Oorlogsverleden van opa
als sleutel tot beter leven
'Zuid-Afrika mag geen een-partij-staat worden'
Polen proberen Duitser te worden via archief Wehrmacht
Minister Roelof 'Pik' Botha blij met bezoek van delegatie van Nederlandse Tweede Kamer
ZATERDAG 1 SEPTEMBER 1990
PAGINA 39
den. Na de oorlog trokken de Amerika
nen zich netjes terug in het eigen gebied.
Maar alvorens te vertrekken werd wel
eerst het hele archief ingeladen, om het
niet in handen van de Russen te laten
vallen. Het archief was uit Berlijn naar
het zuiden van Duitsland geëvacueerd in
verband met de Geallieerde bommenre
gen.
Het is Daniel niet duidelijk wat de
Amerikanen wilden met de kartonnen
kolos. Na de oorlog wilden zij er namelijk
snel de fik in steken. De Fransen hebben
dit voorkomen en namen de hele handel
onder hun hoede. Het hele archief staat
nu ifi fabriekshallen waar tijdens de oor
log luchtafweermunitie werd gemaakt.
Het archief werd kort voor de Tweede
Wereldoorlog opgericht op grond van de
Geneefse Conventie over de behande
ling van krijgsgevangenen (artikel 77).
Ieder land zou gemaakte krijgsgevange
nen registreren. Na het gewapende con
flict zou de aangelegde kaartenbak keu
rig worden overhandigd aan de voorma
lige vijand. Maar na de oorlog namen de
overwinnaars de lijsten van hun eigen
krijgsgevangen gemaakte soldaten mee.
"En die zijn nu verdwenen. Ik heb hier
ook de namen van de Nederlandse offi
cieren die dat gedaan hebben", beschul
digt Daniel.
Verdwenen
Op 26 augustus 1939 begon het archief de
werkzaamheden als dienstverlenende
instelling van het Oberkommando. Be
halve dat het informatie moest verschaf
fen over krijgsgevangenen van de tegen
standers, moest het ook nauwgezet de
toestand van iedere individuele Duitse
soldaat volgen. Daniel: "Wat hier voor
werk is verricht tijdens de oorlog, is on
gelooflijk. De geringste medische hande
ling is genoteerd".
Vanaf 1944 begonnen er gaten te vallen
in de registratie. Daniels verklaring: "Op
de vlucht is het moeilijk schrijven".
Vooral het haastige terugtrekken aan het
Oostfront leidde tot gebrekkige rap
portage. Bij het uitspreken van het
woord Oostfront betrekt Daniels gezicht.
"Weet u hoeveel Duitsers er op dit mo
ment nog worden vermist? Een komma
twee miljoen".
Hij schat dat er nog ongeveer honderd
duizend vermiste soldaten in geïmprovi
seerde graven in het westen liggen. De
rest ligt in Oost-Europa of is in krijgsge
vangenschap overleden. Uit de Sovjet
archieven kwamen niet lang geleden lijs
ten vrij van ongeveer 400.000 man, over
leden in krijgsgevangenschap. "Russen
registreerden heel gebrekkig. Zij noteer
den: Schmit, vadersnaam Alfred, voor
naam Heinz. Daar heb ik dus niets aan.
Zou er bij staan dat hij uit Hamburg
kwam, dan was het makkelijk. Dan zou
ik 'uw vader' snel kunnen vinden", zegt
Daniel.
Hij is ook pessimistisch over de kwali
teit van de lijsten die nog moeten komen
uit de Sovjetunie. "Dat is ook niet zo gek,
want ze hebben ook geen enkele interes
se voor hun eigen doden. Wij hebben ge
gevens over Sovjet-soldaten die in Duit
se krijgsgevangenschap zijn overleden
aan de ambassade in Bonn overhandigd.
Daar hebben wë nooit een reactie op ge
had".
De Duitse hereniging zal niet onge
merkt aan de WASt voorbij gaan. Door
de toepassing van de Westduitse sociale
wetten in de DDR, is een nieuwe golf van
klanten bij de WASt te verwachten. In de
Bondsrepubliek wordt pensioen uitbe
taald over de oorlogsjaren. Pensioenge
rechtigden in de DDR kregen van de
communistische leiding, die het oorlogs
verleden ontkende, niets voor hun
diensttijd in de Wehrmacht. Straks zul
len de oudere Oostduitsers massaal be
wijzen komen halen om pensioen te kun
nen trekken over de oorlogstijd.
