Een ontdekkingsreis
achter een dubbele
muur van stilzwijgen
'De verhalen zijn nog altijd interessant en boeiend'
Met kinderen van oorlogsmisdadigers
Middelbare scholieren staan uitgebreid stil bij de oorlog
PAGINA 46
EXTRA
ZATERDAG 5 MEI 1990
De Israëlische psycholoog dr. Dan Bar-On onderzocht welke sporen de Tweede
Wereldoorlog heeft nagelaten op de kinderen van oorlogsmisdadigers. In drie jaar sprak hij
in Duitsland met meer dan honderd mensen. Bij de antwoorden die hij kreeg won de
werkelijkheid het keer op keer van de stoutste fantasie. Tenzij iemand het 'gewoon' vindt dat
de zoon van een fanatieke SS-er nu een orthodoxe rabbijn is in Jeruzalem en dat de neef van
de beruchte Gestapo-leider Reinhard Heydrich graag het werk van Duitse joodse schrijvers
wil voordragen in Israël, onder het motto: 'Heydrich leest Heine'.
door Ad Bloemendaal
In de zomer van 1985 vertrok de Israëli
sche psycholoog dr. Dan Bar-On (51),
naar Duitsland. De reis viel hem niet ge
makkelijk. Zijn Duitse ouders kwamen
in 1933 naar Palestina omdat zij voor
voelden dat ze als joden in Europa geen
toekomst meer hadden, en hun zoon had
hun geboorteland nooit eerder echt be
zocht. Als klinisch psycholoog werkte
Dan Bar-On echter jarenlang met kinde
ren van overlevenden van concentratie-
en vernietigingskampen. En uitgere
kend dat werk deed hem uiteindelijk zijn
weerzin tegen een bezoek aan Duitsland
overwinnen. Want hoe duidelijker het
beeld werd van de manier waarop kinde
ren van slachtoffers hun verleden ver
werkten, hoe meer de vraag zich op
drong welke sporen de oorlog heeft ach
tergelaten op de nakomelingen van de
daders.
"Het verbaasde me in 1983, toen ik
over een studie begon na te denken, dat
er nooit psychologisch onderzoek was
verricht naar de uitwerking op de kinde
ren van degenen die het uitroeiingspro
ces uitvoerden", zegt Bar-On in zijn
werkkamer in de moderne Ben Gurion
Universiteit van Be'er Sheba. "De mees
te daders keerden gewoon terug naar
hun gezinnen. Hadden ze geen angsten,
geen nachtmerries? En spraken ze over
de oorlog met hun kinderen?"
Getuigen
De enige manier om daar achter te ko
men was het interviewen van de nako
melingen, maar de Duitse collega's die
Bar-On polste, gaven hem weinig hoop.
Niemand zou immers willen praten en de
weinigen die bereid waren zouden zon
der twijfel selectief zijn in hun informa
tie. Niettemin plaatste Bar-On adverten
ties na aankomst in Duitsland. "Dat was
misschien wat naiefgeeft hij toe. "De
tekst was zoiets als: Israëlische psycho
loog doet onderzoek naar familie-herin
neringen aan het Derde Rijk. Willen
mensen die tussen dat en dat jaar gebo
ren zijn contact opnemen met., enzo
voort".
Vijfentwintig mensen reageerden. De
meesten bleken echter geen kinderen
van daders (mensen die direct waren be
trokken bij het uitroeiingsproces), maar
van getuigen of van ouders die tijdens de
oorlog in Duitsland een min of meer ge
woon leven leidden. Maar al snel ont
stond een sneeuwbaleffect en uiteinde
lijk sprak Bar-On in drie jaar met bijna
honderd mensen. Slechts tien procent
wilde niet meewerken. Onder hen: de
dochter van Himmler, een praktiserend
neo-Nazi, en de zoon van Heydrich. Bei
den weigerden categorisch ieder inter
view. Maar Heydrichs neef was wel be
reid te praten.
Al bij het zoeken van de kandidaten
stuitte de Israëlische psycholoog op het
bekende verdringingsproces. "Op een
dag kwam ik bij een Duitse collega die
me graag wilde helpen. Ze vertelde de
hele middag over haar eigen ouders, die
in de oorlog in Duitsland woonden, maar
geen Nazi's waren. Na lang nadenken
kwam ze tot de conclusie dat ze me niet
kon helpen".
