Wat rest is het beeld
Leidse theaters deze week in teken van Iers toneel
Zelfbewuste Candida,
nerveuze Molly Bloom
STEN
Europese première met Liszt
Rotterdams Orkest: grote namen
DINSDAG 24 APRIL 1990
PAGINA 19
Oscar Wilde
ernst
een j^vond met oscar
George Bernard Shaw
candida
William Butler Yeats
Bli DE BRON VAN DE HAVIK
en OE ENIGE JALOEZIE VAN EMER
J.IVL Synge
ruiters naar zee
schaduw van het dal
James Joyce
,..#f wiolly bloom
EdnaÓ'Brien
:THlésn,of verhalen
van het groene land
as Murphy
bailegangaire
AnneDevlin
en alleen wij
iet graag in de appel
levensboom hangt?
Ierse Mythen
forum
film
tentoonstelling
muziek
Amerikaanse actrice
Paulette Goddard
(Chaplin) overleden
De mooiste vrouw van Holly
wood. Paulette Goddard in
1942. (foto ad
ASCONA (AFP/UPI) - De Ame
rikaanse actrice Paulette God
dard, die speelde met Charlie
Chaplin in de film 'Modern Ti
mes', is maandag overleden in
haar woning in Porto Ronco, bij
Ascona in Zwitserland. Zij is
een natuurlijke dood gestorven,
zo werd door naaste familiele
den bekend gemaakt.
Hoe oud precies Goddard is
geworden, is niet bekend. Vol
gens de meeste filmencyclope-
dieën werd zij in 1911 geboren
als Pauline Levée op Long Is
land bij New York, maar een an
der naslagwerk houdt het op 3
juni 1915, Volgens de gemeente
in Ascona kwam zij evenwel al
in 1905 op de wereld.
De donkere actrice met
blauw-groene ogen, die bekend
stond om haar humor en vitali
teit, werd lang geëerd als de
mooiste vrouw van Hollywood.
Zij verwierf bekendheid in haar
filmcarrière in 1936 in 'Modern
Times' aan de zijde van Charlie
Chaplin, met wie zij in datzelfde
jaar in Canton, China, trouwde
tijdens een wereldcruise.
Het huwelijk met Chaplin,
haar tweede echtgenoot na een
kort huwelijk met een zaken
man in haar tienerjaren, duurde
tot 1942. Na Modern Times
kreeg Goddard ook een rol in
Chaplins 'Dictator'. Hoewel zij
slechts in twee films van zijn
hand speelde, zal haar naam al
tijd met die van Chaplin verbon
den blijven.
In totaal speelde Goddard, die
voor het eerst op haar zestiende
jaar als figurant op de planken
stond, in ongeveer honderd
films. Zij werkte onder meer
met regisseurs als Cecil B. Mille
en Jean Renoir ('Journal d'une
femme de chambre'-1946) en ac
teurs als John Wayne en Gary
Cooper. In de 'Unconquered'
maakte zij furore door badend
in een ton op het beeld te ver
schijnen.
Inmiddels was ^ij in 1944 ge
trouwd met de acteur en produ
cer Burgess Meredith, van wie
zij zich evenwel vijf jaar later
weer liet scheiden.
In 1958 trouwde Goddard
voor de vierde en laatste keer
met de Duitse schrijver Erich
Maria Remarque. Na dit huwe
lijk trad Goddard nauwelijks
meer op in films of televisiepro
gramma's. Het echtpaar ver
huisde in 1969 naar Zwitserland
en zij zei haar leven nu geheel
aan haar man te willen wijden.
"Dat is wat het huwelijk voor
me betekent". Na Remarque's
overlijden in 1970 bracht God
dard haar tijd voornamelijk
door in Zwitserland en in haar
appartement in New York en
vertoonde zij zich nauwelijks
meer in het openbaar.
LEIDEN Het Theater van het
Oosten uit Arnhem heeft een
Ierland Festival opgezet dat
deze week in Leiden wordt
gepresenteerd. De Leidse
Schouwburg, het LAKtheater
en het Microtheater Imperium
staan helemaal in het teken van
het Ierse toneel. Ook
boekhandels (Ierse literatuur),
cafés en restaurants in Leiden
werken driftig mee aan dit
project. Zo besteedt café de
Grote Beer aandacht aan de
Ierse muziek en heeft
restaurant De
Engelberthahoeve de hele week
een Iers diner op de kaart staan.