Het heeft ongeveer twintig jaar gekost
om dit voor de Westduitsers allemaal uit
te zoeken. "Nu gaan we hetzelfde nog
een keer doen voor de DDR-renteniers",
aldus Daniel. Hij gniffelt: "Maar ik ga
over een paar maanden met pensioen".
"Daar, in die laagbouw, liggen
duizenden dossiers en aktes
opgeslagen", zegt de Berlijnse
buschauffeur met ontzag en af
grijzen in zijn stem. Hij bestuurt
lijn 21die langs de 'Wehr-
machtsauskunftstelle für Krie-
gerverluste und Kriegsgefan-
gene' (WASt) voert. Oftewel
het archief van de Duitse
Wehrmacht in de Tweede We
reldoorlog. De nasleep van de
TWeede Wereldoorlog laat zich
in dit archief van een zeer para
doxale kant zien: Poolse klein
kinderen van voormalige
Wehrmacht-soldaten willen bij
het archief het bewijs ontvan
gen van grootvaders dienst in
het Duitse leger. Als het archief
dit bevestigt, kunnen de nako
melingen het Duitse staatsbur
gerschap krijgen en hun gewe
zen volksrepubliek verlaten.
door Wessel de Jong
Het feit dat uitgerekend Polen willen be
wijzen dat hun grootvader heeft gevoch
ten in het leger dat hun land zoveel leed
heeft berokkend, wekt bevreemding.
Vergelijkt men echter de welstand ten
oosten en ten westen van de Oder-Neisse
grens, dan wordt het iets duidelijker. Ve
len zijn zeer inventief om toegang te krij
gen tot het 'Wirtschafstwunder' met zijn
nieuwe filiaal de DDR.
In de vooroorlogse Duitse wetten was
bepaald, dat alleen Duitsers in de Wehr
macht mochten dienen. Degenen die
graag voor de Duitse zaak wilden vech
ten maar niet de Duitse nationaliteit had
den, konden alleen maar dienst nemen in
nationale vrijwilligerskorpsen. Toch gin
gen bepaalde lieden op zoek naar de mo
gelijkheden om dienst te nemen in de
Wehrmacht zelf. En toen er door de oor
logshandelingen niet meer genoeg Duit
se mannen waren, stond men niet meer
onwillig tegenover deze aandrang.
Deze bestond vooral in de bezette ge
bieden die rechtstreeks bij het Reich wa
ren ingelijfd. Silezié was een van de
grootste ingelijfde 'Ostgebiete'. Inwo
ners die konden bewijzen dat ze Duits
waren, konden vanaf ongeveer 1943 een
tijdelijk Duits staatsburgerschap krij
gen, waarmee ze in de gelederen van de
Wehrmacht konden deelnemen aan de
oorlog. Het Reich behield zich het recht
voor na de oorlog lees de overwinning
het staatburgerschap weer in te trek
ken. Het een noch het ander is uiteraard
ooit gebeurd.
"Het verlenen van de Duitse nationali
teit ging met de natte vinger", zegt tech
nisch chef Daniel van het Wehrmact-ar-
chief. "Als je een beetje Duits sprak, een
Duitse Herder had, of als je grootmoeder
Duits was, kreeg je gemakkelijk het tij
delijk staatsburgerschap".
Een tijdlang was het voorlopige Duitse
staatsburgerschap vergeten. Daniel, die
in de oorlog zelf in Denemarken was ge
legerd, legt uit: "Na de capitulatie had je
nauwelijks te eten als Duitse krijgsge
vangene. Alle Sileziërs en Bohemen ont
kenden na de overgave dat ze 'voorlopig'
Duitser waren. Zij stonden dan snel aan
de andere kant van het prikkeldraad.
Vervolgens kregen ze beter te eten en
een functie als bewaker". De schande die
*September 1939: de Wehrmacht trekt Polen binnen. Heel lang werd het heulen met de vijand in die dagen als een schande beschouwd. Vanaf 1988 doen
Polenniassaal navraag naar documenten, waaruit moet blijken dat grootvaders als Duitsers aan Duitse zijde hebben gestreden.
kleefde aan het heulen met de verliezer,
drong het herroepbare staatsburger
schap naar de achtergrond. Tot 1988.
"Toen werd het gat ontdekt", aldus-Da-
niel.