"Maar aan het einde van de middag zei
ze ineens: 'Wacht eens, ik bedenk me net
dat mijn zuster is getrouwd met de zoon
van X.' Zij noemde de naam van een zeer
hoge functionaris in het uitroeiingspro
ces. Daar heb ik veel van geleerd. Ik wist
zeker dat ze eerlijk tegen me was, maar
ze had die wetenschap volledig verdron
gen".
Een andere Duitser prikkelde zijn
nieuwsgierigheid met het verhaal dat
zijn vader in de oorlog machinist was ge
weest. "Maar hij reed alleen munitietrei-
nen", voegde hij daar ongevraagd aan
toe. "Ik vroeg me af waarom hij dat met
zoveel nadruk zei en hij vertelde me dat
zijn vader hem dat had gezegd". Een
week later sprak Bar-On de man weer en
ineens bleek deze over meer informatie
te beschikken. Hij had het zijn vader
nogmaals gevraagd en deze had nu ver
teld hoe hij getuige was geweest van de
executie van een grote groep Russische
krijgsgevangenen.
Bar-On: "Ik'vond het opmerkelijk dat
ik veel meer onder de indruk was van dat
verhaal dan de man zelf. Het was voor
het eerst sinds al die jaren dat zijn vader
hem iets had verteld van zijn oorlogsher-
*Dr. Dan Bar-On: Veel
van de mensen die ik heb
geïnterviewd hadden er
nog nooit met iemand
over gesproken, zelfs niet
met hun moeder", (foto gpdi
inneringen. Een jaar later interviewde ik
dezelfde man voor de videocamera en ik
vroeg hem of hij zich herinnerde wat hij
mij een jaar daarvoor had verteld. Maar
hij wist het niet meer. De vader had een
gat gebroken in de muur van stilzwijgen,
maar het antwoord was hiet doorgedron
gen".
Stilte
Een recent uitgegeven boek waarin Bar-
On een aantal van de vraaggesprekken
heeft opgenomen, samen met zijn soms
heel persoonlijke waarnemingen en con
clusies, heeft als titel: Legacy of Silence
(Erfenis van de Stilte). "Niet alleen van
de kant van de ouders is er sprake van
stilte", zegt Bar-On, "ook van de kant van
de kinderen. Daar kwam ik al gauw ach
ter. Het is een dubbele muur van stilzwij
gen. En zelfs als in de loop van de tijd ie
mand een gat maakte in zijn muur om de
andere kant te bereiken vond hij daar al
leen maar die tweede muur. Eigenlijk
ben ik op geen enkel geval gestoten
waarbij spontaan beide muren zijn afge
broken".
In het boek wint de werkelijkheid het
keer op keer van de stoutste fantasie.
Tenzij iemand het voor de hand liggend
vindt dat de zoon van een hoge Gestapo-
officier trouwt met een Israëlische
vrouw die als kind in de Oekraine was
ondergedoken. Óf dat de zoon van een fa
natieke SS-er nu een orthodoxe rabbijn
is in Jeruzalem en als majoor in de Israë
lische strijdkrachten dient. En wat te
denken van de neef van de beruchte Ge
stapo-leider Reinhard Heydrich, die
graag het werk van Duitse joodse schrij
vers wil voordragen in Israël, onder het
motto: 'Heydrich leest Heine"?
De meeste geinterviewden toonden
zich in hun gesprekken met Bar-On bui
tengewoon open. Rudolf, die als fanatiek
lid van de Hitier Jugend zijn vader er toe
overhaalde zich bij de NSDAP aan te
sluiten, las de Israëlische psycholoog
huilend een brief voor die hij nooit eer
der aan iemand had laten lezen.