Toneelstukken van Ierse schrijvers
in Leidse theaters. Op woensdag 25
april en donderdag 26 april wordt in
het LAKtheater Candida gespeeld.
Martin van Veldhuizen bewerkte
voor vier personen 'Candida' van
G.B. Shaw en regiseert de
voorstelling die wordt gespeeld
door Nettie Blanken, Theo de
Groot, Erik Visser en Carla
Wieringa.
In Imperium zijn op 26 en 27 april
twee voorstellingen achter elkaar
gepland. 'Molly Bloom' naar
Ulysses van James Joyce in regie
van Spehan Kimmig; en 'Caithleen,
of verhalen van het groene land',
een toneelstuk naar boeken van
Edna O'Brien. De regie hiervan is in
handen van Marijke Beversluis en
Marijke Frijlink. Molly Bloom
wordt gespeeld door José Kuijpers
met aan de piano Ger Kuiken. Haar
monoloog is uitgebreid met de
gedachten van de twee mannelijke
hoofdfiguren uit het boek. Ook
wordt Molly tijdens de voorstelling
getoond in haar beroep: zangeres.
Vrijdag 27 en zaterdag 28 april gaat
het LAKtheater verder met 'Wij
alleen, alleen wij' van Anna Devlin,
in de vertaling van Marcel Otten en
onder regie van de Ierse regisseur
Garry Hynes. Devlin behoort tot de
jongste generatie toneelschrijvers.
Ze werd in 1951 geboren in het
katholieke Belfast. De
gewelddadige conflicten van de
afgelopen 20 jaar tekenden haar
leven. In 1985 schreef ze 'Ourselves
Alone'.
Murphy
Theater Imperium komt zaterdag
28 en zondag 29 april met het stuk
Bailegangaire. In de vertaling en
regie van Willem van de Sande
Bakhuyzen spelen Pim Lambeau,
Petra Laseur en Elja Pelgrom
'Bailegangaire' van Thomas
Murphy. De bijzondere, lyrische
taal van Murphy en
claustrofobische situatie waarin
Momo en haar kleindochter zijn
gevangen, maken Bailegangaire tot
een stuk dat uitstijgt boven de
alledaagse werkelijkheid.
De schouwburg heeft
zaterdagavond het stuk Ernst van
Oscar Wilde op het programma
staan. Vooraf (18.45 uur) wordt
aandacht besteed aan schrijver
Wilde, die zich samen met George
Bernard Shaw tot de beroemdste
kinderen van Ierland mag rekenen.
Zij vertegenwoordigen het staartje
van een traditie die teruggaat tot de
17e eeuw waarin Anglo-Ierse
toneelschrijvers de zwakheden van
de Engelse hogere kringen
blootlegden (Ernst 1895 en Candida
1894/95).
Een dag later, zondagmiddag,
wordt het Ierse festival afgesloten
met twee korte stukken van John
Millington Synge: Ruiters naar Zee
en In de Schaduw van het Dal.
'Riders to the Sea' is het enige stuk
in één bedrijf dat beschreven kan
worden als een volledige tragedie.
Het conflict tussen de zee en de
mens. Ook 'In the Shadow of the
Glen' is de natuur een grimmige
tegenstander. In deze komische
tragedie met een onverwachte
wending gebruikt Synge de
boerentaal, die zich kenmerkt door
een tegendraadse grammatica, een
eigenzinnig en af en toe zeer
archaïsch woordgebruik en soms
een poëtische woordenvloed.
ARNHEM Vrouwelijke to-
neelpresonages krijgen een
feministisch tintje tijden het
Ierland Festival in Arnhem.
Ook de inmiddels zo klassieke
Candida en Molly Bloom. We
bekijken ze nader.
