'Kerken kunnen niet creatief genoeg zijn'
Reddingsplan voor 's werelds oudste synagoge
Scheidend directeur van de Youth for Christ, ds. Niek van Exel:
Gebouw Portugees-Israëlitische gemeenschap in Amsterdam staat op instorten
DRIEBERGEN - Wanneer
je als bedrijf constateert dat
je produkt onvoldoende
wordt afgenomen, terwijl je
er van overtuigd bent dat het
een goed produkt is, dan
wordt het tijd om aan be-
drijfsvernieuwing te gaan
werken. De pr moet beter, de
verpakking leuker. Domi
nee Niek van Exel, schei
dend directeur van Youth
for Christ Nederland (YfC),
trekt die vergelijking wan
neer hij over de situatie van
de kerken spreekt. Zijn or
ganisatie wil de kerken hel
pen de jeugd te bereiken.
"Wij vinden dat je daarin
niet creatief genoeg kunt
zijn".
door
Wim Schrijver
Van Exel (48) neemt na de zomer
afscheid van de christelijke jonge
renorganisatie; hij wordt predikant
van een hervormd-gereformeerde
gemeente in Lelystad. Toen het
nieuws bekend werd gaf hij desge
vraagd onder meer als reden dat hij
geen 50 wilde worden in zijn huidi
ge functie. "Ja, ik vind inderdaad
dat bij zo'n club als YfC het leider
schap jong moet zijn en ook moet
rouleren. Niet alleen vanwege de
leeftijd, maar ook om de dynamiek.
Het is een soort levenskenmerk, dat
deze club in beweging is".
De stichting YfC, die vlak na de
oorlog uit de Verenigde Staten
kwam overwaaien, heeft in de loop
der jaren inderdaad verschillende
verschijningsvormen gehad. Werd
de beginperiode vooral gekenmerkt
door de massale 'rallies' (in Ameri
ka was Billy Graham de eerste be
roepskracht), in de jaren zeventig
werd vooral de intimiteit van de
koffiebars populair, terwijl YfC zich
de laatste jaren steeds duidelijk is
gaan richten op de jongeren subcul
tuur buiten de kerk.
Van Exel, die bij het kiezen van
die koers onmiskenbaar aan het
roer stond, legt uit dat de jongeren
beweging nog steeds het zelfde doel
voor ogen heeft gestaan: evangeli
satie onder leeftijdsgenoten. Daar
bij heeft YfC altijd een pararkerke-
lijke organisatie willen zijn. aldus
de directeur. "Los van de kerk is
YfC niet verkijgbaar. Al onze activi
teiten zijn er op gericht geweest de
jongeren te helpen bij hun integra
tie in de christelijke gemeente".
In het begin van de jaren tachtig
werd de organisatie in een onder
zoeksrapport van het Ministerie van
Binnenlandse Zaken naar religies
in ons land, een sekte genoemd.
Van Exel kan zich wel voorstellen
dat die indruk kon ontstaan. "YfC is
in de tijd van de hippies uit de scha
duw gekomen. Dat was ook de tijd
van de 'Jesus People' (bekeerde
hippies, WS). Bovendien heeft YfC
een periode gekend waarin de eigen
organisatievorm veel aandacht
heeft gehad".
Kerkje
De predikant vervolgt: "Ik kan mij
ook voorstellen dat in die tijd in de
kerk weieens gedacht is: YfC wordt
een kerkje binnen de kerk". In de
jaren zeventig stonden de hervorm
de en gereformeerde kerken be
paald niet te juichen dat veel en
thousiaste jongeren het kerkelijk
jeugdwerk (de verenigingen), ver
ruilden voor de koffiebar. "Er werd
weieens met een scheef oog naar
ons gekeken, ja. Maar toch blijf ik er
bij: wij leverden jongeren af voor de
gemeenten".
"Het klinkt misschien heel zake
lijk, maar ik zou mijn hand er voor
in het vuur durven steken dat in de
zeventiger jaren heel veel jongeren
voor het geloof en de kerk zijn be
houden, dank zij het werk van YfC".