Adviserend
Vanaf 1988 doen Polen massaal navraag
naar documenten, waaruit moet blijken
dat grootvaders als Duitsers aan Duitse
zijde hebben gestreden. Per maand zijn
sindsdien ongeveer 4000 aanvragen ver
werkt. Lange tijd werden fotokopiën van
Wehrmacht-documenten gewoon recht
streeks naar Polen verstuurd. "Daar zijn
we echter mee gestopt, er werd te veel
vervalst. Met de huidige kopieerappara
ten kun je, door verschillende documen
ten naast elkaar te leggen, zelf nieuwe
maken", weet Daniel.
En waarom niet gewoon asiel aanvra
gen?
Plaatsvervangend hoofd Spiller van de
WASt: "Dat is eenvoudig. Een aanvraag
voor politiek asiel duurde jaren en als het
werd toegekend, werd je nog geen Duit
ser". Politiek asiel is met het verdwijnen
van het repressieve systeem, nu hele
maal uitgesloten voor Polen.
Medewerkers in vluchtelingen-op
vangcentra hebben tegenwoordig een
computerverbinding met de WASt en
kunnen op die manier aanvragen direct
verifiëren. De controle op het voorlopige
Duits staatsburgerschap heeft geleid tot
een grote automatiseringscampagne en
een forse personeelsaanwas bij het ar
chief.
De WASt is een puur adviserende in
stelling. Het archief heeft geen invloed
op een definitieve beslissing over een
aanvraag door een deelstaat. Het is goed
mogelijk dat een aanvraag die in de deel
staat Obersachsen wordt afgewezen, in
Beieren wordt toegekend. "Niet alle
deelstaten zijn even grootmoedig", aldus
Spiller.
Iemand met het voorlopige staatsbur
gerschap stond tijdens de oorlog geregi
streerd in de zogenaamde Deutsche
Volksliste. Deze bestond uit vier catego-
riën. De mensen in de eerste twee waren
zonder meer Duits en dus dienstplichtig.
De derde categorie had het herroepbare
staatsburgerschap vrijwillig gekregen.
De vierde categorie bestond uit mensen
wier aanvraag was afgewezen.
Redding
Het is niet voor niets dat de WASt onder
het Franse militaire gezag in Berlijn valt.
Ook in Elzas-Lotharingen, dat eveneens
binnen het Reich was gesloten, werd een
Duitse Volksliste ingesteld. Ook daar
moesten en mochten de bewoners
van het geannexeerde gebied dienst ne
men in Hitiers oorlogsmachine. Vanaf 15
oktober 1942 vochten er onvrijwillig
Duitser geworden Fransen mee. Na de
oorlog waren de Fransen er zeer op ge
brand het doopceel te lichten van hen,
die zelf het Duitse staatsburgerschap
hadden aangevraagd. Deze lieden stond
vervolging in het vooruitzicht, net als de
genen die al voor 15 oktober als soldaat
stonden geregistreerd.
Die bijzondere Franse belangstelling
is de redding voor het archief geweest.
"Historische interesse of menslievend
heid waren niet de Franse beweegrede
nen", verzekert Daniel. De Britten had
den geen belangstelling voor de berg pa
pier en de Russen al helemaal niet.
Het waren de Amerikanen die zich het
archief vlak voor het zwijgen der kanon
nen hadden toegeëigend. In 1945 waren
zij opgerekt tot in het gebied, dat de Sov
jet-bezettingszone in Duitsland zou wor-
Dinsdag vier september arriveert een delegatie van de Tweede Kamer
in Zuid-Afrika. De kamerleden zullen zich op de hoogte stellen van de
laatste ontwikkelingen in het land van de - verdwijnende - apartheid.
Een gesprek met minister van buitenlandse zaken, Pik Botha, over de
toekomst van het land, waar, zoals het cliché wil, Kaap De Goede Hoop
te vaak door traangaswolken aan het gezichtsveld wordt onttrokken.
door Henri Kruithof en Peter van Nuijsenburg
De minister, met lichte stemverheffing
en een vorsende blik op zijn ondervra
gers: "Het geweld moet stoppen. Dat is
niet alleen in het belang van de blanken,
niet alleen in het belang van de zwarten,
het is in het belang van het land".
Op het moment dat het gesprek met
Pik Botha, Zuid-Afrika's minister van
buitenlandse zaken plaats heeft, is het
geweld in de zwarte woonoorden
rondom Johannesburg even geluwd.