Zou George Bernard Shaw
'Candida' in deze tijd zo ge
schreven hebben zoals het
Theater van het Oosten het nu
in bewerking en regie van
Martin van Veldhuizen laat
zien? Niet een Candida die
voor een moeilijke keus in de
liefde staat, maar een intelli
gente en zelfbewuste Candida
die twee van zichzelf over
tuigde haantjes op hun num
mer zet.
door
Rijk van Rotterdam
Je haaltje een ander stuk van Shaw
voor de geest, 'Pygmalion'. Als je
dan bedenkt, hoe hij de professor
neerzet die het bloemenmeisje ge
heel naar zijn eiegen ideaalbeeld wil
vormen, dan kun je je heel goed
voorstellen, dat Shaw ook voor deze
nieuwe Candida zou tekenen.
Candida, de vrouw van de popu
laire linkse dominee James, komt
thuis met de jonge dochter Eugene,
die door James werd ontdekt. Can
dida en Eugene hebben samen ge
reisd en nu is Eugene verliefd op
Candida. Hij vertelt dat aan James
en dan heb je de poppen aan het
dansen. In een woordenwisseling
proberen de mannen elkaar onder
uit te halen, maar die strijd blijft on
beslist. Dan moet Candida kiezen
en dat doet ze door haar 'jongens'
eens flink de waarheid te zeggen.
De toon van het "stuk is aange
naam ironisch gehouden. Alleen in
de slotscène sluipt er wat moralis
me in. Maar het blijft een geestig ge
zicht, de zelf ingenomen dominee
en het in zijn gevoelens zwelgende
dichtertje in hun trots gekwetst te
zien tobben ten opzichte van de su
perieure Candida. De secretaresse
van de dominee, Prossy, heimelijk
verliefd op haar baas, is in deze be
werking een enigszins overbodig
zijlijntje geworden.
Het stuk wordt vrij strak ge
speeld, vaak grotesk qua beweging.
Toch worden de personages geen
karikaturen, maar blijven ze vitaal
en geloofwaardig in het eenvoudige
decor van Joep Mutsaers en Reinier
Tweebeeke, met een in groene, roze
en gele pasteltinten beschilderd
achterdoek, een rode canapé, een
lichtbruine fauteuil, een weelderig
boeket en een groot schilderij met
engelachtige vrouwen.
De opvatting van een theatermaker,
dat een onaantastbaar geachte tekst
te allen tijde braak ligt voor een
nieuwe interpretatie, moet in een
democratisch bestel immer worden
verdedigd, ongeacht het resultaat.
Maar de stelling die Theater van het
Oosten in strooibiljet bij de voor
stelling 'Molly Bloom' naar Ulysses
(1922) van James Joyce poneert, ge
tuigt van je reinste arrogantie: 'Bij
na 70 jaar na de verschijning van
Ulysses is Molly Bloom aan herzie
ning toe'. Het kan zijn, datje de be
hoefte voelt Molly Bloom te her
zien, maar er aan toe zal ze nooit en
te nimmer zijn.
En hoe zal Molly Bloom er ooit
aan toe zijn om haar nachtelijke mo
noloog te beginnen als een wiebe
lende en waggelende bakvis die no
dig naar het toilet moet, zoals in de
bewerking van Stephan Kimmig en
José Kuijpers, door de eerste gere
gisseerd en door de laatste ge
speeld? Molly Bloom is geen neu
root Molly Bloom mijmert. In deze
versie ontbreekt het er nog maar
aan, dat ze gaat hyperventileren.
In het toneel beeld van Andreas
Grunert, met drie in zwart-wit be
schilderde panelen, een kruising
van Jeroen Bosch en de Nieuwe
Wilden, zit Molly Bloom op een vei
lig onder het roze tule van haar rok
ken verborgen po. Toegegeven, die
po is aardig. Maar ze zit ook op een
opgezet schaap en ze ligt op een grij
ze canapé, terwijl Molly Bloom in
oorsprong een nacht doorwaakt in
en bij het bed waarin de man ligt te
snurken.
Het is grappig als je in Amster
dam een ansichtkaart ontdekt,
waarop het beroemde nachtelijke
terrasje in Parijs van Van Gogh op
het voorplan een Amerikaanse slee
heeft. Het is niet grappig als Molly
Bloom cynische liefdesliedjes uit
het vooroorlogse Berlijn zingt. En
dat laatste gebeurt in de bewerking
van Kimmig en Kuijpers met Ger
Kuiken aan de piano.
