Leidse pers in meidagen:
terughoudendheid troef
Schade in Leiden bleef beperkt
ZATERDAG 5 MEI 19901 fejfoftSSj
Het Gemeentearchief heeft de leggers (de
ingebonden kranten) van drie Leidse kran
ten uit 1940 in bezit: het Leidsch Dagblad,
de Leidsche Courant en de Nieuwe Leids-
che Courant. Wat de laatste betreft: de leg
gers hiervan uit de jaren dertig en veertig
zijn zwaar beschadigd doordat een onver
laat er ooit vele artikelen en foto's heeft uit
geknipt. Toen het Gemeentearchief de leg
gers bij de liquidatie van de krant overge
dragen kreeg, zijn al die gaten met wit pa
pier dichtgeplakt, rnaar er zijn nogal wat be
richten die niet volledig meer zijn. De kwali
teit van de berichtgeving-in deze krant is het
minst van de drie. Het nu volgende is dan
ook vrijwel uitsluitend gébaseerd op de
twee andere kranten. Daarbij is opvallend
dat alle drie dezelfde berichten met vrijwel
letterlijk dezelfde tekst hebben opgenomen:
het Leidsch Dagblad heeft nog het vaakst
een eigen woordkeus gemaakt.
door P.J.M.de Baar
Het begint in de kranten van 10 mei. De
tekst van de Leidsche Courant (inclusief
soms wat kromme zinnen):
Vannacht te omstreeks 4 uur werden de
bewoners van stad en omgeving door eer
ste ontploffingen van het luchtafweerge
schut uit den slaap gewekt door het mo
torgeronk der vreemde vliegtuigen. Al
spoedig bleek dat het hier geen toevallige
passanten betrof, zooals reeds eerder
meermalen was voorgekomen, maar dat
het ditmaal bittere ernst was: het Neder-
landsche rechtsgebied was door Duitsch-
land geschonden. Nederland was in staat
van oorlog met Duitschland.
Angst en ontsteltenis verspreidde zich
alom, toen hetgeen voor ongelooflijk
werd gehouden, zekerheid werd. Onder
hooge spanning werden de manoeuvres
der vliegtuigen gadegeslagen, vooral
toen in de nabijheid der stad para
chutetroepen werden neergelaten. Wij
zullen niet trachten een relaas te geven
van hetgeen zich daarna heeft afge
speeld, omdat wij het wenschelijk achten
de mogelijke officieele berichtgeving
daarover te geven".
Zelfopgelegd?
Deze berichtgeving is blijkbaar nooit ge
komen en door deze zelfopgelegde te
rughoudendheid moesten de Leidse
krantelezers zéér veel informatie missen.
Uiteraard zullen de redacties er geen be
hoefte aan gehad hebben door publicatie
van vage berichten paniek te veroorza
ken en waren de van mond tot mond ver
telde details al wel gruwelijk genoeg,
maar de lezer van nu zit er maar mee. De
ze klacht geldt trouwens voor de hele pe
riode; of militaire autoriteiten aange
drongen hebben op uiterste terughou
dendheid bij de berichtgeving, laat zich
niet eenvoudig vaststellen.
Het bericht ging verder met te melden
dat de luchtbescherming volledig actief
werd en alle wijkposten en, blokposten
voor de brandweer werden- ingenomen.
Het eerste werk der politiemhcht was alle
staatsgevaarlijk geachte personen te ar
resteeren en te interneeren. Dertig a veer
tig personen werden hier aldus aange
houden. Bovendien werd het gebouw van
het Nationale Dagblad - aan de Kaiser-
straat - onder bewaking gesteld en de
persen verzegeld. Bij de luchtraids, welke
vanaf den vroegen morgen en verder ge
durende den dag plaats vonden, kwam
overal het luchtafweergeschut en de
luchtafweermitraïïleurs in actie.
Ten gevolge van mitrailleur-kogels
werd op de Beestenmarkt het 13-jarige
meisje M.B. en in de Sumatrastraat de
30-jarige mej. G.B. getroffen. Het meisje
werd door den kogel in den rug gewond,
mej. B. liep een lichte verwonding aan
den onderarm op.
Een andere kogel, maar een die met op
zet gericht was, trof een Duitsch militair.