De relatie met de kerken is nu be
duidend beter. Zo wordt momen
teel door het gereformeerd 'Cen
traal Weekblad' actie gevoerd om
een ton voor YfC bijeen te brengen.
Dat deze inniger verhouding bij de
grote protestantse kerken vooral
wordt ingegeven door de grote
kerkverlating, ontkent Van Exel.
"Natuurlijk, de kerken gaan nu,
meer dan in het verleden, zich be
zinnen op de vraag: wat doen we
met de jongeren? Maar, aan de an
dere kant, moet ook worden opge
merkt dat we ons als YfC dichter bij
de kerken hebben opgesteld. Wij
zijn minder bezig met het uitbou
wen van onze eigen organisatie, en
we hebben onze identiteit verbreed.
In het verleden zijn we bekend ge
worden als een evangelische bewe
ging, maar dat is slechts een deel
van ons hart. YfC probeert de volle
kerkelijke breedte te zoeken".
Van Exel heeft de afgelopen jaren
met succes geprobeerd YfC uit het
besloten evangelische wereldje te
trekken. "Dat hangt ook samen met
mijn persoon. Het bestuur wist dat
ze met mij iemand kregen die niet
van huis uit evangelisch was. Ik ben
gereformeerd opgevoed, maar wel
met oog voor de breedte van de
kerk", aldus de directeur, die ook ja
renlang als zendeling in Brazilië ge
werkt heeft.
Wantrouwen
"Ik geloof wel dat het evangelische
een belangrijk onderdeel zou moe
ten zijn van de identiteit van YfC,
maar ik geloof ook in de oecumeni
sche identiteit". Daarmee komt Van
Exel op een kwestie, die hem aan
het hart gaat. Als het aan hem ligt
komt er een kruisbestuiving tussen
evangelische en niet-evangelische
christenen, terwijl de grote versnip
pering binnen het evangelische
kamp wat hem betreft zo snel moge
lijk verleden tijd zal worden.
"Het is een uitdaging om dat alle
maal bij elkaar te krijgen", geeft hij
toe. Maar, laat hij erop volgen, "het
zit ook in de lucht. Het gebeurt, of je
wilt of niet. Ik denk dat God ons
vandaag naar elkaar toe gaat drij
ven. De tijd datje de luxe had om al
lemaal los van elkaar eigen konink
rijkjes te gaan oprichten is finito. Je
ziet ook dat de evangelischen steeds
meer niet-evangelische begrippen
gaan omarmen, en dat niet-evange-
lischen meer oog krijgen voor het
spirituele".
Daar komt nog het financiële as
pect bij. aldus de directeur van YfC,
die voortdurend met tekorten te
kampen heeft. Met een steeds klei
ner wordende groep kerkelijk mee
levende Nederlanders, komt sa
menwerking ook steeds meer voor
de hand te liggen. "We worden door
de ontkerkelijking in eikaars armen
gedreven". Het onderlinge wan
trouwen in het evangelische kamp,
wordt een stuk minder, ervaart hij.
"In het afgelopen jaar heb ik contac
ten gehad, waarvan ik in de jaren er
voor nooit had durven dromen".
Hoewel Van Exel geen kritiek
heeft op de manier van werken van
YfC in de jaren zeventig "die aan
pak sprak op dat moment aan"
vindt hij ook niet dat mensen die
periode moeten idealiseren. "Ik
hoor nog wel eens het geluid dat die
tijd zo fantastisch was. Maar de cul
tuur is volstrekt veranderd. Ook in
het kerkelijk patroon zijn klappen
gevallen. Ik ga er keihard vanuit dat
wil je als organisatie, die zich
dienstbaar opstelt, bestaansrecht
houden, je voortdurend moet blij
ven zoeken naar nieuwe wegen".