Theatraal
Kuijpers rept zich door de tekst
heen; weet waar ze het over heeft,
dat hoor je aan de accenten die ze
legt, aan de pauzes, aan de stemver
heffingen. Maar pas als ze in het
laatste deel van die voorstelling op
de canapé belandt, krijg je iets te
zien van die Molly die hardop
denkt. Die verlangt en die zich
kwaad maakt, die de katholieke
kerk wel door heeft en zich laatdun
kend uitlaat over wat de mannen al
niet willen, die een verblijf in Gil-
braltar idealiseert en weet dat de
dromen van een Italiaanse zeeman
nooit verwerkelijkt zullen worden,
die weinig drukte maakt om een
man die zo graag een slipje van haar
wil hebben en walgt van kerels die
hun eten opschrokken.
Er is zoveel mooie tekst, maar te
veel gaat verloren in nerveus ge
drentel en gekoketteer richting pu
bliek.
Waarom zoveel theatraals bij der
gelijk ingetogen materiaal van ie
mand (Joyce) die zei (en dit citeert
Theater van het Oosten ook in het al
genoemde strooibiljet): 'Wat het le
ven van sommigen zo ongelukkig
maakt is de mate van teleurstellen
de romantiek, het een of ander niet
te verwerkelijken of volkomen ver
keerd ideaal'.
Molly Bloom, of eigenlijk de le
zer, komt daar stilletjes achter bij
Joyce's Ulysses. Niet bij het zien
van dit toneelstuk.
Objecten Harald Klingelhöller in Van Abbemuseum
EINDHOVEN - Voor de goede or
de: taal is een medium dat vrijwel
altijd verwijst naar iets. Een beeld
kan soms naar niets anders verwij
zen dan naar het beeld zelf. Als nu
een beeldhouwer letters als beelden
gebruikt, ontstaat er haast automa
tisch een spanningsveld. Met onze
bagage waarin het zoeken naar be
tekenissen een zeer belangrijke rol
speelt, is het niet eenvoudig die ba
gage maar eventjes te vergeten. Dat
aspect alleen al maakt de tentoon
stelling van Harald Klingelhöller in
Eindhoven spannend.
Klingelhöller (1954) werd eind ja
ren tachtig met collega's als Schütte
en Mucha gerekend tot de groep die
rond de academie in Düsseldorf
werkte aan een vernieuwing rond
de betekenis van de sculptuur. Met
de ideëen van Joseph Beuys in het
achterhoofd ontwikkelde Klingel
höller zich tot een kunstenaar waar
bij de taal een steeds belangrijkere
rol ging spelen.
[door
Rob Schoonen]
Ook de Concept-Art heeft invloed
op zijn werk. Uiteraard komen de
meest recente werken van Joseph
Kosuth in je op. Niet alleen omdat
de Amerikaan als de meest waar
achtige aanhanger van de Concept-
Art kan worden beschouwd, maar
vooral omdat zijn laatste werk even
eens gebaseerd is op tekst (taal).
Daar waar Kosuth nauwelijks
aandacht schenkt aan de uitwer
king van zijn ideëen -het gaat strikt
genomen alleen om dat idee-
schenkt Klingelhöller veel aan
dacht aan de beeldende kwaliteiten
van zijn objecten. Althans: zo komt
dat over. De samengestelde beelden
zijn opgebouwd uit combinaties
van karton, glas, metaal en spiegels.
Steeds zijn met het karton driedi
mensionale letters vervaardigd.
Vaak zijn meerdere letters of niet
nader te omschrijven tekens in een
beeld samengebracht.
Naast die tekens worden met iets
andere vormen -in staal of de spie-
gels- accenten aangebracht. De ob
jecten leunen opvallend vaak tegen
de wand, waardoor een wankel
soort evenwicht ontstaat. Of ze zijn
op korte afstand van de muur gezet,
zodat in ieder geval één kant van het
object niet te zien is.
Hoe dan ook nodigen de werken
van Klingelhöller uit ze van zoveel
mogelijk kanten te bekijken. Dat
heeft uiteraard te maken met het
feit dat de samengebalde of juist
losstaande tekens op onverwachte
plaatsen worden doorsneden door
het glas of de spiegels. De beschou
wer speelt heel nadrukkelijk een
rol. Bovendien heb je -o, lastige bal
last!- toch steeds de neiging de te
kens te 'lezen', in de veronderstel
ling dat er woorden tevoorschijn
komen.