Massaal ingrijpen door politie en leger
heeft na de twee weken durende slacht
partijen tussen aanhangers van ANC-lei-
der Mandela en Inkatha-chef Buthelezi,
de rust hersteld. Maar ook Botha weet
dat de aanwezigheid van pantserwagens
alleen de problemen niet kan oplossen
en dat het geweld dus weer kan oplaaien.
"Door de vrijlating van Nelson Mande-
la. door het legaliseren van verboden or
ganisaties als het ANC en de communis
tische partij en door het verdwijnen van
de apartheid, is de onderlinge solidariteit
onder de zwarten doorbroken. De na
tuurlijke verschillen, die er altijd al wa
ren. zijn nu weer manifest geworden".
"Het beleid van het ANC houdt in dat
het de enige vertegenwoordiger moet
worden van alle zwarten, kleurlingen en
Indiërs. De onlusten zijn een direct ge
volg van die politiek. Inkatha weigert het
ANC als de alleenvertegenwoord.iger te
accepteren. Inkatha staat daarin niet al
leen, ook andere zwarte groepen verzet
ten zich daar tegen. Ik heb tegen ANC-
leiders eezegd dat ze dit beleid moeten
herzien. Het wekt de indruk dat de een
partij-staat, die alles en iedereen moet
vertegenwoordigen, nog steeds hun
einddoel is".
"Akkoord, ze erkennen in beginsel dat
er andere partijen zijn, die betrokken
moeten worden bij de onderhandelingen
over een nieuwe grondwet, en ik geloof
ook niet dat ze onwrikbaar zullen vast
houden aan de nationalisering van be
langrijke bedrijfstakken. Maar feit blijft
dat zwarten nog steeds door intimidatie
worden gedwongen mee te doen aan sta
kingen, consumentenboycots en politie
ke manifestaties".
"Wij hebben er best begrip voor dat het
ANC organisatorische problemen heeft,
dat de omschakeling van verzetsbewe
ging naar politieke partij veel voeten in
de aarde heeft en dat de 'kaders' nog aan
de nieuwe lijn moeten wennen, maar bij
dit soort zaken spelen percepties, in
drukken, een grote rol, en de indruk is
dat het ANC nog steeds de vertegen
woordiger van alle zwarten, of in elk ge
val van de overgrote meerderheid, pre
tendeert te zijn".
Minister Botha.
Afgrond
"Ik verklap u geen geheim als ik zeg dat
ik Mandela er een en andermaal op heb
gewezen dat ons land naar de afgrond
gaat als hier een een-partij-staat wordt
gevestigd. Niet de sancties verhinderen
buitenlandse investeringen. Die sancties
verdwijnen na de recente hervormingen
in ons land vanzelf wel. De angst voor
heilloze ontwikkelingen en de gewelds
explosies zijn nu de grootste belemme
ring voor buitenlandse bedrijven om
zich hier te vestigen".
"Een voorbeeld: als een bedrijf moet
kiezen tussen investeringen in Budapest
met misschien een rendement van een
half procent of in Zuid-Afrika met een
dikke kans in de rode cijfers te raken,
wat denkt u wat dat bedrijf gaat doen?".
"Het ANC moet zijn beleid bijstellen.
Het moet lering trekken uit de gebeurte
nissen in Oost-Europa. Een-partij-staten
zijn uit. De westerse wereld wil een
meer-partijen-systeem. Dat is de enige
manier waarop een democratie efficiënt
en effectief kan werken. Als je afkoerst
op een-partij-staat en eenplan-economie
dan ga je tegen de tendens in de rest van
de wereld in".
Hoop op een vreedzame oplossing en
de vrees dat dit een illusie zal blijken,
zijn de polen waartussen de' meeste
Zuidafrikanen heen en weer worden ge
slingerd. Botha: "Ik hoop dat iedereen
na de uitbarstingen van de laatste weken
ervan doordrongen is dat onderhande
lingen de enige oplossing voor de proble
men van ons land vormen. Het is niet in
ons belang dat het buitenland ons gaat
zien als een gewelddadig land. Het is te
hopen dat iedereen beseft hoe kortzich
tig het is om geweld en onrust aan te
wakkeren".
Hij ontvouwt voorzichtig de theorie
dat het geweld onvermijdelijk was, een
onontkoombare eruptie die ook weer
over gaat. "De storm die nu uitgewoed is,
was misschien niet te voorkomen, hij
moest wel over ons heenkomen. Maar ik
denk dat de weg naar onderhandelingen
over een nieuwe grondwet nu open is".