Vindplaats
Het missionaire karakter van de be
weging blijft pal overeind, legt Van
Exel uit. Is op veel plaatsen de kof
fiebar verdwenen, de poot 'Basic'
richt zich nog volop op de rand-ker-
kelijke jeugd. Daarnaast wordt eén
van de nieuwste initiatieven ge
vormd door de diakonale werkkam
pen; in binnen- en buitenland wor
den groepen jongeren ingeschakeld
bij het werk onder de armen en
zwakkeren. Ook is er het meerdaag
se werk op scholen, waarbij de-
scholieren op een orginele manier
met het evangelie in aanraking ko-
Sinds enige tijd worden in de gro
tere plaatsen in ons land diaconaal-
missionaire leefgemeenschappen
gestart. "Open huizen, waar ieder
een kan aankloppen". En zijn de
'may-days', de opwekkingsdagen
voor christelijke jongeren verdwe
nen. het jaarlijkse vierdaagse Flevo-
festival ('het toetje van de zomer')
trekt ieder jaar vele duizenden jon
geren. Ook niet-kerkelijke jongeren
komen op de bands en de
workshops af. "Meer dan in het ver
leden richten wij ons op jongeren
buiten de kerkmuren".
Het nieuwste voornemen is om.
van het hoofdkantoor in Drieber
gen, het fraai gelegen landgoed 'dej
Lindenhorst', een internationaal
ontmoetingscentrum' maken voor'
jongeren. "Het moet een vindplaats
worden voor spiritualiteit, een plek
waar het christelijk geloof te ruiken
is, zonder dat het je wordt opge
drongen. Zoiets is er in Nederland
nog niet, maar het kan alleen maar
van de grond komen, als het een be
weging wordt die jongeren zelf op.
gang brengen".
Het is volgens Van Exel wel de
taak van YfC om ideeën aan te dra
gen en kaders te scheppen, waar
binnen dingen kunnen gebeuren.
"De tijd vraagt om creatieve oplos
singen. Wij moeten zoeken naar vor
men waarin jongeren weer spiritu
eel kunnen ademhalen, met als be-
doeling om de weg te openen voor.
een functioneren in plaatselijke ge-
meenten. Maar dan komt het er wel
op aan, dat er daarvoor ruimte moet
zijn in de kerk".
Het is volgens hem een gegeven
dat veel mensen zijn vastgelopen op j
de traditionele kerkelijke vormen.
"Maar er is intussen volop behoefte
aan spiritualiteit. Daarvoor moet je
oog hebben en daar wil YfC als
clubje aan bijdragen".
AMSTERDAM - De eens zo
trotse Portugees-Israëlitische
synagoge in Amsterdam biedt
een troosteloze aanblik: de
verzakkende gevels zitten vol
barsten en scheuren en veel
ruiten zijn gesneuveld. Het in
terieur is er minstens zo be
roerd aan toe; stenen en hout
zijn in ernstige mate aange
tast door diverse schimmel-
soorten. Een speciale stich
ting heeft deze week een
adoptieplan gepresenteerd
om de 'mooiste en oudste sy
nagoge ter wereld' te redden.
"Een erezaak voor ons ganze
volk". Met deze woorden introdu
ceerde de voorzitter van de Stich
ting Vriehden van de Portugeest-
Israëlitische Synagoge, prof. mr.
I. A. Diepenhorst in deze meida
gen de financiële actie, die het 350
jaar oude gebouw aan het Jonas
Daniel Meijerplein voor de onder
gang met behoeden.
De restauratie is beraamd op
een kleine 7,5 miljoen gulden. De
overheid draagt er 3,5 miljoen aan
en omdat de Portugees-Israëlieti-
sche gemeente - slechts zo'n 600
leden groot geen geld heeft,
moet dus bijna 4 miljoen gulden
uit particuliere zak komen. Met
name bedrijven en charitatieve
instellingen moeten, zo is het
plan, delen van het gebouw, zoals
pilaren, de vrouwengalerij, de
Heilige ark of het koperwerk,
schenken of sponsoren.