Na verloop van tijd weet je dat
zulks absoluut niet de bedoeling
van de kunstenaar is (kan zijn). Al
ga je op je hurken zitten -opvallend
is dat vrijwel alle beelden in het Van
Abbemuseum dezelfde hoogte heb
ben- de letters blijken niet meer dan
tekens te zijn. Eenmaal dat stadium
bereikt, plus het feit dat er niet veel
verschillende materialen zijn ge
bruikt, maakt dat je de tentoonstel
ling als één geheel gaat beschou
wen, Een groot environment waarin
de taal is verworden tot een beeld
(sic). Waarin de wezenlijke kwalitei
ten van 'het' beeld worden onder
zocht.
Autonoom
Vragen stellen, of schrijven over
beeld- en vormentaal is hier dan ook
niet op zijn plaats. Dat gaat niet op.
als je praat over autonome beeld
houwkunst. Er valt bij Klingelhöl
ler niets tot weinig te associëren.
Wat hij laat zien is concreet, funda
menteel en daar is dus (wederom)
een vergelijking met Kosuth -en in
mindere mate de Minimal-Art-kun-
stenaars- mogelijk. Maar daar waar
Klingelhöller met het beeld de taal
een andere vorm geeft (ook omge
keerd gaat dat op), gaat Kosuth zelfs
aan die vorm voorbij: Hij werkt de
laatste tijd immers vrijwel alleen
met teksten. Het zou dan ook heel
spannend zijn die twee eens samen
te brengen in één tentoonstelling...
Klingelhöller zet de beeldtaal be
hoorlijk op zijn kop. De verhouding
beeld-taal krijgt een andere beteke
nis. Een, waarbij duidelijk wordt
gemaakt dat het visuele niet door
begrippen en begrippen niet door
het visuele worden gedekt. Alles
wat allemaal zo vast leek te staan
(begripsomschrijvingen, kaders, et
cetera) zet Klingelhöller in een keer
ondersteboven. Dat is frustrerend.
Maar bovenal ongemeen boeiend.
Een soortgelijk gevoel moeten de
mensen in 1929 hebben gehad toen
René Magritte zijn befaamde schil
derij 'Ceci n'est pas une pipe' maak
te.
Tentoonstelling: Harald Klin
gelhöller, beelden. Stedelijk Van
Abbemuseum. Bilderdijklaan 10.
Eindhoven. Open: dinsdag tot en
met zondag van 11-17 uur. Tot 6'
Op 5 mei in Dr. Anton Philipszaal
DEN HAAG (ANP) - Budapest onbekende nooit voltooide De Pro-
Het Residentie-Orkest stukken van Liszt. Het fundis werd door Ro-
brengt op 5 mei twee bleek te gaan om de bij- senblatt volledig ge-
bijzondere premières: na volledige versie van maakt. De musicoloog
de wereldpremière van het al wel bekende heeft het werk afge-
de nu volledige De Pro- maar erg incomplete maakt door thema's die
fundis van Franz Liszt Weimar Concerto van al eerder in het werk
en de Europese premiè- Liszt. Het door Rosen- voorkomen verder uit-
re van het derde piano- blatt gereconstrueerde te werken,
concert van dezelfde stuk gaat nu door het
componist. leven als het derde pia- Beide premières heb-
Het derde pianoconcert noconcert van Liszt, al- ben op 5 mei plaats in
werd gereconstrueerd dus een woordvoerster de Dr. Anton Philips-
door de Amerikaanse van het Residentie-Or- zaal in Den Haag. De di-
musicoloog Jay Rosen- kest. Het derde piano- rigent is Jacek Kasps-
blatt. Bij het zoeken concert duurt ongeveer zyk en de solist op pia-
naar materiaal voor zijn 15 minuten. no is Steven Mayer. De
disseratie vond hij eerst Ook de door Liszt om NOS-tv maakt opna-
in Weimar en later in onbekende redenen men.