Deze was, gestoken in Nederlandsche sol-
datenkleerèn, met zijn parachute afge
dwaald van de overigen en in den Leids-
chen Hortus terecht gekomen. Hij vlucht
te naar den Singelkant en hield zich daar
schuil in een roeibootje. Door een der
manschappen van den bewakingsdietist
werd hij vanaf den Witte Singel gesom
meerd aan den wal te komen, doch deze
sommatie had geen gevolg. Daarom werd
een schot op hem afgevuurd, dat hem in
den borst trof. Later is de militair in het
Diaconessenhuis opgenomen.
Op tal van plaatsen zijn voorts mitrail
leurkogels en granaatscherven neergeko
men. Voor zoover ons bekend vielen deze
vooral in het Haagwegkwartier, in de
Van Lennepstraat, de Nic. Beetsstraat en
de Potgieterlaan.
Ook was er nog een oproep van de bur
gemeester om toch vooral goed te verdui
steren, waarop streng gecontroleerd zou
worden.
Klachten
De krant van 11 mei bevat artikelen als
Legerberichten; Kwaadwillige geruch
ten tegengesproken; Militair advies voor
de burgerbevolking; Stopzetting van de
postbezorging (met uitzondering van
dagbladen en periodieken) enz. Er wor
den klachten over de verduistering mee
gedeeld: de verduistering welke gister
avond en varinacht voor het eerst plaats
Pas na de bevrijding
kon de pers weer echt
aan het werk. Zonder
censuur. Deze foto
graaf maakte er di
rect dankbaar ge
bruik van. (foto-s uit
vergoeding in aanmerking kwa
men, door de verzekering toch ge
dekt zouden worden. De gemeente
stuurde alle claims na onderzoek
door aan de Regeeringscommissa-
ris voor den Wederopbouw in Den
Haag of het Bureau Wederopbouw
Boederijen in Utrecht. Later gingen
de declaraties ook naar de speciale
Schade-enquète-commissie van het
rayon Leiden, gevestigd aan de
Breestraat.
In totaal ging het om een tiental
claims, waarbij opvalt dat de schade
vrijwel uitsluitend is toegebracht
door Nederlandse militairen. Neem
het geval Aalmarkt 1. Op 12 mei om
18.30 uur werd opeens hevig ge
schoten op het gebouw van de
Leidsche Spaarbank aan de Stille
Rijn, waarin de afdeling Burgerlijke
Stand was gevestigd. Dit gebeurde
naar aanleiding van het gerucht dat'
vanuit het gebouw naar de overkant
zou zijn geschoten.
Bij de schietpartij werd echter
ook het pand Aalmarkt 1 flink ge
raakt: tien ruiten kapot, gordijnen
beschadigd enz. De rechercheur die
proces-verbaal opmaakte vond een
granaatsplinter en kreeg er nog een
van de bewoners van het pand. Bei
de splinters bevinden zich nog
steeds in een envelop bij de stukken
in het archief. De schade aan de
voorgevel en de kap van het pand
aan de Stille Rijn werd door de ge
meente zelf hersteld voor zo'n 300
gulden. De schade aan het Aal
markt-pand werd geraamd op 275
gulden.
Op 10 mei werd een motorboot
aan de Havenkade getroffen door
een niet ontplofte granaat- van het
luchtafweergeschut en zonk
meteen. De kosten van het lichten,
repareren en stomen van het bedde-
goed e.d. kwamen op 298,93 gulden.
Achter de Os- en Paardenlaan
stond een heel rijtje houten tuin
huisjes op een complex volkstuin
tjes die door Nederlandse militai
ren in brand waren gestoken. Hier
over kwamen meerdere claims b«n-
nen, doorgaans voor vrij lage b' j-
gen. Bij straatgevechten de
Rijnsburgerweg op 11 me ^rd ook
het pand nummer 65 aakt door
geweer- en mitrailleurkogels, waar
door twee ruiten sneuvelden.
Veel schade werd geleden door
een aantal eigenaren van panden
aan de Witte Singel. Voor de wasse
rij van Spronk stond op 11 mei om
17.00 uur een autobus met geïnter
neerde of krijgsgevangen Duitsers.
