'Gesprek met joden geeft winst'
Ucko bevordert namens Wereldraad van Kerken dialoog:
Pleidooi voor Van Gogh-bijbel
GEESTELIJK LEVEN
GENEVE (GPD) - "De dia
loog met de joden wordt
voor christenen pas echt
wanneer de kerk bereid is de
essentie van het christelijk
geloof in de discussie te be
trekken. Bij evangelische
christenen zie je wel eens
een sticker op de achterkant
van de auto met de woorden
'I've found Him'. De joden
stellen daar terecht tegen
over: 'I've never lost Him'.
Dr. Hans Ucko haalt de
woordspeling aan om duide
lijk te maken dat de dialoog
van joden en christenen
nooit uit mag lopen op po
gingen om elkaar te beke
ren. "Tot wie zouden joden
zich moeten bekeren?"
door
Hans Willems
Ucko is een luthers theoloog uit
Zweden. Sinds september vorig
jaar werkt hij bij de Wereldraad van
Kerken in Genève als secretaris
voor de relaties tussen joden en
christenen. Datzelfde werk deed hij
eerder als functionaris in de Luther
se Kerk van Zweden.
De bekende joodse theoloog en fi
losoof Pinchas Lapide schreef on
langs in een Duitse krant dat de dia
loog tussen joden en christenen
dreigt te stokken. De hoge verwach
tingen van tien, vijftien jaar geleden
zijn niet uitgekomen en aan beide
kanten steken stromingen de kop
op die eerder op bevestiging van „de
eigen identiteit uit zijn dan op het
waagstuk van het 'riskante ge
sprek'. De ontdekking dat de dia
loog geen vrijblijvende hobby kan
zijn, maar vroeg of laat dë diepste
fundamenten van je geloof raakt,
maakt dat zowel joden als christe
nen ervoor terugschrikken. De dia
loog kan niet op een koopje, zo lijkt
de les van de afgelopen jaren.
De joods-christelijke dialoog is na
de Tweede Wereldoorlog voorna
melijk beperkt gebleven tot Europa
en Noord-Amerika. Vooral de oos-
ters-orthodoxe kerken en de kerken
in de Derde Wereld hebben een ach
terstand in te halen in het denken
over en het spreken met de joden.
Ucko beklemtoont dat de dialoog
een thema is dat de kerken eenvou
dig niet kunnen omzeilen. "Zodra
de christelijke gemeente zich bezint
op haar wezen, komt de vraag naar
de wortels van het geloof om de
hoek kijken. En dan heb je het over
het Oude Testament en de lange ge
schiedenis van God met het vo'lk Is
raël".
Minderheid
Nog voordat Oost-Europa bij de dia
loog om de hoek kwam kijken, had
de Wereldraad zelf al initiatieven
genomen om de joods-christelijke
dialoog te verbreden tot de kerken
buiten West-Europa en Noord-
Amerika. Ucko: "Twee zaken spe
len daarbij mee. De eerste is dat een
/de,el van het christelijke anti-judaïs-
me van het Westen door1» missie en
zending in hun kielzog zijn meege
nomen. Er zijn landen waar nauwe
lijks een' joodse gemeenschap van
enige betekenis is, maar waar in de
kerken toch datzelfde anti-judaïs-
me leeft. Ik denk dat het tot de taak
van de Wereldraad van Kerken be
hoort om die historische vergroei
ing te corrigeren".
Het tweede aspect is dat de jodèn
de christelijke kerk tot nu toe voor
namelijk hebben ervaren als een in
stituut van macht en overheersing.