In die brief, gedateerd 18 mei 1945,
schrijft zijn vader, een spoorwegopzich
ter en zondagschoolonderwijzer, over
wat hij de afgelopen jaren heeft meeg-
maakt, onder het opschrift: Onze
Schuld. In Rusland zag hij hoe de SS de
bevolking van het getto Parafianovo exe
cuteerde. "Ik ging zo snel ik kon naar
mijn kamer, hoorde hoe de schoten bleven
klinken en stortte in elkaar voor mijn
bed. Nu was ik alles kwijt. Ik had de Here
28 jaar trouw gevolgd en nu gebeurde dit
afschuwlijke. Tot het laatste moment had
ik geloofd dat de Here deze mensen (de jo
den) zou bewaren, dat hij mijn gebed had
verhoord. Maar toen vervloekte ik God en
alle mensen".
Rudolfs vader stortte na de gebeurte
nissen in Parafianovo volledig in moest
zich onder psychiatrische behandeling
laten stellen. De zoon, beladen door
schuldgevoelens, vertelt dat zijn vader
tot zijn dood aan hel eind van de jaren ze
ventig psychisch had geleden. Óver zijn
eigen fanatieke geloof in de Hitier Ju
gend zegt hij: "Stel voor dat mijn genera
tie, die er psychologisch op werd voorbe
reid en er voor klaar stond, op de mens
heid zou zijn losgelaten. Dan zou wat er
met de joden is gebeurd zijn verbleekt
tot iets onbeduidends".
Zelfmoord
Wreedheid en sentiment gaan hand in
hand in het boek. De vader van de in 1933
geboren Helmuth pleegde tegen het eind
van de oorlog zelfmoord. Hij was als bio
loog betrokken bij het RassenpolitiSches
Amt der NSDAP en adviseerde de Racia
le Hygiene Commissie iedereen met een
joods familielid tot negen generaties te
rug tot jood te verklaren.
Helmuth herinnert zich in tranen de
dag van het afscheid, toen zijn vader hem
op zijn schouders mee nam het bos in
nam en daar half huilend Duitse volks
liedjes zong, dezelfde die hij jaren eerder
op zijn harmonica speelde als H. ging sla
pen. Al die liederen die hij nu niet meer
kan uitstaan "omdat ze te maken hebben
met de misdaad, van die blauwogige
Duitse lieden". Helmuths eigen zoon, die
zich aansloot bij de krakersbeweging in
Berlijn, pleegde op 26-jarige leeftijd zelf
moord.
De cabaretier Thomas Heydrich. is de
enige geinterviewde die met naam en
toenaam in het boek voorkomt. Hij is de
neef van de beruchte Gestapo-leider
Reinhard Heydrich, die de bevelen te
kende voor de dood van honderdduizen
den joden en in 1942 in Praag werd ver
moord.
Thomas Heydrich, die zegt zich zeer
aangetrokken te voelen door het werk
van joodse schrijvers als Heine, Tuchol-
sky en Mehring, nodigt Bar-On na een
lang gesprek uit een voorstelling van
hem bij te wonen. Na de pauze zingt
Heydrich daarin een lied uit de late jaren
dertig, over twee joodse kinderen die,
opgehitst door een slager, worden ach
tervolgd door een menigte. "Een jong
joods meisje. Dood door haar eigen hand.
Alleen. Motief voor de zelfmoord: Reden
onbekend...", zo eindigt het lied.
"Ik begeef me achter het toneel om
hem te bedanken", schrijft Bar-On. "en
tref hem huilend aan in een hoek van zijn
kleedkamer. Hij laat zijn hoofd op mijn
schouders vallen en snikt, en ik huil ook.
Ineens voel ik het loodzware gewicht van
het verleden op onze zwakke schouders.
Het is de enige keer tijdens al mijn bezoe
ken aan Duitsland dat ik huil samen met
een Duitser".
Thomas Heydrich geeft Bar-On de
naam en het adres van de broer van een
vriendin, de zoon van een fanatieke SS-
er. De man heeft zich tot het jodendom
bekeerd en woont nu als rabbijn in Jeru
zalem. Menachems verleden is geen ge
heim. Zijn vader zat na de oorlog tien jaar
gevangen in een kamp in Siberie. Na te
rugkeer leidde hij het nog altijd bestaan
de 'Heimkehrerverband' van voormalige
Duitse krijgsgevangenen, een mengeling
van nostalgie en neo-Nazisme. In tegen
stelling tot zijn moeder heeft de vader
zijn overgang tot het jodendom nooit
kunnen aanvaarden. In 1969, tijdens een
bezoek aan Duitsland, haalt Menachem
hem af van het station. Hij is in gezel
schap van een joodse vriend. "Toen mijn
vader zag dat er iemand met me was
meegekomen die hij herkende als jood
stapte hij niet uit. maar reed hij door"..
