OEKEN
Oorlogsmisdadigers als mens bezien
Twee eeuwen gevangenisellende
Een bijna
bandeloos
Italiaans
reisverslag
De ondergang van een
Russische Mick Jagger
PAGINA 19
NFORMATIEF
Van een oorlogsmisdadiger een
menselijk beeld schilderen. Begrip
kweken voor de moordenaars van
miljoenen joden. Dat is nog eens
iets anders dan mensen achtervol
gen met een lidmaatschap van de
Kultuurkamer, zoals de historicus
Venema dat de laatste jaren doet.
Henk Neuman en Bart van der
Boom hebben bewust gekozen voor
die menselijke benadering bij het
portretteren van twee lieden, die
toch fors hun stempel drukten op
het tussen 1940 en '45 bezette Ne
derland. In Arthur Seyss-Inquart,
het leven van een Duits onderkoning
in Nederland schetst Neuman hoe
een intelligent en getalenteerd Oos
tenrijks advocaat zich stap voor
stap uitlevert aan de Nazi's. Op de
zelfde ingetogen manier zet Bart
van der Boom uiteen wat Kees van
Geelkerken bewoog tot het oprich
ten van de Nationaal-Socialistische
Beweging, de NSB.
Om met de laatste te beginnen:
Van Geelkerken was dertien jaar
lang de naaste medewerker van An
ton Mussert, leidde de Nationale
Jeugdstorm, werd in 1943 inspec
teur-generaal van de misdadige
Landwacht en eindigde zelfs bij de
SS. Geen enkele reden dus om de
man met fluwelen handschoenen
aan te pakken. Maar na lezing van
Kees van Geelkerken, de rechter
hand van Mussert, wordt duidelijk
wat de voordelen van een terughou
dende benadering zijn. Haarscherp
wordt het mechanisme zichtbaar
waarbij mensen tijdens de oorlog
van kwaad tot erger vervielen.
Mussolini
Van Geelkerken kwam in zijn
woonplaats Utrecht in contact met
mensen van bedenkelijk allooi en
voelde zich aangesproken door fas
cistische partijtjes die de denkbeel
den van Benito Mussolini adopteer
den. De treurige situatie van het va
derland, zo meenden zij, was te wij
ten aan democratie in het algemeen
en socialisme in het bijzonder. Mus
solini was het lichtend voorbeeld
van een krachtig leider die de ver
loedering een halt toe zou roepen.
Van Geelkerken bezat toen al bit
ter weinig politieke bagage, liet zich
meeslepen door sentiment en slo
gans. Wel was hij een pragmaticus,
een geniaal scharrelaar. Schippe
ren, regelen, charmeren kon hij veel
beter dan Mussert. Zijn redenaars-
en diplomatiek talent, maakte hem
geliefd en bezorgde hem de bijnaam
Kees de Prater. Samen met Mus
sert, die hij in 1929 ontmoette, was
Op 25 juli 1980 stierf Vladimir Vys-
sotski, de Russische Mick Jagger.
Zijn hart kon niet meer tegen zijn le
venstempo (en tegen de morfine)
op. Vijf jaar later werd de planeet
2374, tussen Mars en Jupiter, naar
Vyssotski genoemd. Wat populari
teit betreft was hij zeker de Russi
sche evenknie van de beroemde
Britse roek-ster. Maar de levensom
standigheden van Vladimir Vys
sotski geven hem meer recht op een
andere geuzennaam: de Russische
Billie Holliday.
Vyssotski was een verstandig
man. Dus werkte hij hard (als zan
ger, dichter en acteur), leefde heftig,
zoop veel en ging vroeg dood. Hier
mee had Vyssotski alles in huis om
na zijn dood een cult-held te wor
den. Dat is in Rusland ook gebeurd.
Zijn liederen zijn inmiddels uitge
geven in een lange reeks elpees. Er
zijn verschillende boekjes over hem
verschenen. Vyssotski werd in 1987
postuum benoemd tot held van de
Sovjetunie.