In veel landen in de Derde Wereld
heeft de kerk echter een minder
heidspositie ten opzichte van ande
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds Alblas,
11.45 oec studentend; Marekerk 10 dr Meijers,
5 ds Kooien IJsselstein; Maranathak. (L. Mors-
weg) 10 ds Schouten; Oecumenische geloofs
gemeenschap De Regenboog (Merenwijk)
9.30 vic Vd Wel en dr De Jonge; Bethlehem-
kerk (Driftstr.) zie petrakerk; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds V Hunnik, 5 ds Horten-
sius; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds Bosman-
Huizinga; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 pasteur
Ribs; 'Stevenshof' (rk kerk Haagse Schouw)
9.30 kand Verweij. Acad. Ziekenhuis 10 pas
toor Delemarre. Diakonessenhuis elke za
10.30 rk. dienst, en 10.30 ds Sierat Oegst-
geest. Endegeest zie Oegstgeest. Geref. Kerk
Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak. (Surina-
mestr.) 10.30 hr Vd Bos; Oude Vest zie Hoog
landse kerk; Maranathak. zie herv. gem.; Be
vrijdingsk. zie herv. gem.; verzorgingstehuis
Groenhoven 10 ds Verdoorn; Merenwijk zie
herv. gemeente. Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10
ds Houtman, 5 ds V Veelen. Chr. Geref. K.
(Steenschuur) 9.30 en 5 ds Den Hertog. Geref.
Gem. (zie onder Leiderdorp). Geref. Gem. in
Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds
Mostert. Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 10 ds Brüsewitz. Bap
tistengemeente (aula 'Nieuweroord', Rijnsbur-
gerweg 124) 10 ds
schap (Middelstegr.
sen.
Evangeliecentrum-Pinksterbew. (Bethle-
hemskerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra. Pink-
stergem. (O. Vest 13) 10 hr Scherpenisse. Le
ger des Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10
en 4.30. Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8. Zevendedag-adventisten ('De Ont
moeting', Noordhofland V.schoten) elke za 10
tot 11 bijbelstudie, 11 tot 12 predikatie. Christe
lijke Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk
van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 10, 11 en 12. Oud-Kath. K. (Zoe-
terw.singel) 10. Rooms-Kath. K. Haagweg za
7. zo 10.30; Herensingel za 7, zo 9.30 en 11
Rijndijk (Stevenshof) za 7, zo 9.30; Steen-
schuur za 7. zo 8.30, 10, 11.30, 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade za 7, zo 9.30 en 11Lammen-
schansweg za 7, zo 9 en 10.30; Haarl.straat za
7, zo 10.30 en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
re godsdiensten. Dat geeft de dia
loog een heel andere karakter, want
het maakt nogal wat verschil wan
neer je met elkaar kunt praten
vanuit dë gedeelde ervaring een
kleine machteloze minderheid te
zijn.
Ucko is ervan overtuigd dat de
kerken in de Derde Wereld baat
hebben bij de dialoog met het jo
dendom. In 1986 vond in West-Afri
ka een eerste verkennende confe
rentie plaats. Eert"van de verrassin
gen was het feit dat zowel joden als
christenen in Afrika leven vanuit
een sterke eerbied voor de schep
ping, wat onder meer blijkt- uit de
essentiële betekenis van de grond.
"In zekere zin was de dialoog er
al", zegt Hans Ucko. "In de bevrij
dingstheologie van Latijns-Ameri-
ka, maar bijvoorbeeld ook op de Fi-
lipijnen en in Korea, wordt sterk de
nadruk gelegd op de exodusverha-
len uit het Oude Testament. Het is
théologie die geboren wordt uit de
zelfde schreeuw om bevrijding, die
in het Oude Testament opklinkt.
Daarin identificeren de volken van
de Derde Wereld zich met het Jood
se volk".
Antisemitisme
"Een sterk voórbeeld is Korea, waar
de minjung-theologie (letterlijk: de
theologie van het lijdende volk.
red.) haar wortels heeft in de situa
tie van onderdrukking tijdens de
Japanse bezetting. Voor de Ko-
christenen is de confronta
tie met het volk dat de exodus door
maakte van een heel andere aard,
dan voor ons. Wij in het Westen zijn
altijd heel anders met het Oude Tes
tament omgegaan. Wij zochten al
tijd achter iedere boom en struik
naar de figuur van Jezus Christus".