Nederland
In 1988, toen hij zijn onderzoek bijna had
voltooid,» organiseerde Bar-On een stu
diebijeenkomst in Wuppertal, waarbij
een aantal van de geinterviewden aanwe
zig was, samen met kinderen van Neder
landse collaborateurs die al een aantal ja
ren een therapeutische gespreksgroep
vormden. De Duitsers besloten het Ne
derlandse voorbeeld te volgen en komen
nu iedere drie maanden bijeen voor de
uitwisseling van ervaringen.
Is het makkelijker kind van een nazi te
zijn in Duitsland dan in een land dat door
de Duitsers was bezet? Bar-On: "Ja en
nee. In Nederland zijn de collaborateurs
onmiddellijk als zodanig aangewezen.
Het was een open zaak, waarover werd
gepraat. De kinderen van NSB-ers orga
niseerden zich uiteindelijk, zij het pas
vanaf het begin van de jaren tachtig. Ze
werden zo tot een confrontatie met het
verleden gedwongen".
"In Duitsland zijn juridische proces
sen gevoerd tegen oorlogsmisdadigers,
maar er was geen sociaal proces waarbij
oorlogsmisdadigers werden geïdentifi
ceerd en veroordeeld. Hun kinderen
hadden niets om op terug te vallen en
nog steeds blijkt dat veel kinderen niet
beseffen dat er een relatie is tussen wat
hun vader in de oorlog heeft gedaan en
de manier waarop ze zijn grootge
bracht".
"Veel van de mensen die ik heb gein-
terviewd hadden er nog nooit met ie
mand over gesproken, ook niet met hun
moeder. Slechts twee moeders leverden
tijdens de oorlog of daarna kritiek op het
gedrag van hun man. De meesten waren
passief of actief in hun steun. Soms in de
trant van: het zijn allemaal leugens van
de joden. Dat maakte het voor de kinde
ren extra moeilijk. Want als de moeder
anders was geweest hadden ze de moge
lijkheid gehad zich met haar te identifi-
Leeft de Tweede Wereldoodog ook nog bij de derde generatie? Wat weten
middelbare scholieren van de bezetting, die hun ouders vaak al of niet bewust
hebben meegemaakt? Kortom, wat weten jongeren van een geschiedenis uit
grootmoeders tijd?. Leerlingen van een vierde klas atheneum dragen de ant
woorden aan. "Waarschijnlijk houden de oorlogsverhalen nooit op. Het is na
melijk wel interessant wat er wordt doorverteld".
door Tim Brouwer de Koning
Leerlingen van klas 4 atheneum van de Louise de Coligny-scholengemeen
schap. "Wie zou nu de vijand nog moeten zijn?". <ioto Holvast)
Aan het onderwijs zal het niet liggen. De
leerlingen van de vierde klas atheneum
van de Leidse scholengemeenschap
Louise de Coligny zitten, zo vlak voor de
meidagen, tot over hun oren in de Twee
de Wereldoorlog. "Omdat hel nu een
maal verplicht is", zo verzucht een leer
ling. "Maar ik vind het ook wel boeiend,
hoor", zegt een ander. Martijn meldt aan
vankelijk uit (valse?) bescheidenheid dat
hij helemaal niets weet van de periode
1939 - 1945, maar daarna ontpopt hij zich
als het slimste jongetje'van de klas.
De vierdeklassers kunnen dan ook
niet camoufleren dat zij in de geschiede
nislessen van conrector Ton van de Wolf
uitgebreid stilstaan bij eën van de
zwartste periodes uit de geschiedenis
van ons land. Bij het project Tweede We
reldoorlog hoort bijvoorbeeld ook een
boekwerk met dagboekfragmenten,
brieven, krante-artikelen en pamfletten.