Volgens het stichtingsbestuur,
dat voor het grootste deel uit niet-
joden bestaat, zou het verlies van
de synagoge niet alleen een enor
me slag voor de joodse gemeen
schap betekenen, maar ook voor
de hele Nederlandse bevolking.
De joden leverden, aldus de stich
ting, een grote bijdrage aan de
welvaart van Amsterdam. Hun*
handelsrelaties strekten zich uit
over de hele wereld. Ook gaven zij
impulsen aan de wetenschap, ter
wijl zij eveneens de boekdruk
kunst stimuleerden.
Phoenix
De bewuste joodse gemeenschap
ontstond uit sefardische joden uit
Spanje en Portugal, die in de zes
tiende eeuw een veilig heenko
men zochten voor de Spaanse
vorsten en de inquisitie (kerkelij
ke rechtbank). Zelfs als zij zich
bekeerden tot het christendom,
moesten zij nog als 'marranen',
schijn-gelovigen, rekening hou
den met vervolging. Amsterdam
bood een veilige haven, hoewel
de stad de eerste jaren religieuze
samenkomsten verbood.
Een oude jood bekijkt de ondersteunende
niël Meijerplein in Amsterdam.
In het begin van de zeventiende
eeuw mocht de joodse gemeen
schap een eerste synagoge bou
wen. Al spoedig verrezen er nog
twee en drie gemeenten beston
den naast elkaar. In 1639 werd
één Portugees-Israëlische ge
meente gevormd, die als wapen
de phoenix koos. In de achttiende
eeuw werd deze verruild voor een
pelikaan, maar na de Tweede We
reldoorlog koos de sterk geslon
ken gemeenschap weer voor de
vogel die uit de as herrijst.
Opperrabbijn Isaac Aboab nam
het voortouw voor de bouw van
de synagoge. Het pand, destijds
het gebouw met de grootste vrije
overspanning in de wereld, werd
niet door een jood gebouwd. Jo
den konden in die dagen namelijk
geen lid worden van het gilde.
Voor het ontwerp tekende stads
bouwmeester Elias Bouman. Het
gebouw, dat ongeveer 180.000
gulden kostte (een enorm bedrag
in die dagen), werd ingewijd in
1675 in aanwezigheid van burge
meester en schepenen.
De synagoge, die niet over elektri
citeit en verwarming beschikt,
wordt nog steeds volop gebruikt
door de Portugees-Israelitische
Gemeente. Alle joodse feesten en
plechtigheden worden er gevierd.
De kleine gemeente is nooit in
staat geweest om het gebouw, dat
zwaar verwaarloosd uit de oorlog
tevoorschijn kwam, goed te on
derhouden. Men kan zich zelfs
geen rabbijn in vaste dienst ver
oorloven.
Kaarsen
De synagoge vormt eigenlijk
een heel complex. Het hoofdge
bouw wordt omringd door diver
se lagere bijgebouwen, waarin
onder meer het 'mikwa' (ritueel
bad), het Portugees-Israëlitisch
seminarium en bibliotheek 'Ets
Haim' zijn te vinden. De biblio
theek herbergt veel kostbare en
unieke boeken, manuscripten en
illustraties. Ondanks het feit dat
het gebouw in een zeer slechte
staat verkeert, weten jaarlyks
tienduizenden toeristen de syna
goge te vinden.
Een stukje van de vergane glo
rie van de synagoge, die ruimte
biedt aan 1300 zitpiaasen, wordt
zichtbaar als alle kaarsen in de
vier grote en 22 kleine kronen
worden aangestoken; duizend in
getal-
De Stichting Vrienden van de
Portugees-Israëlitische Synago
ge heeft als banknummer (NMB):
69.76.80.800, en als postbankreke
ning 6000350.
W.S.
LEIOEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds Kool
stra. 11.45 oec studenteed; Marekerk 10 ds
Driebergen Katwijk, 5 dr Meijers; Maranathak.
(L. Morsweg) 10 dr Meijers; Oecumenische ge
loofsgemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 9.30 ds Hortensius en pastoor V Welt.