Na de Assemblee van Canberra
(februari 1991) hoopt Hans Ucko
initiatieven te kunnen ontwikkelen
om de joods-christelijke dialoog
verder op gang te brengen in de
Derde Wereld. Er staat hem onder
andere een consultatie in Oost-Azië
voor ogen: "In de religies van Azië
spelen twee begrippen een grote
rol, wijsheid en traditie. De Wester
se kerken hebben daar weinig oog
voor, hoewel in Jezus' denken en
doen het ware inzicht een belangrij
ke plaats inneemt. Tussen joden en
christenen kan dat thema van groot
belang zijn. In de rabbijnse litera
tuur neemt wijsheid een centrale
plaats in".
Oost-Europa is voor Hans Ucko
een hoofdstuk apart. Perestrojka
heeft soms iets van de doos van
Pandora. Allerlei krachten zijn los
gebroken die moeilijk meer te con
troleren zijn. Dat is de verklaring
voor allerlei nationalistische krach
ten in de Sovjetunie. De wederople
ving van het antisemitisme, onder
andere in die obscure Pamjat-bewe-
ging, heeft daar ook mee te maken.
Het is een schaduwkant van de libe
ralisering". De angst voor nieuw an
tisemitisme veroorzaakt nieuwe
emigratiegolven. "De joden zien de
conflicten en het geweld jegens et
nische rninderheden en vrezen dat
zij vroeger of later ook weer slacht
offer zullen zijn".
Ucko is blij met het initiatief van
de Nederlandse Raad van Kerken
om het groeiende antisemitisme in
de Sovjetunie op de agenda van de
Wereldraad van Kerken te krijgen.
Ds. Willem van der Zee stelde er
eind vorige maand in Genéve een
vraag over tijdens de vergadering
van het Centrale Comité van de We
reldraad. Ucko laat een brief zien
die de Contactgroep van joodse
vrouwen in Nederland aan secreta
ris-generaal dr. Emilio Castro heeft
gestuurd. De vrouwen vragen Cas
tro zijn invloed op de Russisch-Or-
thodoxe Kerk aan te wenden. De
christelijke kerken in de Sovjetunie
hebben met hun nogal traditionele
en christocentrische theologie een
groot stempel gedrukt op de per
ceptie van het jodendom.
Twee vuren
Ucko: "We zullen zeker proberen
om Castro zover te krijgen dat hij de
kwestie opneemt met de Russen.
De Roemeense kwestie heeft ons
geleerd dat we niet te gauw uit
angst voor botsingen met lidkerken
onze mond moeten houden. Oost-
Europa is vrij onverwacht een
nieuw agendapunt geworden voor
de dialoog-afdeling van de Wereld
raad. Niet alleen in de Sovjetunie
steekt het antisemitisme de kop
weer op. Ook in andere landen zijn
problemen. Veel kerken moeten
nog leren hoe ze met de veelal ui
terst kleine joodse gemeenschap in
hun land moeten omgaan".
De bemoeienis van de Wereld
raad van Kerken met het Midden-
Oosten heeft de taak van Hans Ucko
er niet gemakkelijker op gemaakt.
Door zijn stellingname ten gunste
van zelfbeschikking voor de Pales-
tijnen en de kritiek op de politiek
van de staat Israël, kwam de We
reldraad steeds weer onder vuur te
liggen bij de 'vrienden van Israël'.
Ucko: "Het probleem is dat de
christelijke kerken in het Midden-
Oosten zich niet willen laten leiden
door de ervaring van Auschwitz,
zoals de Europese kerken doen. Zij
kijken niet naar het verleden, maar
naar de realiteit van vandaag. Als zij
het woord dialoog horen, denken ze
niet aan rabbijnen, maar aan politie
mensen en soldaten. Palestijnse
christenen verwijten de kerk van
het Westen dat zij Israël kritiekloos
steunt".
