldus de gemiddelde
Hongaar, vies, lawaaiig en crimineel.
Volgens de politiestatistieken, die tot dit
jaar per bevolkingsgroep werden bijge
houden, zijn zigeuners verantwoordelijk
voor 52 procent van alle misdaden. Een
hoge politiefunctionaris bedacht dit
voorjaar dat het nuttig zou zijn een groot
scheeps onderzoek naar de vingeraf
drukken van zigeuners te houden.
Misschien was daar, zo hoopte hij, wel
een gemeenschappelijk kenmerk uit af
te leiden, zodat je bij een politieonder
zoek meteen wist of de dader een zigeu
ner was of niet. Het plan stuitte op zoveel
kritiek dat het onderzoek er nooit is ge
komen.
"Met een vlammenwerper in de hand
zal ik overwinnen,
Ik vernietig de zigeuners net als spin-
nen,
We roeien ze uit met lage lonen
En verklaren ons tot zigeunervrije zo-
Dit dichtte de roek-groep Molosy (La
chen) ooit. De bandleden werden daar
voor door de rechter tot een half jaar
voorwaardelijk veroordeeld. Geweld te
gen zigeuners is gewoon: leuzen op de
muren, skinheads die mensen met een
donkere huid op straat molesteren, de
politie die zigeunerarrestanten in elkaar
slaat.
"Mijn ene zoon", vertelt de oude
vrouw Bango in een zigeunernederzet
ting in de gemeente Kerepcstarcsa nabij
Budapest, "is sinds een aantal jaren ge
handicapt. Ze hebben hem in hot dorps
café in elkaar geslagen, beroofd en daar
na op de spoorrails van het voorstads
treintje gegooid. De trein is over zijn
been heen gereden".
Ze zwijgt even en vervolgt op monoto
ne toon: "Nou ja, hij had ook wel wat ge
dronken".
De discriminatie is natuurlijk niet
nieuw. In een oud Hongaars jachtboek is
de volgende aantekening te vinden: "Ge-
i schoten een volwassen hert, vijf jonge
dieren, drie grote zwijnen, tien kleine
zwijnen, twee zigeuners, een zigeunerin;
1 een zigeunerkind". En tot 1906 had een
Hongaar die een zigeuner bij een misdrijf
betrapte, het recht hem met zijn oren aan
een boom te spijkeren tot de politie
kwam.
Landhervormingen
Het communisme heeft voor de zigeu
ners weinig goeds gedaan. Bij de land
hervormingen direct na de oorlog kregen
de zigeuner-landarbeiders niets en toen
later landbouwcoöperaties werden ge
vormd, vielen ze weer uit de boot. In de
jaren daarna stierven de tradionele be
roepen als ketellapper, paardehandelaar,
mandevlechter en houtsnijder praktisch
uit.
Rondtrekken werd verboden. Voor de
meeste zigeuners bleef onder de zegenin
gen van het communisme nog maar één
ding over: het allerlaagste, allerslechtst
betaalde en allerongezondste werk: in de
mijnen, bij de bestratingen, of de reini
gingsdienst.
De gewoonte
om zigeuner
muzikanten
natgemaakte
bankbiljetten
op het hoofd, te
drukken, is
weliswaar uit
de mode maar
dat wil niet
zeggen dat er in
Hongarije nu
veel respect is
voor zigeuners.
Integendeel.
(archieffoto)
De communisten hadden op het zigeu
nerprobleem jarenlang een simpel ant
woord: het bestond gewoon niet. Vol
gens een communistisch decreet uit 1961
hebben Zigeuners geen gezamenlijk land
van oorsprong en geen gemeenschappe
lijke taal (de meeste zigeuners spreken
Hongaars en slechts een deel beheerst
een van de zigeunertalen). Daarom wa
ren ze geen apart volk.
Terwijl andere bevolkingsgroepen,
zoals de Slowaken en de Duitsers, in
Hongarije een eigen status hadden, wer
den zigeuners simpelweg tot Hongaren
bestempeld. Als ze zich maar gewoon
aanpasten en assimileerden, dan zou het
socialisme zeker in staat zijn de zigeu
ners een fnenswaardig leven te bezorgen.