Gelukkig was Vyssotski (geboren
in 1938) ook tijdens zijn leven al po
pulair. Dat kwam vooral door zijn
liederen, die een open hart en geest
lieten zien: vol spot, vol boeventaal,
eerlijk, patriottisch, humoristisch
en sentimenteel. Hoewel tijdens
zijn leven in zijn eigen land slechts
een paar platen werden uitgegeven,
kende iedereen zijn liederen via
bandopnamen of via de buren. Zijn
populariteit compenseerde zijn ge
brek aan officiële erkenning en
zorgde ervoor dat de autoritéiten
hem niet aan banden konden leg
gen.
Marina Vlady kende Vyssotski
van 1967 tot zijn dood in juli 1980.
Zij was jaren met hem getrouwd, al
was alleen de eerste periode geluk
kig. Ze was zijn venster naar het,
westen, zijn toeverlaat, zijn 'kame
raad' (als dat woord in dit geval niet
een vervelende bijklank zou heb
ben). Marina Vlady was zelf (film-
)actrice. Ze had Russische ouders.
In 1967 ging ze met vrienden in
Moskou naar een voorstelling in het
beroemde Taganka-theater. Ljoebi-
mov regiseerde een toneelstuk naar
Yessenin ('Poegatsjov de woeke
raar'). Vladimir Vyssotski speelde
een prachtige hoofdrol. Als Vys
sotski later op een feest voor haar
zingt raakt ze onder de indruk van
zijn spel en charmante woorden.
Het grappige is dat hij haar naam al
een tijd eerder genoemd had in een
van zijn vele liederen (Gemaskerd
bal).
Een klein jaar later zien ze elkaar
pas weer en trouwen spoedig daar
na. Vyssotski is op het hoogtepunt
van zijn carrière: beroemd en ge
liefd bij het publiek door zijn liede
ren en door zijn spel op het toneel
(Hamlet). Op het persoonlijke vlak
is Vyssotski er slechter aan toe. Hij
is niet alleen verslaafd aan zijn werk
maar ook aan de alcohol. De combi
natie sloopt zijn lichaam. Hij is bo
vendien net gescheiden van zijn
Vlady verzuimt niet de drinkgela
gen van Vyssotski te beschrijven.
"Afgelaste voorstellingen, een boze
Ljoebimov, weggegooid geld, geruï
neerde of weggegeven kleren, een
lijf bezaaid met builen' en wonden,
een messteek die je jezelf eens hebt
toegebracht en die op een haartje na
je lever miste, gewonde vriendjes in
hele reeksen verkeersongeluk
geen schreeuwer of
herriemaker, die in de Weense sa
lons voortdurend de 'geestelijke en
morele wapens stelt boven de mate
riële.
Seyss-Inquart zag zoals veel Oos
tenrijkers in die tijd de joden als I
'volksvreemde elementen', hoewel i,inar+
hij ze wel tot zijn klanten rekende. zin va.
Hoewel hij er geen lid van was
maakte hij in het geheim wel geld
de nationaal-socialisti-
Toen de Britse Fiona Pitt-Kethly
het verzoek kreeg een reisboek over
Italië te schrijven reageerde ze verre
van enthousiast. Ze presenteerde
prompt een lange lijst van plaatsen
waar ze beslist niet naartoe wilde. In
hemelsnaam niet achter de toeristi
sche meute aanhollen.
Ze droeg zelf een andere oplos
sing aan: misschien kon ze beter
iets doen met sibyllen. 'Als kind
was ik al diep onder de indruk van
het verhaal van de sibylle', zo ver-
e haar voorkeur in de eerste
haar boek 'Reizen in de on- dus volledig aangewezen op het
die
scheDartii Lid werd hii Das toen al ;;;,ex,t?tlsï!1(: toes'?.nd profeteerden heel vriendelijk uit te drukken. Ge-
7miUoen C^stenriikers hem voor «Winkler Prins). Niet alleen b.j de miste aansluitingen, urenlange ^arbij ze overigens niet altijd
„5°™ "°stenr«Kers nem voor oude Grieken was zo'n vrouw be- „-arhttiiden en talloze naehtelnke fi ntjes te werk gaat. De anet
vallen. Dat gebeurde bij herhaling.