Verwijt
Het verwijt dat de regering vaak wordt
gemaakt, is dat ze nog steeds niet en de
tail heeft duidelijk gemaakt wat de voor
stellen voor die onderhandelingen zijn.
Van het ANC zijn ze duidelijk: eenheids-
taat, een-kamer parlement, gemengde
economie een handvest voor mensen
rechten. Van de regering is alleen be
kend, dat er een meer-partijen staat moet
komen, een vrije markt economie en dat
de rechten van minderheden gewaar
borgd moeten zijn. Meer duidelijkheid,
ook voor de eigen achterban, lijkt dus ge
wenst.
Botha: "Ik voel er niets voor om pu
bliekelijk onze concrete ideeën voor de
grondwet uit de doeken te doen. Dan
ontstaat er een publieke discussie over
en dat kan het gesprek met de anderen
alleen maar verstoren. Ik wil echte on
derhandelingen voeren met alle groepe
ringen die daaraan mee willen doen. Met
geven en nemen van alle partijen moeten
er compromissen gesloten worden. Dat
kan alleen achter gesloten deuren".
Botha ziet overigens ook niet dat alle
partijen in Zuid-Afrika zullen meedoen
aan de onderhandelingen. De ultra
rechtse Konservatieve Partij en de neo-
nazistische Afrikaner Weerstands Bewe
ging (AWB) van Eugene Terreblanche
bijvoorbeeld weigeren aan een tafel zit
ten met wat zij noemen de 'communisten
en terroristen van het ANC'. Zij exploite
ren de angst van de blanke kiezers voor
de toekomst onder een zwarte meerder-
heidsrregering.
Botha: "De KP heeft een zeker voor
deel bij de blanke kiezers, omdat ze hun
ideeen nog nooit in de praktijk hebben
kunnen brengen. Zij kunnen zonder zich
te bekommeren over de consequenties
van hun voorstellen, allerlei ideeën ven
tileren. Ze dragen geen verantwoorde
lijkheid. De blanke kiezers hebben nog
nooit ervaren wat een echt conservatief
beleid betekent".
Botha is echter wel bang dat de aan
hang van extreem-rechts zal groeien, als
de regering niet snel concrete resultaten
kan laten zien van haar hervormingen.
Economisch gaat het slecht met Zuid
Afrika: er staat een recessie voor de deur
en de werkloosheid onder de zwarte be
volking neemt nog steeds toe.
"Het is hoog tijd dat Europa wakker
wordt. De Europese landen moeten zich
realiseren dat president De Klerk snel
iets positiefs moet kunnen tonen. Schou
derklopjes voor De Klerk en Mandela
zijn allemaal heel mooi, maar er is nog
niets concreets gebeurd".
Oneerlijk
"Het is ook oneerlijk. Wij hebben gedaan
wat van ons verlangd werd, maar het
westen heeft nog niets terug gedaan. De
sancties zullen vanzelf wel verdwijnen,
maar het zou helpen als de Europese lan
den, ook Nederland, de sancties officieel
zouden opheffen. Dat heeft een belang
rijk psychologisch effect. De Klerk heeft
dan iets om aan de eigen achterban te
kunnen laten zien".
"Het is niet alleen in het belang van de
blanken of van deze regering, het is ook
in het belang van de zwarte bevolking en
van Nelson Mandela. Ook zijn achterban
zal op een gegeven moment aan hem vra
gen wat zijn vrijlating en zijn onderhan
delingen met de regering hebben opgele
verd. Voorlopig is de zwarte bevolking
alleen maar slechter af. Dat kan opnieuw
tot geweld leiden en dat zal de ultra
rechts weer in de kaart spelen".
De Nederlandse parlementaire delega
tie is dan ook welkom. De kamerleden
kunnen nu zelf zien welke veranderin
gen hier inmiddels hebben plaatsgevon
den. "Ik geloof best dat collega Van den
Broek het parlement goed informeert.
Maar jullie politiek systeem is nu een
maal zo dat er sterke scheiding is tussen
regering en parlement. Het is altijd beter
dat de parlementariërs die straks mee
moeten beslissen over het opheffen van
de sancties, zelf komen zien en praten
met iedereen, om zo een gefundeerd oor
deel te kunnen vellen".