Hobbels
De straatarme zigeunerdorpen, de werk-
Professor Kalkman is directeur en be
heerder van het Rijksherbarium in Lei
den. Onder zijn leiding wordt door tien
tallen wetenschappers in binnen- en bui
tenland gewerkt aan een reeks van dikke
boeken die tezamen de Flora Malesiana
moeten vormen. Uiteindelijk Zeil die flora
gegevens bevatten over de naar schat
ting 25.000 plantenfamilies op Indonesië,
de Filipijnen en het vasteland van Zuid
oost Azië. Elke plant wordt ingedeeld
naar soort en regio, tot in de details be
schreven en krijgt een naam.
Sneller
De Flora Malesiana is een zaak van de
lange adem. In 1960 werd de eerste plant
in Zuidoost-Azië officieel beschreven.
Veel van het pionierswerk werd gedaan
door de destijds bekende professor Van
Steenis, die een paar jaar geleden over
leed. Anno 1990 is echter ondanks alle in
spanningen nog maar zo'n twintig pro
cent van de rijke plantenwereld in het ge
bied in kaart gebracht. Als het zo door
gaat, duurt het tot ver in de volgende
eeuw voordat de Flora Malesiana klaar
is. "Maar", zegt Kalkman, "Eigenlijk
hebben we de behoefte om 'm wat sneller
klaar te krijgen. Tien, misschien vijftien
jaar lijkt ons een redelijke termijn".
Kalkman en zijn collega's willen dus
meer vaart achter het werk. Daarvoor
geldt in eerste instantie een puur techni
sche reden: een flora is onbruikbaar als
hij niet af is. Wie in Nederland een plant
tegenkomt, weet zeker dat een blik in
Heukels Flora van Nederland (sinds
1883) voldoende is om te weten wat hij
bij de hand heeft. In Zuidoost Azië gaat
dat lang niet zo gemakkelijk. Vergelij
kingen zijn onmogelijk. Conclusies niet
te trekken. "Een kwart flora is geen flo
ra", constateert Kalkman.
loosheid, de woningnood, de kinderen
die niet naar school gingen en de bede
lende vrouwen waren onder het socialis
me een doorn in het oog van het regime.
Maar tegelijkertijd is dat er op geen enke
le manier in geslaagd de zigeuners een
menswaardig bestaan te geven, juist om
dat de communisten niet wilden aan
vaarden dat zigeuners een volk met ei
gen tradities, muziek, geloof en taal wa
ren.
In 1964 werd aangekondigd dat de
naar schatting 2400 verarmde zigeuner
nederzettingen die Hongarije telde, bin
nen vijftien jaar verdwenen zouden zijn.
Wat daarvan terecht is gekomen, is te
zien in Rakaca, een uitsluitend door zi
geuners bewoond dorpje in het noord
oosten van Hongarije. Tien kilometer
voor het dorp verandert de tot dan toe re
delijke landweg in een smalle asfalt-
Maar misschien nog belangrijker is de
vaststelling dat het bij een flora om een
basiswerk gaat. Pas als alle planten in het
gebied nauwkeurig zijn beschreven door
Kalkman en collega's, kunnen andere
wetenschappers aan het werk. Bijvoor
beeld biologen, ecologen, milieukundi
gen, diëtisten en medici. Het tropisch re
genwoud is wel eens beschreven als een
omgevallen medicijnkast. Zolang echter
onduidelijk is waar verschillende ge
neeskrachtige kruiden groeien of hoe ze
worden genoemd, kan geen medicus aan
het werk. De flora is als het ware de sleu
tel tot de geheimen van het regenwoud.
Flauwekul
"We weten van ongeveer tweeduizend
planten dat ze ooit zijn gebruikt als ge
neesmiddel. Tegen dysenterie, tegen uit
droging en noem zo maar op. Daar zit ge
garandeerd een hoop flauwekul bij. Maar
welk gedeelte wél en welk gedeelte niet
werkzaam is, weet je pas na uitgebreid
onderzoek. En dan moet je toch in ieder
geval de naam weten", stelt Kalkman.
Veel werk aan de Flora Malesiana
heeft 'gewoon' aan het Rapenburg in Lei
den plaats. Daar liggen nog talloze plan
ten op beschrijving te wachten. In som
mige gevallen is het 'materiaal' al meer
dan een eeuw geleden geplukt. Kalk
man: "Het komt voor dat er iemand naar
het gebied toe moet. Om een vergelijking
te maken, een kruising te zien of nieuw
materiaal te plukken. Maar dat gebeurt
niet vaak. Op zich ligt hier nog zoveel ge
droogd materiaal dat we nog jaren voort-
kunnen."