Als we Fiona Pitt-Kethly moeten
geloven probeert iedere Italiaanse
gids vrouwelijke Engelse toeristen
te versieren. Of die gidsen nu recht
of krom zijn, ze worden stuk voor
stuk handtastelijk.
Dat werden ze althans bij Fiona
op haar tochten. Maar die vond dat
plezierig. Ze geeft grif toe dat ze
seks plezierig vindt om de seks.
Haar kieskeurigheid in deze is
nogal grofmazig. De partner moet al
heel oud, vies of onsympathiek zijn
wil hij niet aan haar normen vol
doen.
Ongeremd doet ze verslag van
haar amoureuze beleve
x gegaan.
Toen Duitsland begon aan te
dringen deed hij ondanks zijn natio-
naal-socialistische sympathieën po
gingen om Oostenrijk uit de handen
van Hitier te houden. Maar hij slaag
de niet en was ironisch genoeg uit
eindelijk behulpzaam bij de aan
sluiting van zijn vaderland bij
Duitsland. In die stormachtige da
gen van maart 1938 werd hij be
noemd tot Reichsstathalter en SS-
Gruppenführer.
wachttijden en talloze nachtelijke fijntjes
anecdote:
x rijgen zich in haar verhaal als
de gescheurde condoom vond
een bijna eentonige ketting aaneen, 'k ronduit onsmakelijk. Maar dat:
Maar Fiona laat zich nagenoeg vergeef je dan weer grif als r
kend, in Italië leefde de sibylle
Cumae die haar orakels gaf i
door Vergilius beschreven ei |H)
begin deze eeuw teruggevonden n(^jt uitlietvelTslaan.Waarand? later nuchter constateert: 'Vermoe-
ren er allang de brui aan hadden ge- jjelyk heeft de helft
geven, gaat zij onverdroten door, ljjj|H
r het goede en vro- I
x de medemens en blijft blij- I
grot.
Nog altijd hangt het onderwerp ii
een waas van mysterie. Door langs zoekt steeds r
de plaatsen te reizen waar de sibylle jijke i
het bestaan i
ken.'
Haar seksuele honger zorgt
uiterst pittige noten i
meende Fiona moedig in haar eentje doordouwen, - -
Pitt-Kethly te kunnen bijdragen om Ze schuwt die eenzaamheid niet. In- slaS dat overigens niet alleen uit
achter de waarheid van haar bezie- tegendeel, ze gaat graag alleen op erotische avonturen en historische
ctor» Anoct ïmnr KononumnHo ownn. vertellingen bestaat.
ling te komen.
Monumenten
Ne- Maar wat meer telde: de paden naar
de Italiaanse Sibyllijnse
Ook als Rijkscommissaris
derland is hij niet geslaagd in wat
hem voor ogen stond. Hij wilde het ten zijn beslist niet platgetreden.
'ertellingen bestaat. Fiona Pitt-
Kethly blijkt ook een heel scherpe
blik te hebben. Haar oordeel over de
L™....,.„Italianen en de moderne Italiaanse
zich niet of nauwelijks. Soms davert samenleving is met altijd even on-
stap. Angst voor benauwende
turen kent ze eigenlijk niet. In feite
zoekt ze het avontuur zelfs graag op.