Ucko erkent dat de Wereldraad
maar een 'zeer bescheiden rol' kan
spelen in de verzoening van joden
en Palestijnen. Hij denkt met name
aan het wegwerken van vooroorde
len. Als voorbeeld noemt hij een be
grip als 'uitverkiezing'. "Niet-joden
hebben altijd weer de suggestie ge
wekt dat de joden zichzelf een ex-
Dr. Hans Ucko: "In het westen zochten wij altijd achter iedere boom en
struik naar de figuur van Jezus Christus". (foto gpd>
clusiviteit hebben toegedicht die heeft de kerk met haar joodse wor-
anderen uitsluit. Het verbond is tels altijd aan de kant van het zionis-
echter veeleer een opdracht en een me gestaan. Met name ons bureau
belofte die het bepaald niet gemak- voor dialoog tussen christenen en
kelijk maakt". joden heeft heel dikwijls de be-
De Wereldraad heeft altijd tus- schuldiging te horen gekregen dat
sen twee vuren gezeten. Voor de jo- we het zionisme bevorderen. Die
den zitten we teveel aan de kant van simpele karikatuur moeten we
de Palestijnen, voor de moslims kwijt zien te raken".
Wessels: Vincent bleef tot einde van zijn leven evangelist
'Arenlezende boerin' van Van Gogh. Dergelijke afbeeldingen zouden volgens dr. Wessels niet misstaan in een
speciale bijbeluitgave. (fotoGPD)
Toen het
zendingsgenootschap in 1880,
geschokt door zijn radicale
optreden, hem ontsloeg als
evangelist, stortte een
gefrustreerde Vincent van
Gogh zich al spoedig op het
schilderen. Kijk, zeggen velen
onder de tallozen die zich
over Van Goghs leven hebben
gebogen, op dat moment brak
hij definitief met het geloof.
Dr. Anton Wessels gelooft
daar niets van. Wat hem
betreft mag er zelfs een Van
Gogh-bijbel worden
samengesteld.
De klacht is bekend: het lijkt
wel of momenteel iedereen munt
wil slaan uit het werk en de per
soon van de straatarm gestorven
Van Gogh. In de gekte die
rondom de schilder is ontstaan,
klinkt een boektitel als 'Een soort
bijbel; Vincent van Gogh als
evangelist' dan ook verdacht. Op
die manier, zo kan schamper wor
den opgemerkt, kun je wel een
hele serie maken. Suggesties voor
andere titels komen spontaan op:
Van Gogh als minnaar, Van Gogh
als natuurliefhebber...
Toch verdient 'Een soort bijbel'
een betere behandeling. Wessels,
hoogleraar in de godsdienst- en
zendingswetenschap aan de Vrije
Universiteit, vraagt terecht aan
dacht voor de drijfveren van Van
Gogh. Hij is naturlijk beslist de
eerste niet die de diepere roerse
len van de schilder analyseert,
maar zijn gevolgtrekkingen wij
ken af van het bekende patroon
dat Van Gogh van God en gebod
niets meer wilde weten. Wessels'
overtuiging: hij is tot zijn dood
evangelist gebleven.
Een interessante gedachte.
Want de breuk in het leven van
Van Gogh Hikt inderdaad heel
duidelijk. Dat blijkt alleen al uit
zijn brieven. Was het taalgebruik
van de domineeszoon van jongsaf
verrijkt met termen uit de Staten
vertaling, in zijn vroege brieven
haalde hij regelmatig de bijbel
aan. Maar, zo kan iedere lezer van
zijn verzamelde brieven constate
ren, de citaten uit de Heilige
Schrift worden steeds zeldzamer
en blijven uiteindelijk geheel ach
terwege.
Kleine hul;
Het is eveneens evident dat de af
wijzing als evangelist hard bij
Van Gogh is aangekomen. Met di
verse predikanten in de familie
besloot Vincent dat ook hij in 'de
houten broek' (de preekstoel) wil
de. Nadat hij enige tijd als hulp
predikant in Londen had ge
werkt, probeerde hij in Amster
dam toegelaten te worden tot de
opleiding voor theologie. Maar
ondanks verwoedde pogingen la-
tijn en grieks onder de knie te
krijgen, lukte het hem niet het
staatsexamen te halen.