11.15 ds Hortensius; Bethlehemkerk (Driftstr.)
zie Petrak; Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10
ds Vd Velden. 5 ds Schouten; Vredesk. (Burg-
gravenl.) 10 ds Nauta ha; Waalse kerk
(Breestr.) 10.30 pasteur Ribs; 'Stevenshof' (rk
kerk Haagse Schouw) 11 kand V Éck. Acad.
Ziekenhuis 10 ds Mondeel Reeuwijk. Diako-
nessenhuis elke za 10.30 rk. dienst, en 10.30
ds Hemmes. Endegeest zie Oegstgeest. Ge-
ref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) 10 ds Ten Veen open deurd;
Oude Vest zie Hoogl. kerk; Maranathak. zie
herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.; ver
zorgingstehuis Groenhoven 10 ds Schouten;
Merenwijk zie herv. gemeente. Geref. K. Vrijg.
(Herengr.10 en 5 prof Ohmann. Chr. Geref. K.
(Steenschuur) 9.30 en 5 ds Den Hertog. Geref.
Gem. (zie onder Leiderdorp). Geref. Gem. in
Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 hr
Meiners. Doopsgez.-Remonstr. -Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 10 ds Vos-Wiegand.
Baptistengemeente (aula 'Nieuweroord'.
Rijnsburgerweg 124) 10 ds Agtereek. Evang.
Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9 ev Korf.
10.30 ev Faber. Evangeliecentrum-Pinkster-
bew. (Bethlehemskerk Lammermarkt) 10 ev
Zijlstra. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr
Moens. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 4.30. Nieuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevende
dag-adventisten ('De Ontmoeting', Noordhof
land V.schoten)elke za 10 tot 11 bijbelstudie.
11 tot 12 predikatie. Christengemeenschap
(Cronesteinkade 2) 9.45. Christelijke Weten
schap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr.
v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 10.11 en
12. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) za 7.
Rooms-Kath. K. Haagweg za 7. zo 10.30; He
rensingel za 7. zo 9.30 en 11. Rijndijk (Ste
venshof) za 7. zo 9.30; Steenschuur za 7. zo
8 30.10.11 30 6 en 7 (lof); Boshuizerkade za
7. zo 9.30 en 11Lammenschansweg za 7. zo
(zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds Den Harder
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 9.30 dr De
Kruijf. 7 ds De Haan. Geref. Kerk 9.30 en 6.30
ds V Wijngaarden. Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30
ds V Sorge Nijkerk. Rk Kerk za 7. zo 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds Jonkman, 630 ds 't Hooft;
Kruiskerk 9.30 hr Goedhart Nieuwkoop; Op-
standingskerk 9.30 ds 't Hooft; G. Herderkerk
10 ds Nieuwenhuis, 6.30 ds Ommering; De
Bron 9 ds Taselaar. 10.30 ds Molll, 6.30 ds
Taselaar; Ashram (Marsdiep) 10 ds Mulder;
Oudshoornse kerk 10; Sionskerk (Meteoor
laan) 9.30 en 6.30 ds Ouwendijk. Geref. Kerk
Mar.kerk 9.30 en 6.30 drs Wilschut; Salv.kerk
9.30 ds Delhaas, 6.30 ds Jonkman. Geref. K.
Vrijg. (school Bospark. Beatrixl. 4) 9.30 en 5 ds
Room. Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 ds Keuning Culemborg, 4.30 ds Smit
Baarn. Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30
en 4.30 ds Vd Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr.
240) 9.3C en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1)10
ds V Berghem. 6.30 ds Koekkoek. Bapt.gem.
Noord (school Kalkovénw. 62) 10 ds V Geme-
ren, 6.30 ds Süssenbach. Volle-evang.gem.
('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr V Putten.
Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgenstersch. Bril-
jantstr. 1) 10. Christengemeente 'De Hoek
steen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan) geen
opgave. Driehoorne 7 pastoor De Graaff. Le
ger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7 (laatste zon
dag van de maand 5 u.). Remonstr. Gem. (Van
Mandersloostr. 36) 10 dr Meijering. Rk Kerk:
Bonifaciusk. za 7. zo 9.45 (11.30 vervalt); Pi-
usk. za 7. zo 9 en 10.30; De Bron za 7. zo 9.30
BENTHUIZEN Herv. Gem. 9.30 ds Boer ha. 6
ds Boer. Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoek
steen'. Schweitzerstr.-Bernhardstr.) 10 drs
Pettinga. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds V Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
prof Graafland Gouda, 6.30 ds V Mourik
Nieuwkoop; Salv.kerk 9.30 ds Terlouw, 6.30 ds
Vd Hoef; Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30 ds Vd
Hoef, 6.30 ds Herwijnen. Geref. Kerk 9.30 ds
Zoutman, 6.30 ds Elderman. Geref. K. Vrijg.
(Ichthusk.) 9.30 en 4.30 ds Simpelaar. Geref.
Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30. Evang.-Lu-
th. Gem. geen opgave.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 hr Vd
Bos Ede. 6.30 ds Buitenhuis Utrecht; De Stek
9.30 ds Vd Heuvel Vlaardingen. Geref. Kerk
9.30 ds Haitsma, 5 ds Davidse Zevenhuizen.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds Oosting. Geref.
Gem. 9.30 en 6 leesdienst. woe 7.30 ds Mol.
Volle- Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijn-
str. 83) geen opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9 ds Alblas.
6.30 ds Stam Katwijk. Geref. Kerk 10.30 ds
Huisma, 5 ds Vd Lugt Koudekerk. Rk Kerk:
dorp za 7. zo 10 en 11.30; Anker za 7. zo 10.30;
Rijndijk zo 9.
HILLEGOM: Herv Gem. zie Hoeksteen. Geref.
Kerk ('Hoeksteen') 10 ds V Galen Heemstede.
Chr. Geref. Kerk 10 ds V Langevelde, 5 ds V
Dijken Lisse. Rk Kerk: Mart, za 7, zo 9 en 11
Jozefk. za 7, zo 10 en 11.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds Kattenberg Leiden. 6 ds Ge
braad Nunspeet; Ontm.kerk 10 ds Gebraad.
6.30 ds De Graaf. Herv. Gem. 'De Rank' (P.
Groen-college) zie Katwijk aan Zee. Geref.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Hovius, 6 ds Christ; O. Kerk 10 ds Christ. 6 ds
Volk; Ichthusk. 10 Stam, 6 ds Vd Berg; Pniëlk.
9.30 ds Volk. 6 ds Bogaard; Maranathakerk
(Rijnsoever) 10 10 ds Sjollema, 6 ds Hovius.
Overduin 2.15 ds Vd Beid. Herv. Gem. 'De
Rank' (Helmbergweg 10) 10 hr Wolfskeel. Ge
ref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds Mink. 5 hr Vd Bos; Tri-
umfatork. 9.30, 5 ds V Breevoort. Geref. K.
Vrijg. 9.ds Room Alphen, 5.30 ds Heida. Ned.
Geref. K. (aula Bestevaer-mavo) 10. Chr. Ge
ref. K. 10 en 5. Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal)
10 en 5 ds Vd Belt. Geref. Gem. (Remisestr.)
10 en 5. Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en
5. Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh.
baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 hr V Reyn.
Soefi (Zuidduinweg) elke 1e en 3e zondag, 4.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds Ouwendijk. 7 ds Huisman. Geref. Kerk 10 ds
Vd Lugt. 7 zie herv kerk.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds Dronkers Leiden, 3 ds Vd Born.
6.30 drs Lietaert Peerbolte; Scheppingsk. 9 en
10.30 ds Stegeman. Leythenrode 10 ds De
Leeuw. Elis.-ziekenhuis 9.30 ds Brommet. Ge
ref. Gemeente Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr.