Om uiterlijkheden bekommert zij
Seijs Inquart (in licht uniform) en Van Geelkerken (rechts) op
tijdens een manifestatie. Tussen hen in Mussert en links de Duitser Rauter, gedachte die gedoemd
destijds de baas van SS en politie.
hij de drijvende kracht achter de op
richting van de NSB.
l de
Nederlandse volk
'Groot-Germaanse gedachte'. Een
gedachte die gedoemd om te mis
lukken
dan
situatie aangepast: de middelen niet die hem tot een
Dat kan ook nauwelijks. Ze zitten
allerlei mogelijke en onmogelijke daVbeTrefUllustratlef
hoeken en gaten. Op nagenoeg on-
In zijn pogingen het bereikbare plekken. In achteraf ge- TW[a Flodder
af te dwingen schuwde hij huchtjes. De talloze gesloten deu-
hekken die Fiona Pitt-Kethly
soort Ma Flodder,
de panty's is wat
Ik heb een hele gierige gewoonte.
hij toonde berouw en bekeerde zich oorlogsmisdadiger zouden maken. °P haar tochten tegenkwam wijzen namelijk dat ik op vakantie al mijn
restjes make-up en kapotte panty's
schrijft ze. 'De theorie is
Het moment dat Van Geelkerken tot het geloof. Vijfjaar na de oorlog Hij voerde de jodenvervolging stipt
goed de fout in ging kwapx bij de in- was de geest van Bijltjesdag inmid- uit, hield razzia's, plunderde het
val van de Duitsers. Met Mussert dels overgewaaid en bovendien land en ga zo maar door.
Neuman laat zien hoe een man
met een scherp verstand kan afglij
den van beschaafd mens tot oor
logsmisdadiger. Seyss-Inquart
heeft volgens de auteur als 'Kultur-
mensch' te lang zijn kritische geest
buiten werking gelaten. Hij werd
zijn roeping als intellectueel ont
sloot zich aan bij de
kwam hij zowaar voor een dilemma, wenste de
Moest hij kiezen voor het vaderland executies
en het koningshuis en het bijltje er
bij neer gooien? Of was het slimmer
koningin geen
Hoewel maar een
straf, de doodstraf, op zijn plaats
kreeg hij levenslang dat werd
paald niet overweldigend is. Het dat naarmate de
zijn echt geen publiekstrekkers. koffer steeds lichter wordt. Ik had
Fiona Pitt-Kethly had echter haar ongeveer twintig panty's met lichte
huiswerk goed gemaakt. Ook al kon gebreken meegenomen - meestal
om de Duitsers te paaien en zo kans omgezet in 21 jaar en zes maanden,
te maken in Nederland aan de Zijn vervroegde vrijlating in 1959
macht te komen? Zijn^burgerlijk ging zonder ophef voorbij. Hij over
fatsoen verloor het van zijn ijdel- leed in 1976 op 75-jarige leeftijd,
heid en hij koos voor collaboratie. r?
Wat daarna gebeurde mag ge- ^GS-Gn-GGÏl kWcirt
noegzaam bekend zijn, zeker
zij haar doel niet altijd bereiken,
geeft een berg bijzonderheden
de historische achtergronden
verdere betekenis v«
Maar hoe boeiend
voor in zulke zaken geïnteresseer
den, ik moet er niet aan denken hoe
met scheuren bovenaan en ladders
ver boven de knie of met gaten in de te-
de nen. Eén keer dragen, niet wassen
de sibylle. en dan zijn zij kapot - ik gooide ze in
ook kan zijn mijn hotelkamer in de prullenbak
verdeeld gunstig.
Brutaal
'Napels te voet is nog onaangena
mer dan Napels met de bus. Vol
gens een oud gezegde is Napels een
paradijs dat door duivels wordt be
woond. Persoonlijk zie ik dat para
dijs niet', zegt ze ergens in het be
gin. 'Het station is net als Genua zelf
het heeft een imposante facade,
maar de binnenkant is een afgang',
merkt ze later op als haar speur
tocht haar langs Genua voert.
En helemaal vernietigend is haar
visie op Venetië en zijn inwoners:
'het lijkt of iedereen bezig is met het
verkopen van produkten en dien
sten aan touristen. Venetië is een
vertrok dan. trots op mijn spaar- prostituëe. Zelfs katten doen alsof
..„0v.., Seyss-Inquart, door Hitier aange- blinde kudde. Dat bracht hem tot taai Fiona's boek had geweest als de
degene die de kranten van de laatste steld als Reichskommissar für die ra??n die hem °P 16 oktober 1946 Britse schrijfster zich daartoe had
wéken over de oorlog hebben gele- besetzten Niederlandischen Gebiete leven kostten. bepaald. Maar dat doet ze echt niet.