Het was 'Pa', zoals Vincent zijn
vader in zijn brieven noemt, die
hem adviseerde om de korte
evangelistenopleiding in Brussel
te volgen. Op eigen initiatief trok
hij daarna naar het straatarme
mijngebied Borinage. Van Gogh
legde een groot mededogen voor
de arbeiders aan de dag; hij had al
zijn kleding weggegeven en
woonde in een kleine hut, zonder
enig meubilair. Een collega uit
een naburig plaatsje schreef dat
"hij sliep neergehurkt in de hoek
van de haard".
En: "Hij voelde zich gehouden
aan het navolgen van de eerste
christenen, alles te offeren wat hij
kon missen en hij wilde zich van
meer ontdoen dan de meeste
mijnwerkers aan wie hij het evan
gelie predikte". Het gevolg was
"een even vuil uiterlijk als dat van
de kolenbranders". Het kerkelijk
comité kon met zulke solidariteit
niet goed uit de voeten, maar dat
werd niet hardop toegegeven. De
officiële reden van het ontslag
luidde: gebrek aan de 'gave van
het woord'.
Wessels, duidelijk een liefhebber
van de schilder, gaat in zijn boek
in de slag met de gevestigde op
vatting en wil uitvoerig aantonen
dat Van Gogh in wezen dezelfde
opvattingen is blijven huldigen.
Zoals hij zich als evangelist de el
lende van de armen aantrok, zo
had hij als schilder een open oog
voor de minderbedeelden. Wes
sels: "Het ging hem om een chris
tendom van de daad, meer om de
evangelieën en de gelijkenissen
dan om dogma's".
En het moet de Amsterdamse
hoogleraar worden nagegeven,
hij komt overtuigender over dan
de critici die in een paar geschil
derde schoenen het bewijs zien
dat Van Gogh die werkelijkheid
groter vindt dan het bestaan van
God, of diens schilderingen van
de natuur 'lezen' als een vervan
ging van de godsdienst. Vincents
symboliek is in wezen veel posi
tiever, meent Wessels. Hij haalt
Van Goghs eigen woorden aan
dat hij verlangde met een schilde
rij 'iets troostend te zeggen als
muziek".
In dat opzicht blijkt Vincent als
zoveel kunstenaars toen begre
pen te zijn door de kerk. Dat is
iets wat ook Wessels beaamt, voor
de domineeskerk heeft Van Gogh
nooit meer een goed woord over
gehad. Het gaat hem om mede
menselijkheid. Wessels: "Vincent
herkende Christus vooral ano
niem in de lijdende mensenkin
deren". In zijn afbeeldingen van
gewone mensen, ving hij de kern
van de Blijde Boodschap, meent
de' hoogleraar.
Vandaar dat hij van mening is
dat er met deze schilderijen een
Van Gogh-bijbel samengesteld
zou kunnen worden. In zo'n uit
gave verdienen ook Vincents
schilderingen van de natuur een
belangrijke plaats, vindt Wessels.
"Hij getuigde tot gekwordens toe
hoe de duisternis overwonnen
wordt door het licht van de zon,
het symbool voor Christus, en
voor God".
Een soort bijbel is uitgegeven
door Ten Have in Baarn en kost 22
gulden vijftig.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds
Haitsma Boskoop, 7 prof Vd Beek Valkenburg.