Interessant
Al die informatie hoeft er natuurlijk
niet automatisch toe te- leiden, dat het
tijdperk ook leeft bij de jeugd van tegen
woordig. "Boeken lezen we wel, maar
dat komt omdat dat verplicht is". Het
dagboek van Anne Frank hebben ze alle
maal gelezen. Ernst-Jan toont duidelijk
meer belangstelling: "Ik wil er wel veel
over lezen, maar ook weer niet alles".
Vooral het medium film blijkt populair.
'Het meisje met het rode haar' is bijvoor
beeld bijzonder in trek bij de leerlingen
van atheneum 4.
Overigens zien zij de Tweede Wereldoor
log niet als een louter Nederlandse aan
gelegenheid. De moeder van Ernst Jan
heeft hem verhalen verteld over wat zij in
Nederlands Indie heeft meegemaakt.
"Daar staat niet iedereen bij stil, maar
daar is het ook oorlog geweest". Anderen
horen de oorlogsverhalen van hun groot
ouders, want de meeste ouders van de
leerlingen hebben de oorlog niet of niet
bewust meegemaakt. Waarschijnlijk
houden die verhalen nooit op, ook niet
als er niemand meer leeft die de Tweede
Wereldoorlog heeft meegemaakt. "Het is
namelijk interessant wat er wordt door
verteld", zegt Ernst Jan. Lilianne vult
aan dat de verhalen volgens haar nooit
zullen verstommen, maar dat het gevoel
erachter wel zal verdwijnen.
Martijn komt op aparte wijze aan zijn
informatie over de Tweede Wereldoor
log. "Ik doe wel eens klusjes voor een
oud mensje. Zij praat dan een beetje ver
ward over de oorlog. Ze heeft het over
Westerbork en over de Polen, die zij nog
meer haatte dan de Duitsers, omdat die
in haar eten scheten".
Hoe erg de honger in de oorlog was,
weten de leerlingen alleen maar uit de
boeken, of beter nog, van "de film of tele
visie. Voor landverraders, NSB-ers en
dat soort personen, tonen zij weinig res
pect. Al kunnen de scholieren van van
daag zich wel voorstellen dat mensen in
de oorlog in een lastige situatie konden
worden gemanoeuvreerd. Deirdre: "Zelf
zou ik niet zo laf zijn. Maar ik denk dat er
ook mensen waren, die graag bij de win
naars wilden horen".
Een klasgenote stelt dat de mensen
toch in elk geval neutraal hadden kun
nen blijven. Marco merkt op dat de NSB
al voor 1940 bestond. "Het is dan moei
lijk om zo maar op te stappen, als de oor
log uitbreekt. Bovendien was iedereen
bang voor de Duitsers". De mening dat
het belang van de naaste omgeving de
doorslag gaf bij de keuze voor of tegen de
Duitsers wordt door velen gedeeld. "Hoe
meer mensen om je heen werden ge
dood, hoe moediger je zelf vermoedelijk
werd".
Wat bij de hele klas verbazing wekt. is
dat een persoon een grote groep mensen
zo kon beïnvloeden dat zij hem blinde
lings volgden. Wat onder Adolf Hitler ge
beurde, mag en zal nooit meer worden
herhaald, aldus Jacco die op dit punt
overigens fel wordt tegengesproken
door Imen: "In Iran bestond dat gevaar
met Khomeiny ook". Andrea trekt een
parallel met de film 'De Golf, waarin een
leraar een hele klas meekrijgt naar een
soortgelijke situatie als in het Duitsland
van destijds.
Erg pessimistisch zijn ze op de Louise
toch niet. Zo'n wereldoorlog als de twee
de komt er toch niet meer. Wie zou de vij
and moeten zijn? "Extreem rechts heeft
in Nederland alleen succes in achter
buurten. Janmaat en de skinheads heb
ben gelukkig nog niet zo veel aanhang;
ook al zoeken zij, net-als de Duitsers vijf
tig jaar geleden, wel naar zondebokken.
Destijds moesten vooral joden het ont
gelden, tegenwoordig zitten negers, bui
tenlanders en homo's vaak in het ver
domhoekje".