MEINDERT VAN DER KAAIJ
tuurlijke tochten, waarbij ze met
veel gevoel voor humor en groot 1
zen. Van Geelkerken droeg verant- ontliep zijn gerechte straf niet u.
woordelijkheid voor talloze terreur- werd in 1946 ter dood veroordeeld,
daden, liet joden en onderduikers Ook hij krijgt echter een genuan-
oppakken en stelde de gijzelaars- ceerde benadering in het boek van
lijsten op. Hij dwong mensen zich wetenschapper/journalist Henk
»bij de SS aan te geven en joeg hen zo Neuman, dat al in 1967 verscheen en
i bijna zekere dood
Van Geelkerken kwam volgens
van der Boom zonder meer in aan
merking voor de kogel, maar had
het geluk pas in 1950 te worden be- als
recht. Tegen die tijd had hij zich al vocaat met
soepeitjes, op hem typerende wijze,
nu opnieuw is uitgebracht.
Seyss-Inquart, destijds door Ne
derlanders ook wel zes-en-een-
kwart genoemd, wordt neergezet
intelligente, succesvolle ad-
aangenaam voorko-
Een bescheiden man vol goe-
H.J. Neuman: Arthur seyss-Inquart,
het leven van een Duits onderkoning in
Nederland. Uitgeverij Veen.
Bart van der Boom: Kees van Geel
kerken, de rechterhand van Mussert,
Uitgeverij Veen. 26,90.
lativeringsvermogen haar bijzonde- Maar dat is onmogelijk
zaamheid. De crèmekleurige panty
die ik die dag aan had leek niet bij
zonder beschadigd. Tot ik mij her
innerde dat het mijn te-grote-afzak-
panty was. Meestal kan ik zo'n pan
ty omhooghouden door hem dóór Ongegeneerd en brutaal, bijna bal
mijn rok heen vast te houden of dadig van toon. Zeker geen gids
door krachtige passen te
honger hebben, hoewel er heel
fraaie duiven rondlopen.'
Zo komen we alles bij elkaar een
uiterst markant reisverslag vol dy
namiek en ongebreideld elan tegen.
belevenissen weergeeft.
De vrijmoedige Fiona had geen i
to ter beschikking in Italië. Ze v,
wordt lastig gevallen'.
En natuurlijk werd Fiona cp dat
de gewonë zijn van het woord. Meer
r je markant en frappant.
Fiona Pitt-Kethly: Reizen in de c
moment door ene Roberto lastig ge- derwercld. De Arbeiderspers, 39.90.
De in 1980 bezweken Vladimir Vyssotsky samen met Marina Vlady op de
hoes van een van zijn (in Nederland zeldzame) platen.
ken...." (p.42)
"Het is waar dat men zich in de
Sovjetunie uiterst tolerant opstelt
ten aanzien van dronkelappen. Om
dat het iedereen kan overkomen dat
hij zichzelf èen keer voor pampus in
de bevroren modder terugvindt,
steekt ook iedereen de dronkelap
een helpende hand toe" (p.53). Later
verruilt Vyssotski de drank in voor
morfine. Dit helpt hem verder de
goot in: afkicken lukt niet. Zijn
stem klinkt op latere elpees als een
slap aftreksel van zijn vroegere
stem.
De verklaring voor Vyssotski's
verslaving legt Marina Vlady gro
tendeels in zijn jeugd. Vreemd ge
noeg ziet ze de oorzaak niet in de sa
menleving waarin Vyssotski gevan
gen zit (en die hem ook zijn liederen
opleverde). Wat dat betreft is de be
schrijving die Marina Vlady geeft
van de wolvenkooi in de dierentuin
ongewild van toepassing op Vladi-
mir,Vyssotski.