Wat dat betreft is de binding tussen de
onderzoekers in Leiden en het gebied
dat ze beschrijven minder groot dan wel
licht verwacht. Kalkman stelt droogjes
vast dat zelfs als het regenwoud hele
maal verdwijnt, de Flora Malesiana kan
strook vol met hobbels en gaten.
Wie zich daardoor niet laat afschrik
ken, rijdt even later zo de derde wereld
binnen: een dorp van zelfgebouwde le
men hutten en krotten van planken en
golfplaat. De komst van een buitenland
se auto wekt agressieve belangstelling
op. Een paar manhen staren de vreemde
lingen aan en groepen donkerbruine jon
getjes proberen de wagen tot stilstand te
brengen. Ze eisen snoepgoed en geld.
Als de auto langzaam doorrijdt, trap
pen ze er tegen en dreigen stenen te gooi
en. Om het dorp heen zijn wat armzalige
veldjes, een vrouw drijft een varken
voort, en dat is het. Er is geen school,
geen werk, helemaal niets. Tien kilome
ter verderop wordt de weg weer breed en
even later doemt aan de rand van een
klein meertje een chique Hongaarse va
kantiekolonie op. Twee werelden.
Dorpen als Rakaca zijn er meer in
worden afgemaakt. "Die planten liggen
hier nog wel even. De vraag of het regen
woud moet blijven bestaan, is dus van
een totaal andere orde dan ons onder
zoek".
Rijk
Tegelijk geeft de professor toe dat, als
onbedoelde maar prettige bijkomstig
heid, een afgeronde flora nieuwe argu
menten oplevert om te strijden voor be
houd van het tropisch regenwoud. Voor
het staat eerst zwart op wit hoe rijk het
gebied is aan bijzondere plantensoorten.
Iedereen kan nalezen wat wordt vernie
tigd als het tropisch regenwoud ver
dwijnt.
Zolang de flora er niet is, zou iedereen
eigenlijk van het regenwoud moeten af
blijven. Onontkoombaar dringt zich im
mers de conclusie op dat nog maar heel
weinig bekend is over het tropisch re
genwoud. Dat bomen en struiken kool
dioxide vasthouden en daarmee tegen-
wicht bieden aan het broeikaseffect is
bekend. Maar in hoeverre het woud bij
voorbeeld een keur aan geneeskrachtige
kruiden herbergt of alternatieven voor
ons dagelijks eten, is compleet onduide
lijk. "Zolang je geen onderzoek hebt ge
daan, weet je gewoon niet wat je weg
kapt", stelt Kalkman.
In één moeite door kritiseert hij het
voornemen van sommige regeringen in
de betrokken gebieden om kleine stuk
jes regenwoud als reservaatgebied te la
ten bestaan. "Je moet grote gebieden on
gemoeid laten om het regenwoud te be
schermen. Het tropisch laagland is ont
zettend rijk aan soorten. Uit onderzoek is
gebleken dat daar enorm veel dynamiek
in zit; veel meer dan men vroeger dacht.
Aan een stukje van een paar hectare heb
je dan niets. Voor het behoud van de
soorten heeft het echt geen enkele zin om
een stukje van 1 hectare uiet om te ha
len".
Kalkman maakt zich geen illusies. Hij
gelooft niet dat het verschijnen van de
Flora Malesiana een keerpunt zal zijn in
de strijd voor behoud van de tropische
Hongarije. Ze zijn deel van een eeuwige
cirkel. Omdat in het dorp niets te doen is,
vertrekken de mannen naar de grote ste
den. De familie blijft achter, want kans
op woonruimte is er niet in Budapest of
een van de andere plaatsen waar zigeu
ners werk zoeken. Ver van huis, in een
troosteloos arbeidershotel, beginnen
veel mannen te drinken, terwijl het gezin
thuis ontwricht raakt omdat de autoriteit
van de vader ontbreekt.
Sterfte
De slechte levensomstandigheden zijn
het beste af te lezen uit de bevolkingssta
tistieken. Terwijl de gemiddelde levens
verwachting in Hongarije al zeer laag is
(66 jaar voor mannen, 70 voor vrouwen)
gaan zigeuners gemiddeld twintig jaar
eerder dood. De oorzaken: slecht eten,
wouden. Maar de flora kan wel een be
paalde invloed hebben op de publieke
opinie, met name in het Westen. Ook
daarom is het zaak het werk snel af te ma
ken.
Achttien miljoen gulden is volgens
Kalkman voldoende om dat te betalen.