ROTTERDAM (GPD) Het reper
toire dat het Rotterdams Philhar-
monisch Orkest in het seizoen 90/91
in de Doelen speelt, mag dan niet
bol staan van artistieke vernieu
wingsdrang, het orkest heeft wel
enige grote solistennamen aan zich
weten te binden. Martha Argerich,
Alfred Brendel en Alicia de Lar-
rocha zijn pianisten uit de wereld
top, naar wie iedere muziekliefheb
ber uitkijkt, ook al komen zij met
bekende klassiek-romantische
kost: het Eerste Pianoconcert van
Chopin, het Tweede van Brahms of
het Eerste van Beethoven.
Naast de pianisten, onder wie ook
Alexander Toradze, Bernd Glemser
eh Jeffrey Kahane, vermeldt de so-
listenlijst jonge violisten die hun
carrière glansvol zijn begonnen:
Frank Peter Zimmermann, Thomas
Zëhetmair, Joshua Bell en Isabelle
van Keulen. Zij staan op het podi
um met de concerten van Mozart
(Vierde), Schumann, Sibelius en
Brahms. Yo Yo Ma is aanwezig met
het Eerste Celloconcert van
Sjostakovitsj. Tot de zangsolisten
behoren de sopraan Arleen Auger
en de bariton José van Dam, die
voor het eerst met het RPhO optre
den, en de alt Jard van Nes.
Tentoonstelling Etrusken Verlengd
AMSTERDAM (ANP) - De overzichtstentoonstelling 'De Etrusken' in het
Allard Pierson Museum in Amsterdam heeft ruim 85.000 bezoekers ge
trokken. Dit is een record, aldus een woordvoerder van het museum.
Deze expositie, over het volk dat van 900 tot 90 vóór Christus in Midden-
Italië tussen Arno en Tiber leefde, ging op 28 oktober vorig jaar open. We
gens grote belangstelling werd de tentoonstelling op 25 februari verlengd
tot 22 april.
Voor James Conlon betekent het
seizoen 90/91 het laatste als chef-di
rigent van het RPhO. De Mahler-cy-
clus die hij in zijn acht Rotterdamse
jaren heeft uitgevoerd, kan niet
worden voltooid met de Achtste.
Belangrijkste reden: de bezetting
van de 'Symphonie der Tausend' is
niet volwaardig op de been te bren
gen. Als alternatief brengt Conlon
op zijn laatste concerten als chef-di
rigent in april Mahlers Derde Sym
fonie.
Jeffrey Tate, die met ingang van
het seizoen 91/92 de artistieke scep
ter overneemt, levert met drie pro
gramma's een voorproefje. Vaste
gastdirigent Valery Gergjev leidt
het orkest vooral in het Russische
repertoire, waaronder 'Le sacre du
printemps' van Stravinsky en een
aantal werken die de Rotterdamse
musici voor het eerst op de lesse
naar krijgen: de Zomernachtsuite
van Prokotjev en de Elfde en
Twaalfde Symfonie van Sjostako
vitsj.
Cabaretmarathon
wacht op tekst
ROTTERDAM Een aardig
initiatief van de Cabaretmara
thon in Rotterdam 26 en 27 mei
dreigt een beetje de mist in te
gaan. De organisatie had be
dacht dat het interessant is
een schrijfwedstrijd te orga
niseren, specifiek voor het
echte cabaretlied. De respons
is echter gering. Daarom is de
inzendtermijn verlengd tot 29
april.
Men verwacht bij het Luxor
Theater geen songfestival
achtige teksten, maar duide
lijk voor cabaret geschreven
bijdragen. Martin van Dijk
componeert de muziek voor
het geselecteerde materiaal.
Het is de bedoeling dat Nellc-
ke Burg en Doris Baaten de
liedjes uitvoeren.
MUSICAL ANNIE De wereldbe
roemde kindermusical Annie be
leeft donderdag in Velsen een Eu
ropese première. De vereniging De
Jonge Stem heeft de rechten voor
de opvoering in Chicago kunnen
verwerven. In de nieuwe schouw
burg van IJmuiden wordt het mu
ziekspektakel drie avonden achter
een opgevoerd. Dank zij sponsors
heeft de ambitieuse musicalvereni
ging de produktie kunnen financie-