"Onze volgende halte is steevast
de wolvenkooi, meer voor een blik
van verstandhouding dan uit be
wondering voor de ongelukken die
hun eindeloze rondjes in het getra
liede hok draaien." (p.91). Gelukkig
heeft Vyssotski dankzij relaties van
zij vrouw de kooi mogen openen.
Vanaf 1973 reizen ze o.a. naar Ber
lijn, Frankrijk, Canada en de Vere
nigde Staten.
Vyssotski keerde altijd terug naar
het land van zijn wortels. In zijn ge
boorteland kreeg hij de mooiste er
kenning van het publiek. Vlady's
boek leest af en toe als een lijst van
ontmoetingen met beroemdheden:
de dichter Brodsky, de pianist Rich
ter, de filmers Tarkovski en Parad-
Op een schiereiland in het noorden
van het Middenamerikaanse land
Costa Rica kan de toerist zonder
problemen op bezoek in de gevan
genis. Gedetineerden verkopen
zelfgemaakte spulletjes en, als het
moet, zijn ze zijn bereid tot een
praatje. Na het wat chaotische 'be
zoekuur', waar soms duizenden
mensen op af komen, verdwijnen I
de gevangenen weer noodgedwon
gen in hun armoedige verblijf.
Zo'n twee eeuwen geleden ging
het er in Nederland net zo aan toe.
Op feest- of marktdagen en tijdens
kermissen kon iedereen zich tegen
betaling vergapen aan de gevange
nen. Soms werden spullen ver
kocht, soms een gesprek aange
knoopt. Maar als de feestvierders
vertrokken, was het over met de lol.
Gevangenen werden teruggestuurd
naar hun hokken, die vaak zwaar
vervuild, vochtig en donker waren.
Krankzinnigen werden bij misdadi
gers opgesloten. En wanneer dat
niet tot problemen leidde, dan gooi
de kruipend ongedierte wel roet in
het gore eten. Wie protesteerde of
gek werd van de troep, wachtte een
verblijf in een kelder die half onder
water stond.
Goed doel
Het was dus een zootje in de gevan
genissen. Maar dat diende, net als
openbare lijfstraffen een goed doel,
zo vonden de regenten. Slechts zwa
re straffen zouden de 'zedeloze en apart ruimtje achter hun cel ge-
meest verdorven schepselen uit het bouwd), in Auburn konden ze nog
lagere volk' van moord, diefstal en samen aan het werk. Maar in beide
andere vergrijpen kunnen weer-gevallen gold: mondje dicht,
houden. Omstreeks het jaar 1800 Verre reizigers wezen in Neder-
Het cellencomplex
ze helemaal geen contact hebben worden schoongemaakt van smet-
(zelfs voor het luchten werd een ten. Als duidelijk wordt dat crimi
naliteit alles te maken heeft met ar-
moede en ellende. De idee - maar
dan zitten we al in deze eeuw - is dat
gevangenissen opvoedingsinstitu
ten moeten worden. En dië opvoe-
Chroetsjov (jaren na zijn aftreden); werden zelfs nog afgehakte hoof- land op de voordelen van het Ame- ding krijgen gevangenen niet door
Vlady met Brezjnjev. den van misdadigers op pinnen ten- rikaanse systeem voor het 'temmen
Het boek heeft leesbare korte toongesteld. van de tijgers'. Niet alleen werd de
hoofdstukken. De stijl is impressio- Pas in de jaren twintig van de vo- ziel binnen korte tijd gereinigd van
nistisch, wat nog versterkt wordt rige eeuw werd voor het eerst aan- alle smetten, ook werd voorkomen
doordat Vlady schrijft alsof ze Vla- dacht besteed aan gevangenen zelf. dat de gevangenen zich in de
dimir aanspreekt. Echt fel wordt Voorzichtig was bij een aantal hoge groepsyerblijven te buiten gingen
Vlady alleen als ze Vladimirs ou- heren het idee gegroeid dat zedelo- aan vrije seks. Met wat donderpre-
ders beschrijft. Haar ruzie met de ze misdadigers wellicht toch ergens ken kon worden voorkomen dat ge-
ouders over het grafmonument is goed voor waren. Om te werken bij- vangenen zich overgaven aan het
weinig verheffend. Het gekanker op voorbeeld. Gevangenissen werden enige 'genoegen' dat overbleef: ona-
de communistische maatschappij is een soort fabrieken en er werd wat
terecht. Pikant is dat Vlady wel pro- gedaan aan de allerbelabberste om-
fiteerde van de uitwassen: ze be- standigheden. Aan een dode of een
zocht luxe feesten en maakte vrolijk zi^ke arbeider heb je immers niks.