Geref. Kerk 9.30 ds V Wijngaarden, 6.30 ds
Wilschut. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 prof Vele-
ma Apeldoorn ha. Rk Kerk za 7, zo 10.30.
kerk 10 ds Nieuwenhis, 6.30 ds Moll; De Bron 9
ds Taselaar, 10.30 ds Mulder; Ashram (Mars
diep) 10 ds Moll; Oudshoomse kerk 10 ds Ter
Bals; Sionskerk (Meteóorlaan) 9.30 ds Ouwen-
dijk, 6.30 ds Dekker Rotterdam. Geref. Kerk
Mar.kerk 9.30 ds Fernhout, 6.30 ds De Zwart
Voorschoten; Salv.kerk 9.30 ds Wilschut, 6.30
zie Opstand kerk. Geref. K. Vrijg. (school Bos-
park, Beatrixl. 4) 9.30 en 5 ds Room. Ned. Ge
ref. Kerk (school Willemstr.) 9.30 ds Zwarts
Katwijk, 4.30 ds Janssens. Chr. Geref. Kerk
(Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30 ds Vd Meij. Oud-
Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt-
.gem. (Moienwerfstr. 1) 10 ds Koekkoek. 6.30
ds Haskell. Bapt.gem. Noord (school Kalk-
ovenw. 62) 10 zendingszondag. Volle-evang-
.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr Vd
Hoorn. Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgen-
stersch. Briljanfstr. 1) 10. Christengemeente
'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) geen opgave. Leger des H. (Zonneweg
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
9.30 ds Terlouw, 6.30 ds Vd Scheur; Salv.kerk
9.30 ds Vd Scheur, 6.30 ds Vd Hoef; Bethl.kerk
(Nieuwerbrug) 9.30 ds Vd Hoef, 6.30 ds Ter-
louw. Geref. Kerk 9.30 ds IJzerman Rotter
dam, 6.30 ds Zoutman. Geref. K. Vrijg. (Ich-
thusk.) 9.30, 4.30. Geref. Gem. (Stationsweg
17) 10 en 6.30. Evang.-Luth. Gem. geen opga-
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
Jansen, 6.30 dr Haitsma; De Stek 9.30 ds
Snoei Scherpenzeel. Geref. Kerk 9.30 ds De
Jong, 5 ds De Reus Ter Aar. Chr. Geref. Kerk
ref. Gem. 9.30, 7 ds Boogaard, woe 7.30 ds
Blok. Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg.
Colijnstr. 83) geen opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9 kand Tram
per, 6.30 ds Alblas. Geref. Kerk 10.30 ds Huis
man, 5 ds Vd Horst Katwijk. Rk Kerk: dorp za 7,
zo 10 en 11.30; Anker za 7, zo 10.30; Rijndijk
zo 9.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 en 7 ds Hofland.
Geref. Kerk ('Hoeksteen') zie herv gem. Chr.
Geref. Kerk 10 en 5 ds V Langevelde. Rk Kerk:
Mart. za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 10 en
geen dienst. Rk Kerk: Bonifaciusk.
I 7, 2
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds Boer, 6 ds
Teeuw Moordrecht. Geref./Herv. Gem. (geb.
'De Hoeksteen', Schweitzerstr.-Bernhardstr.)
geen opgave. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds V
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds De Graaf. 6 ds Makkenze Voor
hout; Ontm.kerk 10 ds Makkenze Voorhout.
6.30 ds De Graaf. Herv. Gem. 'De Rank' (P.
Groen-college) zie Katwijk aan Zee. Geref.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Ten Voorde, 6 ds Volk; O. Kerk 10 ds Volk, 6 ds
Ichthusk. 10 ds Visser, 6 ds Ten
'oorde; Pniëlk. 930 ds Stam, 6 ds Hovius; Ma-
ranathakerk (Rijnsoever) 10 ds Vroegindeweij,
6 ds Bogaard. Overduin 2.15 ds Baas. Herv.
Gem. 'De Rank' (Helmbergweg 10) 10 ds V
Veen Wassenaar. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds
Vd Horst, 5 ds Mink; Triumfatork. 9.30 ds Mink,
5 ds Rienstra. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 5.30.
Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo) 10 ds
Vd Kwast, 7 ds Zwarts. Chr. Geref. K. 10 en 5.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd
Belt. Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang-
.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
(Ambachtsweg 2) 10 hr Brssel Putten. Soefi
(Zuidduinweg) elke 1e en 3e zondag, 4. Mari
nevliegkamp za 5.30, zo 10.30 ds Selms.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds Knorth Leiderdorp, 7 zie geref kérk. Geref.