73) 10 en 4.30 ds Boogaard. Bapt.gem. (wijk-
geb. Zijlkw.) 10 hr De Vries. Rk Kerk za 7, zo 10
en 11.30.
schild. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds De Gel
der. 7 kand Kemperman Leiden; Pauluskerk
10 ds Vd Giessen Hoofddorp, 7 ds De Gelder
Lisse. Geref. Kerk 10 Sipke van der Land Was
senaar. Geref. K. Vrijg. (Prinsessestr. 1) 10.45
ds Geersing, 4.30 ds Grutter. Ned. Geref. Kerk
(Salvatori) 10 en 5 hr Groenewegen Rotter
dam. Chr. Geref. Kerk 10 ds Hogenbirk, 4.30
ds V Langevelde. Geref. Gem. 10 en 4. Evan
geliegemeente (Heereweg 52a) 9.45 hr Spaar
garen ha. Rk Kerk: Agathakerk za 7, zo 10 en
12; Poelpolder za 7. zo 10.30; Mariakerk za 7.
zo 9 en 10.15; Engelbew. za 7. zo 10.30.
Rullman ha. Chr. Geref. Kerk 9.30, 2.15 ds De OUD-ADE: Rk Kerk
Romph Noordeloos. Remonstr. Gem. 10 drs V
Woerden-Surink Gouda. Evang. gem. (ver.ge-
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds De Graaff,
6.30 ds De Graaff. Geref. Kerk 9.30 ds Baane,
7 ds Baas Sassenheim ha. Rk Kerk za 7, zo 9
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds Heijting. Geref. K. 9.30 ds Bronswijk,
6.30 ds Heijting. Remonstr. Gem. geen opga-
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
za 7. zo 10.30; Petrus-B. za 7. zo 9.30 en
10.30.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 930 ds Elderman Bo
degraven, 7 hr Schreuder ha.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 5 ds Guyt Lunteren; Hoofdstr.
(Zee) 10 ds Wattjes Alsdorf; De Rank (Golf
baan) 10 ds Vd Bergh. Geref. Kerk Buurtkerk
(Hoofdstr.) 10 ds Elgersma, 7 ds Kuiper; Vin-
kenl. (Binnen) 10 ds Kuiper. Kapel W. v.d.
Bergh-stichting 11 ds Ruitenburg. 'Sole Mio' 9
ds Elgersma. Evang. centrum 'De Ark' (pic-
képl. 1) 10 ds Vd Bergh. Ned. Prot. Bond (aula
O.Zeew.) geen dienst. Rk Kerk Zee za 7. zo
10.30; Binnen za 7, zo 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds Schol-
te; De Zilk 10 ds Vd Meij ha. Rk Kerk Victork. za
7. zo 9 en 11Jozefk za 7. zo 9 en 10.30; De
Zilk za 7, zo 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds Kooman; Pauluskerk 10 ds Da Cos
ta; Gemeentecentrum (Lijtw.) 1030 prof V Ou-
werkerk en ds Driessen. Geref. Kerk 10 ds De
Bruin en pastor Kersten oec dienst. Geref.
Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilderschool) 10.30 ds
hoogendoorn Waddinxveen. 4.30 ds Groenen-
berg Amersfoort. Ned. Geref. Kerk (Gem.cen-
trum) 8.45 ds Janse, 4 ds Horsman. Van Wijc-
kerslooth 4 ds Pannekoek. Endegeest 10 pater
Boshouwers. Volle-evangeliegem. (Gem.cen-
trum) 4. Rk Kerk Will.kerk za 7, zo 9 en 10.30.
Boiten Schiedam.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 930
ds Smaling. 5 ds Haasnoot Haamstede; Bet-
helkerk 9.30 ds Plaisier Den Haag. Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 dr V Oeveren Steenwijk. 5 ds
Cziria; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds Cziria, 5 ds
Verschoor; Maranathakerk 9.30 ds Verschoor.
5 dr V Oeveren. Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15
ds Grutter. Chr. Geref. K. 9.30 ds V Beek Vee-
nendaal, 5 ds Korving Veenendaal. Evang.