gebruik van de ritseleconomie. Ook Om het nieuwe 'arbeidspotentieel'
ging ze als lid van de van de Franse te disciplineren, werd de bijbel ver-
communistische partij met Brezjn- spreid.
jev op de foto. Veel beter kregen de misdadigers In de eerste cellulaire gevangenis i
Het boek heeft enkele prachtige het echter niet. Zo werden vooral Nederland, Bolwerk Schinkel
In Twee eeuwen gevangenen be
schrijft criminoloog Herman Fran
ke uitgebreid hoe ook in Nederland
werd besloten tot invoering van
eenzame opsluiting. En wat voor
verschrikkelijke gevolgen dat had.
tegen een celmuur aan te kijken. In
tegendeel: ze zullen met anderen in
de gevangenis en in de samenleving
daarbuiten moeten worden gecon
fronteerd; de voorwaardelijke straf
en invrijheidsstelling ontstaat. De
gevangenen krijgen het opnieuw
wat beter.
Van het opvoedingsidee is het
een kleine stap naar de resocialisa-
tie-gedachte, die vooral jaren zestig
werd gemaakt, is de gevange nu ie
mand die alles'mag behalve naar
buiten. En zelfs dat mag vaak, als hij
na het weekeinde maar terugkomt.
Om het sociologisch te zeggen: in
plaats van dwang van buitenaf
fremdzwangis nu sprake van
dwang van binnenuit selbstzwang
om mee te werken. Het is wat Fran-
kes grote voorbeeld Norbert Elias
het civilisatieproces noemt. Omdat
we steeds meer met elkaar te maken
hebben, steeds afhankelijker van el
kaar zijn, handelen we geciviliseer-
der ten opzichte van elkaar. Dat is
geen bewust proces, het gaat nu
eenmaal zo.
Elias' theorie gaat in veel gevallen
prima op. Maar Franke lijkt zich
opgang maakt. Gedetineerde moet toch te vergalloperen door haar
worden voorbereid op terugkomst
in de maatschappij. Verlofregelin
gen en (half) open gevangenissen
bieden daar een goede gelegenheid
voor. En het heeft geen enkele zin
om een gevangene tal van rechten te
ontnemen als hij 'terug' moet.. Dus
klakkeloos toe te passen in zijn
Twee Eeuwen gevangenen. Zo past
het no-nonsense beleid van de jaren
tachtig met z'n hardere opstelling
ten opzichte van misdaad er slecht
in. Ook ontwikkelingen zoals een
anzienlijke strafverharding
passages, de beschrijvingen die binnen de b^jes nog steeds lijfstraf- Amsterdam (nu theater De Balie) worden kranten, tv en radio niet jaren dertig en veertig, zijn met Eli
as moeilijk verklaarbaar. Franke
besteedt daar overigens opmerke
lijk weinig aandacht aan.
Maar nog moeilijker is het om Eli
as' wat hooghartige theorie toe te
passen, wanneer de ontwikkelingen
de rest van de wereld in ogen-
meer gecensureerd en wordt
hoe paradoxaal het ook klinkt op
nieuw een stukje vrijheid aan het le
ven als- gevangene toegevoegd.