Kerk 10 ds Vd Lugt, 7 ds Taselaar Alphen gez
dienst.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 en 6.30 ds Doesburg; Schep-
pingsk. 9 en 10.30 ds Vd Bom. Leythenrode
10. Elis.-ziekenhuis 10 rector Vijftigschild. Ge
ref. Gemeente Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr.
73) 10 en 4.30. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10
hr De Vries. Rk Kerk za 7, zo 10 en 11.30.
Sassenheim. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Winters-
3 Hillegom. Chr. Geref. Kerk 10 en
4.30"ds V Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 ds Boog
aard. Evangeliegemeente (Heereweg 52a) 10
en 4.30 ds V Dijken. Rk Kerk: Agathakerk za 7.
zo 10 en 11.30; Poelpolder za 7, zo 10.30; Ma-
riakerk za 7, zo 9 en 10.15; Engelbew. za 7, zo
10.30.
6.30 hr V Laar Purmerland. Geref. Kerk 9.30 ds
Stolk Zuidwolde, 5 avor
Kerk 9.30, 7 ds Boiten
Gem. 10 prof Kuiper." Evang. gem. (ver.ge-
bouw 'De Rank', Regthuysplein) 12 nam. Rk
Kerk za 7, zo 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 kand Henzen
Leiderdorp, 6.30 ds Legendijk Zevenhuizen
jeugdd. Geref. Kerk 9.30 ds Delhaas Zwam-
merdam. Rk Kerk za 7, zo 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 930 ds Jörg Er-
melo, 7 ds Stam Katwijk. Geref. Kerk 9.30 ds
Rang, 6.30 ds Kraan. Chr. Geref. Kerk 9.30 e
4.30 ds V Roekei. Rk Kerk za 7, zo 10.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds Heijting. Geref. K. 9.30 ds Japsers
Focks Dronten, 5 ds Heijting. Remonstr. Gem.
geen dienst. Rk Kerk za 7, zo 10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
za 7, zo 10.30; Petrus-B. za 7, zo 9.30 en
10.30.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 9.30 hr Schrueder, 7
ds Cziria Rijnsburg.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Keuning, 7 ds Elgersma;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds Ruitenburg; De Rank
(Golfbaan) 10 ds V Slooten Putten. Geref. Kerk
Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds Elgersma, 7 ds Vd
Schoot Voorschoten; Vinkenl. (Binnen) 10 ds
Scholte. Kapel W. v.d. Bergh-stichting 11 ds
Slofstra. 'Sole Mio' 9 ds Scholte. Evang. cen
trum 'De Ark' (picképl. 1) 10 en 7. Ned. Prot.
Bond (aula O.Zeew.) geen dienst. Rk Kerk Zee
za 7, zo 10.30; Binnen za 7, zo 9.30 en 11
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds Vd Meij
gezinsd; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Victork.
za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 9 en 10.30; De
Zilk za 7, zo 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds Kooman; Pauluskerk 10 ds Da Cos
ta; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds Ver
donk Enkhuizen. Geref. Kerk 10 ds Kuiper. Ge
ref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilderschool) 9.30
ds Smelik Capeile. 3 ds Houtman Leiden. Ned.
Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds Bruins
Vlaardingen, 4 ds Janse Oegstgeest ha. Van
Wijckerslooth 4 ds Rijksen ha. Endegeest 10
ds Friederich. Volle-evangeliegem. (Gem.cen
trum) 4. Rk Kerk Will.kerk za 7, zo 9 en 10.30.
Geref. K. 9.30, 2 ds Beekhuis Rotterdam.