"Maar als Nederland door negers zou
worden aangevallen, zouden die de
kleurlingen in ons land natuurlijk niet
discrimineren", zegt een spitsvondige
leerlinge. Ernst Jan denkt dat de vijand
het in geval van oorlog vooral op de 'ho
gere standen' zal hebben gemunt.
Imen signaleert dat de houding ten op
zichte van joden sinds de oorlog ingrij
pend is veranderd. "Iedereen trekt nu
partij voor ze, omdat het zo zielig voor ze
was in de oorlog". Ernst Jan voegt eraan
toe dat joden nu soms hetzelfde doen als
wat Hitier hen heeft aangedaan. Ze wor
den in elk geval niet meer zo direct gedis
crimineerd als in de oorlog.
Bezuinigingen
Bang voor een herhaling van de Twee
de Wereldoorlog zijn de meesten niet, al
blijft waakzaamheid geboden. Ernst Jan
acht het Nederlandse leger in een. veel
betere staat dan in 1940 en vindt dat dit
zo moet blijven. Vooral meisjes pleiten
daarentegen voor bezuinigingen op de
fensie. "Met het geld dat je daarmee be
spaart kun je veel goede dingen doen".
Dat argument past goed in de zienswij
ze van Martijn: "Als het goed gaat in een
land, is de kans op onvrede en op oorlog
ook een stuk kleiner. Maar afschaffen
van het leger hoeft van mij nog niet. Ja, je
moet natuurlijk wel ergens beginnen,
maar niet in Nederland".
Ernst Jan vindt trouwens dat een leger
ook heel goed kan worden ingezet bij bij
voorbeeld een watersnoodramp, maar
volgens Deirdre komt het Rode Kruis
dan ook goed van pas. De meisjes in de
klas staan duidelijk niet te popelen om in
het kader van de emancipatie ook de mi
litaire dienstplicht te gaan vervullen. Het
hanteren van een wapen kan weieens
van pas komen. "Ik kan het me best
voorstellen datje een verrader een kogel
door zijn kop wilt jagen". Maar als je in
de oorlog begint te schieten, zet dat uit
eindelijk toch weinig zoden aan de dijk.
"Dan schiet je er honderd dood, nou en?"
Voordelen van oorlog kunnen de leer
lingen nauwelijks bedenken. "Hooguit
de onderlinge Solidai'iteit", zegt Martijn.
"Je hoefde toen niet naar school, maar ik
denk dat ik maar liever wel gewoon naar
school ga", aldus Deirdre. Ernst Jan
heeft een originele kijk op de emancipa
tie in de Tweede Wereldoorlog: "Vrou
wen deden toen ook vaak mannenwerk".
Het spektakel van een oorlog, met
vliegtuigen, parachutisten en dergelijke
spreekt sommige jongens nog wel aan.
De meisjes zijn helemaal niet sensatiebe
lust. "Jongens komen meer voor de
spanning, meisjes zitten meer in de ver
zorging", meent een leerlinge. Niemand
in de klas heeft overigens ooit te maken
gehad met iets wat op oorlog leek. "Een
potje rugby, meer kan ik niet bedenken",
zegt Martijn.
De Tweede Wereldoorlog beleven de
leerlingen, ook in deze meidagen, niet al
te direct. Ernst Jan gaat met dodenher
denking de Waalsdorpervlakte en ieder
een nam gisteravond om acht uur twee
minuten stilte in acht, uit eerbied voor de
mensen die aan de oorlog terugdenken.
Verder vinden de televisieprogramma's
over de oorlog gretig aftrek bij de leerlin
gen.
Als het ooit weer oorlog wordt, kunnen
we daaraan in Nederland weinig doen,
denken ze. Zij verwachten veel van de
supermachten Amerika en Rusland, die
op het ogenblik 'goed bezig zijn'. Maar
vooral het Midden Oosten blijft een
brandhaard van conflicten, die gemak
kelijk tot een wereldoorlog kunnen uit
groeien. Lilianne heeft daar ëën keer se
rieus rekening mee gehouden. "Toen de
Verenigde Staten Lybië binnenvielen,
dacht ik: 'Nu gaat het mis'.
i