"Niet veel geld voor dit doel, maar mis
schien wel een beetje veel voor Neder
land alleen", aldus Kalkman. Hij wijst er
op dat Nederland, in dit geval de Leidse
universiteit, al jaren "heel genereus" een
flink deel van de kosten van de flora op
zich neemt. Het is dus nu vooral zaak
geld uit het buitenland te krijgen. Kalk
man denkt daarbij vooral aan landen uit
het Westen omdat de betrokken landen
in Zuidoost-Azië veelal niet voldoende
geld hebben om een paar wetenschap
pers onderzoek naar hun flora te laten
doen.
Geld
Van de betrokken landen zelf verwacht
Kalkman niet meer dan wat medewer
king, want om de Flora Malesiana com
pleet te krijgen moeten de onderzoekers
wel overal kunnen komen. Op de Filipij
nen en Papua Nieuw Guinea is dat nu
lang niet altijd mogelijk, gewoon omdat
het te gevaarlijk is. In China en Indone
sië kunnen de deskundigen wel naar bin
nen, maar alleen "als ze genoeg geld mee-
Het zijn zaken die Kalkman wel eens
aan het twijfelen brengen. "Ik ben van
nature een pessimist. Sommige planten
families vergen tien jaar werk, voordatje
ze goed hebt beschreven. Maar goed. het
moet mogelijk zijn om wat meer geld te
krijgen zodat het sneller kan", zegt hij.
Toch zal. ook als het geld er niet komt, de
Flora Malesiana er komen. Hoe lang het
dan ook duurt. Om het goede voorbeeld
te geven, zal Kalkman ondanks zijn af
scheid als hoogleraar eind dit jaar, zijn
'eigen plantenfamilie' van de rosace een
gewoon afronden en stuk voor stuk
nauwkeurig beschrijven. Dat werk kan
nog jaren duren. "Maar ik wil m'n familie
gewoon afhebben".
veel drank, veel roken en een slechte ge
zondheidszorg.
De meeste zigeuners doen slechtbe-
taald ongeschoold werk waarmee ze niet
meer dan het minimumloon verdienen
(zo'n 150 gulden per maand) en dat is te
weinig om een gezin te onderhouden.
Bijna alle kinderen moeten dan ook al
van jongs af aan meewerken. Ze verdie
nen wat bij als illegale straathandelaar
tjes of met seizoenarbeid, zoals het zoe
ken van eetbare slakken of het rijgen van
de kleurige strengen pepers die op iedere
Hongaarse markt te koop worden aange
boden.
Er bestaat in Hongarije een leerplicht
wet, maar toch gaat een deel van de zi
geunerkinderen nooit naar school en
weet in de praktijk maar zestig procent
van de kinderen de laatste klas van de la
gere school te halen. Ongeveer 10 tot 15
procent volgt een vervolgopleiding. On
geveer de helft van de zigeuners is anal
fabeet.
Werkloosheid is dan ook het voorland
voor de meeste jongeren, zeker nu de
werkloosheid in Hongarije snel aan het
stijgen is. De fabriekssluitingen en ont
slagen treffen vooral de ongeschoolden.
Vijftig procent van alle werklozen zijn zi
geuners.
"In onze familie heeft maar een man
vast werk en een dochter verdient onre
gelmatig wat", zegt mevrouw Bango. In
haar huis, hut is eigenlijk meer het
woord, is het een constant komen en
gaan van kinderen, kleinkinderen en an
dere verwanten. Mevrouw Bango heeft
veertien kinderen, die allemaal nog in le
ven zijn. En ze moet tientallen kleinkin
deren hebben. Een dochter die in een an
der dorp woont, blijkt al tien kinderen te
hebben, een andere vijf.
Wasdag
De zigeunernederzetting in Kerepestarc-
sa telt zo'n vijftien lemen en bakstenen
hutten, allen bewoond door uitgebreide
families. Sommige onderkomens zien er
uit alsof ze nog in aanbouw zijn, met gro
te gaten tussen de muren en het dak.
maar ze worden wel bewoond. De erven
liggen vol met troep en zijn omringd
door kleine krakkemikkige schuurtjes.
Het is wasdag en overal staan kuipen
modderkleurig water met wasgoed.
Het is een oude nederzetting: tachtig
jaar geleden woonden al zigeuners op
deze plaats. Maar de Hongaarse buren
zijn er nog steeds niet aan gewend. Op
vallend is vooral de woning van een poli
tieman uit het dorp. Hij heeft rond zijn
huis een eigen Berlijnse muur opgetrok
ken om de zigeuners uit zicht te houden:
twee meter hoge betonnen platen met
daar bovenop prikkeldraad.