Chnstengem. (aula mavo) 10 hr Mosterd. Rk
RIJPWETERING: Rk Kerk zo 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30 ds Vol-
Molenaar. Hulp en Heil-kerk ('Schakenbos'.
Leidschendam) 10 ds Honig. Geref. Kerk 10 ds
Schaap. 7 zie dorpskerk. Geref. K. Vrijg.
(Bachlaan) 9 en 4.30 ds Geersing. Rk Kerk
Laur.kerk za 7. zo 11.30; M. Godskerk za 7. zo
10. Kerk van Engeland (British school in The
Netherlands. J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst. Aula-basisgemeenschap (in
'Onderdak') geen opgave.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds
Kunz. 5 ds Goossen; Hoeksteen 9.30 ds Schi-
paanboord, 6.30 ds Kunz; Bethelk. 9.30 ds
Goossen. 5 ds Schipaanboord; Rehoboth-
school 9.30 hr Burger Rijssen; Imm.kerk 9.30
ds V Houwelmgen. 7 ds IJska. Geref. Kerk
Kruisk. 10.15 drs Koning-Polet Gouda, 5 ds
Dronkert Gouda; Ontm.kerk 930 ds Bongers.
Geref. K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en 2 45 ds
Hoogendoorn. Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5
ds Vd Want. Oud-Geref Gem. (Mercur.usweg
29) 10 en 6.30. Remonstr. Gem. geen dienst.
WARMOND: Herv. Gem. 10 dr Muis. Rk Kerk
za 7. zo 9 en 10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds
Steenstra. 4.30 ds Vd Bergh Noordwi|k. Kie-
vietk. Samen op weg') 10 ds Janse de Jonge;
Messiask. 10 ds Hellendoom; Dorpscentrum
9.30 drs V Campen Woerden. Geref. Kerk Zijl-
Geref. K. 10 ds V Dijken Lisse. 7 ds Hogenbirk.
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 10 dr Verheus.
Rk Kerk za 7, zo 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds Heijting, 6.30 ds
Schilt. Geref. Kerk 9.30 en 630 ds De Reus ha.
Rk Kerk Aardam za 7, zo 9 en 12; kerk Lange-
raar za 7, zo 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds V Achter
berg Leiden, 6.30 dr Vermeulen. Geref. Kerk
9.30 hr Vd Bos Katwijk. 5 drs Oegema. Geref.
K. Vrijg. 8.30 ds Geelhoed. 4 ds Heida.
10.30 ds Fockema Andreae. RK Kerk Jozef
7. zo 9.30 en 11Will, za 7. zo 9.30 en 11 GH
za 6. zo 10.30.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds Zoetweij
Berkel. 6.30 ds V 't Hof. Geref. Kerk 9.30 ds
Gesink Noordwijk. 6.30 dr Bade Alphen. Ned.
Prot. Bond (De Wijk, Schoolstr. 20) 1030 drs
Ter Bals Oudshoorn. Rk Kerk zo 10.30.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds De Haan,
7 ds Vd Hoeven. Geref. Kerk 9.30 en 7 dr Fern-
hout Alphen ha.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 9.40 ds*Wolt-
haus. Rk Kerk St. Jan za 7.30, zo 9.30; Chr.
Dienaark. za 7. zo 10. Meerburgkerk H. Rijndijk
j 10 e
1.30.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds Ledegang. 7 drs De Mey-Mecima; De Ont
moeting (Noordhofland) 10 ds De Zwart. 7 zie
dorpskerk; 'Rehoboth' (Van Leeuwenhoekka
de) 9.30 ds Vd Velden Woedrecht. 4.30 kand
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 9 30 hr Leen
man Dordrecht. 6.30 ds V Wijk Bodegraven
Geref Kerk 9.30 drs Buikema. 6.30 ds V Wijk
Bodegraven gezam jeugddienst. Remonstr.
Gem. 10 drs Sachs Noordwijkerhout.