RG: Herv. Gei
jeugdd, 5 zit
9.30 en 5 ds Smallng. Geref. Kerk Petrakerk
9.30 ds Cziria, 3 ds Verschoor aangepaste ge
zinsd; Immanuelkerk 9 ds Verschoor. 10.30 ds
Verschoor jeugdd, 5 ds Ribberink; Maranatha-
kerk 9.30 ds Ribberink SoW-dienst. Geref.
Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds Grutter. Chr. Geref. K.
10 en 7 ds Hogenbirk. Evang. Christengem.
(aula mavo) 10 hr Vd Ree Rijnsburg ha. Rk
Kerk zo 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 7 ds Vd Kooij Lei-
muiden. Geref. Kerk 9.30 ds Bras, 7 zie herv
kerk. Chr. Geref. K. 10 en 7 ds Hogenbirk. Ned.
Prot. Borid (Jul.laan 17) geen dienst. Rk Kerk
za 7, zo 9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds V Mourik, OUD-ADE: Rk Kerk za 7.
dorp. Geref. Kerk 9.30 ds De Reus, 6.30 ds De
Jong Boskoop. Rk Kerk Aardam za 7, zo 9 en
12; kerk Langeraar za 7, zo 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr Vermeulen,
6.30 ds Christ. Geref. Kerk 9.30 hr Kwakkel
Amsterdam, 6.30 drs Oegema. Geref. K. Vrijg.
9.30 en 4 ds Heida.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds Schaap, 7 ds Ledegang; De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 ds Blanken, 7 zie dorps
kerk; 'Rehoboth' (Van Leeuwenhoekkade)
9.30 kand Vd Boogert Woerden, 4.30 ds V
Kooten. Hulp en Heil-kerk ('Schakenbos'.
Leidschendam) 10 dr Verheule zangdienst.
Geref. Kerk 10 ds Ledegang, 7 zie dorpskerk.
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 8.30, 2.30. Rk Kerk
Laur.kerk za 7, zo 11.30; M. Godskerk. za 7, zo
10. Kerk van Engeland (British school in The
Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst. Aula-basisgemeenschap (in
'Onderdak') geen opgave.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds
Schipaanboord, 5 ds Kunz; Hoeksteen 9.30 ds
Goossen, 6.30 ds Schipaanboord; Bethelk.
9.30 ds Kunz, 5 ds Goossen; Rehoboth-school
930 kand Stam Houten; Imm.kerk 9.30 drs V
Houwelingen-VErdonk, 7 ds Onstein. Geref.
Kerk Kruisk. 10.15 en 5 ds De Moor; Ontm.kerk
9.30 ds Bongers. Geref. K. Vrijg. (Kruiskerk)
8.30 en 2.45 ds Hoogendoorn. Chr. Afgesch.
Gem. 9.30 en 5 ds Vd Want. Oud-Geref. Gem.
(Mercuriusweg 29) 10 en 6.30. Remonstr.
Gem. 10 ds Meijering Alphen.
WASSENAAR: Herv, Gem. Dorpsk. 10 ds
Steenstra, 4.30 ds Volk Katwijk; Kievietk. ('Sa
men op weg') 10 ds Visser; Messiask. 10 ds
Hellendoorn; Dorpscentrum 9.30 ds V Dis. Ge
ref. Kerk Zijllaan 10 zie dorpskerk, 7 ds Schou
ten Leiden. Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30
ds Jonkers. RK Kerk Jozef za 7, zo 9.30 en 11
Will, za 7. zo 9.30 en 11GH za 6, zo 10.30.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds V
't Hof. Geref. Kerk 9.30 ds Aalders, 6.30 ds Bui-
kema. Ned. Prot. Bond (De Wijk, Schoolstr. 20)
geen dienst. Rk Kerk zo 10.30.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds Wott-
haus. Rk Kerk St. Jan za 7.30, zo 9.30; Chr.
Dienaark. za 7, zo 10. Meerburgkerk H. Rijndijk
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 en 6.30. Ge
ref. Kerk 9.30 ds Buikema, 6.30 ds Aalders
Woubrugge. Remonstr. Gem. geen dienst.