Mevrouw Bango en haar veelkoppige
familie moeten zien rond te komen van
300 tot 400 gulden per maand, het inko
men van de twee werkende kinderen en
de kinderbijslag voor een aantal klein
kinderen. Het is armoede, maar de
vrouw draagt het met trots: ooit beweer
de iemand dat haar gezin maar eenmaal
per week vlees kon eten en dat, zegt ze
met klem, is niet waar, ze eten twee keer
per week vlees.
Haar hut maakt ondanks alle pover
heid en ondanks de wanorde een verras
send degelijke indruk: twee kamers, te
gels op de lemen vloer in de keuken, tal
van prenten van heiligen aan de muur,
fleurige geborduurde kussens op het ou
derlijk bed en zelfs dubbele ramen. De
familie hoopt binnenkort te verhuizen,
ze krijgen van de gemeente 200.000 forint
(9000 gulden) om een woning te kopen.
Ze hebben zelfs al een huis op het oog,
maar dat verkeert volgens mevrouw
Bango in zeer slechte staat en ze hebben
het geld niet om verf en ander materiaal
te kopen.
Het is voor de familie de tweede keër
dat een verhuizing aan de orde is. Twee
jaar geleden had de gemeente ook een
huis beloofd, een nieuwbouwwoning op
de plek waar nu de nederzetting staat. Ze
hebben hun hut toen moeten afbreken
en drie maanden lang leefden ze zonder
dak boven hun hoofd. Toen bleek dat de
gemeente loze beloften had gedaan-heb
ben ze het oude materiaal maar gebruikt
om de hut weer op te bouwen.
De grond waarop hun nederzetting
staat, is eigenlijk van de plaatselijke co
öperatie, en die wil hen eraf hebben. Er
zijn zelfs ooit huizen voor hen gezocht,
maar die lagen verspreid over een aantal
dorpen en de zigeuners voelden er niets
voor uit elkaar gehaald te worden.
Problemen
"Een van de grote problemen bij de huis
vestingsprogramma's voor zigeuners is,
dat ze daardoor terecht komen in meest
achterlijke dorpen. Ze hebben geen geld
om goede huizen te betalen, en de wonin
gen die ze wel kunnen betalen staan in
dorpen waar geen werk en geen scholen
zijn. Bovendien worden zigeunerge
meenschappen op die manier uit elkaar
gerukt en gaan de traditionele cultuur eh
waarden verloren", aldus Sóndor Re-
vész.
Hij werkt voor de zigeunerorganisatiè
Phralipe (Broederschap). Phralipe is een
van de organisaties die de laatste jaren
werd opgericht, een duidelijk teken van
het groeiende bewustzijn in de zigeuner
gemeenschap zelf.
Er zijn inmiddels zelfs twee zigeuner
partijen. Maar de zelforganisatie van de
zigeuners verloopt bepaald nog niet
vlekkeloos. Corruptie en interne tegen
stellingen hebben verschillende groepe-
ringen al de das omgedaan. Sinds de veu-
kiezingen in maart zitten er twee zigeu
ners in het Hongaarse parlement, maar
zij zijn niet via zigeunerorganisaties ge
kozen.
Phralipe, dat in het totaal zo'n 1500 le
den heeft, werkt samen met het Verbon^
van Vrije Democraten, de grootste oppo
sitiepartij in het parlement. Révész, zelf
joods, erkent dat het organiseren van d?
zigeuners een groot probleem is: "De
mensen zijn te arm en te ongeschoold om
te weten wat ze aan hun problemen moe-
ten doen".
Bescheiden stelt prof. dr. C. Kalkman (62) vast dat zijn werk de afge
lopen dertig jaar niet tot sensationele resultaten heeft geleid. Het uit el
kaar halen en beschrijven van planten in de jungle van Zuidoost Azië
spreekt niet tot ieders verbeelding. Toch kan de samenstelling van een
Flora Malesiana grote gevolgen hebben. Zo wordt van veel planten ver
wacht dat ze een geneeskrachtige werking hebben. Mocht dat het geval
zijn, dan zullen de betrokken regeringen wellicht wat minder snel regen
wouden laten kappen.
door Jeroen Dirks
Prof. Kalkman met een gedeelte van zijn levenswerk, dat voorlopig nog niet
f is: "Sommige plantenfamilies vergen tien jaar werk, voordat je ze goed
ebt beschreven". «oto Holvast)