Civilisatie
Inmiddels zitten we volgens Franke
Vlady geeft van de mensen en de fen toegepast. 'Buiten' verdwenen werden eenzaam opgeslotenen
omstandigheden in een ziekenhuis de executies en lijfstraffen lang- de lopende band krankzinnig. Of ze
in Moskou, waar Vyssotski bloed- zaam maar zeker uit het straatbeeld, pleegden zelfmoord. Of ze gingen
spuwend is opgenomen, is zeer Daar werden Nederlanders een 'gewoon' dood. En dat ondanks het
beeldend. Al met al is 'Vladimir' een beetje huiverig voor. Ze voelden feit dat de bewaarders de opdracht
leesbaar boek over een interessant zich iets te beschaafd om het mes te meekregen de gevangenen 'met
kunstenaar. Een waarschuwing zien dalen. Want hoe bont het rapal- menschlievendheid' te behandelen,
voor wie enthousiast naar de mu- je het had gemaakt; het waren wel Onvrx^Hincy<:crp»Har»h+^
ziekhandel loopt: elpees van Vys- mensen. De overtuiging groeide dat ^pVOGaingSgGaaCiUG
sotski (uitgegeven op de platenla- zelfs misdadigers mannen en vrou- Toch wist de eenzame opsluiting als tuut dient. De misdadiger wordt
bels: Chant du Monde en Melodia) wen van vlees en bloed waren: heel celstelsel in Nederland opmerkelijk welke reden dan ook uit de
zijn hier nauwelijks te koop. Als het misschien en met de nodige moeite lang stond te houden. Dat had vol
lukt een zwarte schijf van Vyssotski zou daar iets van te maken zijn.
te bemachtigen (boekhandel Pe- Fpri7amp nn^liiitinP
gasus Amsterdam of FN AC Ant-(ILenzame OpSlUlUng
werpen) hoort de luisteraar eerst In het midden van de vorige eeuw
niet meer dan een soort Cornelis druppelden uit Amerika ideeën bin-1
Vreeswijk. De weemoed, de fra- nen over hoe dat moest. In Philadel-
sering en de spot van Vyssotski ge- phia, Pennsylvania en Auburn, genstanders
ven zich gelukkig pas later gewon- New York werd druk geëxperimen- voorstanders
gens Franke te maken met i
ters van justitie die cijfers
gatieve gevolgen achterhielden of woord op de stijgende criminaliteit
verkeerd interpreteerden. Maar nog
belangrijker acht hij dat het alterna
tief 'onmenselijk' werd geacht. Te-
i de celstraf warer
i lijfstraffen. Fran
fase dat bijna niemand weet schouw worden genomen. Zo
waarvoor de gevangenis als insti- stateert Franke dat het emancipa
tieproces van gevangenen een we
reldwijde ontwikkeling is. De ge
vangenen in Groot-Brittanië en
Frankrijk hebben echter onlangs
aangetoond dat dat een relatief be-
grip is. En in het voornoemde géval
Costa Rica leven ze volgens die
leving gehaald. En dat
Wel worden echter tal 1
gevangenissen geopend als
zonder dat iemand precies lijkt te
weten wat in die gevangenissen theorie dus twee
janov. Vyssotski spreekt met 24,90,
teerd met twee stelsels die gevange- ke toont overtuigend aan dat er lan-
JOS DAMEN nen dwongen tot een arbeidzaam en ge tijd geen tussenweg bestond.
Marina Vlady: Vladimir of de onder- net leven. De oplossing was simpel: Die ontstaat pas, zij het langzaam,
broken vlucht. Uitg. De Boekerij eenzame opsluiting. Eén cel per ge- als de opvoedingsgedachte het wint
vangene. In Philadelphia mochten
i de gedachte dat de ziel moet
moet gebeuren.
Franke weet het ook niet. Hij con
stateert dat de afgelopen twee eeu
wen een emancipatieproces van de
gevangene heeft plaatsgehad. In
plaats van het vroegere dwangbe-
wind, waarin alles wat (niet) mocht
op een keiharde manier duidelijk
terug. Of
zijn al die landen minder gecivili
seerd dan Nederland anno 1990? Ik
waag het te betwijfelen.
JEROEN DIRKS
Twee eeuwen gevangenen, misdaad
en straf hl Nederland. Herman Franke,
Uitg. Het Spectrum, 69,90.