Plotseling werd vanuit de Doelen
kazerne aan de overkant van de Wit
te Singel door Nederlandse militai
ren op de bus geschoten. Niet alleen
de bus maar ook de omgeving kreeg
de volle laag. Vele panden verloren
ruiten, goten, regenpijpen, meubels
en soms zelfs tussenwanden. Met de
directie van de wasserij ontstond
nog een verschil van mening over
de schade door enige treffers in een
geparkeerde bestelwagen: volgens
de Gemcentereiniging kon deze
voor 250 gulden gerepareerd wor
den, maar eigenaar Spronk Schatte
de schade op 575 gulden.
uvs
Ook is nog vermeldenswaardig de
schade die een tankafdeling van de
Duitse Wehrmacht aanrichtte in
een kleedlokaal op het terrein van
de voetbalvereniging UVS. De
Duitsers gebruikten het lokaal als
slaapvertrek. Na hun vertrek wer
den vermist een verbandtrommel,
een handpomp, een bal, kleedjes,
doeken e.d. met een totale waarde
van 49,49 gulden en een halve cent.
Wanneer dit werkelijk alle schade is
die in Leiden is aangericht, valt dit
erg mee in vergelijking met omlig
gende gemeenten als Valkenburg.
Koudekerk en Hazerswoude.
Zeeland als enige provincie niet gecapi
tuleerd was en doorvocht, wordt nauwe
lijks vermeld. Aan de intocht van de
Duitsers in Leiden op 15 mei is slechts
een kort berichtje gewijd; wel wordt be
nadrukt dat de menigte bij het zien van
de geweldige massa Duitse soldaten en
wapens zeer onder de indruk was.
De krant van 16 mei meldt een soort
uitgaansverbod 's avonds na 21.00 uur
nieuwe tijd, maar dit werd al de volgende
dag herroepen. Ook staat er een berichtje
in dat het eiland Tholen zich inmiddels
overgegeven heeft. Een dag later wordt
al meegedeeld dat de bioscopen vermoe
delijk op zaterdag weer open zullen gaan,
in ieder geval Trianon en Rex.
Dé kranten van 18 mei berichten wel
over het staken van de strijd op de
Zeeuwse eilanden, maar met geen woord
wordt gerept over waarom ook Walche
ren zich overgegeven had, namelijk van
wege eén terreurbombardement op Mid
delburg. Pas op 21 mei komen de eerste
foto's en langere verhalen over de ver
woestingen aan de Grebbeberg en de IJs-
sellinie. Dan ook pas kan de Leidenaar
lezen dat het in Valkenburg heel ernstig
was. maar nog steeds wordt niets verteld
over eventuele slachtoffers. Het blijkt
bovendien herhaaldelijk dat de radio een
bepaald nieuwtje al gebracht had, waar
na de pers er blijkbaar geen brood meer
in zag dit nog eens uitgebreid te herha
len.
Kaartje
Pas in de krant van 22 mei komt voor het
eerst een kaartje van het oorlogsgebied
voor, dat dan al in Noord-Frankrijk ligt.
Voor het eerste bericht over het bombar
dement op Middelburg moet de Leidse
krante lezer nog wachten tot 24 mei; de
eerste foto's van het verwoeste Middel
burg treft hij pas in zijn dagblad van 29
mei aan, en dat zijn dan nog dusdanige
foto's dat er meer gespaarde, dan ver
woeste gebouwen op te zien zijn.
De foto van het volkomen uitgebrande
stadhuis was uitgerekend zó genomen,
dat men nog de indruk zou kunnen heb
ben dat alleen het aanbrengen van een
nieuw dak wel voldoende zou zijn. Ook
van Rotterdam zijn geen foto's van puin
hopen opgenomen, maar.slechts van het
wonderwel gespaarde stadhuis. En dat
er in Hazerswoude en Koudekerk toch
wel iets aan de hand was, meer dan al
leen de wat lang uitgevallen lijst overle
denen in de rubriek Burgerlijke Stand
deed vermoeden, komt op 27 mei tot uit
drukking in een verslag van een vergade
ring over die situatie. Daarin wordt mee
gedeeld dat alleen al in Koudekerk zeker
150.000 gulden schade was. Maar van de
tails is geen sprake.
Vraag
Dit alles overziende kan wel vastgesteld
worden dat het bepaald niet de kranten
waren die de Leidenaar tot in details op
de hoogte van de toestand brachten. Of
de Leidenaar gediend was met de buiten
gewone terughoudendheid, van hoger
hand opgelegd of niet, is ook nog maar
de vraag, daar een geruchtenstroom tóch
op gang komt en dan vaak amper te stui
ten is. Maar hoe wij, gewend aan de
meest schokkende beelden op de televi
sie, daar nu ook over mogen denken, in
die tijd heeft men blijkbaar gemeend zo
en niet anders te moeten handelen.
Behalve de Luchtbeschermings
dienst, waarvan nauwelijks archie
ven bewaard zijn gebleven, was de
politie in de eerste oorlogsdagen de
meest voor het voetlicht tredende
gemeentedienst in Leiden. Zeker
daar in die tijd de brandweer en de
eerste hulpdienst organisatorisch
onder politiecommissaris Meijer
vielen. Maar wie denkt belangwek
kende zaken over de meidagen in
het politiearchief te vinden, komt
van een koude kermis thuis.
Een van de belangrijkste bronnen
zijn de dag- en nachtrapporten in de
kast bij het Gemeentearchief. Maar
het register van 1940 is ingebonden
zónder de rapporten uit de periode
van 19 maart tot en met 13 mei. Op
merkelijk genoeg ontbreken juist
die stukken.
Opvallend
Opvallend is ook hoe weinig schade
in Leiden werd aangericht. In de
maand mei begonnen de eerste
briefjes op het gemeentehuis op het
Rapenburg binnen te komen met
claims. Dat aantal nam toe nadat er
een berichtje in de krant had ge
staan dat schade door oorlogshan
delingen, die normaliter niet voor
vondliet helaas hier en daar nog veel te
wenschen over. Een gedeelte der burgerij
schijnt nog steeds niet den ernst van den
toestand te begrijpen. Nog maar al te veel
is hier en daar ondeskundig verduisterd,
terwijl maar al te veel onnoodig licht
werd ontstoken.
De volgende waarschuwing zal waar
schijnlijk beter resultaat sorteeren. De
militairen hebben n.l. opdracht op de ra
men te schieten van de kamers der hui
zen, waarvan licht uitstraalt.
En verder was het belangrijkste
nieuws dat Chamberlain afgetreden was
en Churchill de nieuwe premier van En
geland geworden was.
De krant van dinsdag 14 mei kwam
met een grote kop Houdt het hoofd koel!
en meldde over de situatie in Leiden
slechts: De afgéloopen Pinksterdagen
brachten dikwijls sensatie teweeg, door
dat nu eens hier dan weer daar bijzonde
re maatregelen noodig waren. Straataf
zettingen, sterke controle op al degenen
die zich op straat bevonden, waren
dikwijls noodig om de militaire autori
teiten het heft in handen te doen houden.
Hier en daar werd er soms duchtig ge
schoten, maar dat alles diende om orde
en rust te handhaven.
Verder was er het advies zich niet on
nodig op straat te begeven.
Klok vooruit
Op 15 mei hadden alle kranten hetzelfde
bericht met een uitvoerige beschrijving
van de intocht van de Duitse troepen in
Den Haag. Over de situatie in Leiden
werd slechts gemeld dat het leven zijn
loop hernam. Over de gebeurtenissen in
Rotterdam: totaal niets. En evenmin iets
over de situatie in Valkenburg of de zo
zwaar door een bombardement getroffen
dorpen Koudekerk en Hazerswoude-
Rijndijk met in totaal zo'n 25 slachtof
fers.
Hét grote nieuws in de krant van 16
mei was dat de klok 1 uur en 40 minuten
vooruit gezet zou worden om in de pas te
gaan lopen met de Duitse zomertijd.
Vooral het erg plotselinge van de maatre
gel komt wel goed tot uitdrukking; het
schijnt dat de volgende morgen toch nog
heel wat burgers door de melkboer uit
hun bed gehaald moesten worden. Dat
De luister- en typeploeg van een illegaal blad aan het
werk.
