Frans Hals afgeschilderd als brave huisvader
Langer leven door
lezen van biografie
Boek en tentoonstelling over zeventiende eeuwse schilder in Haarlem
ZATERDAG 21 APRIL 1990
PAGINA 36
Het valt misschien minder op, omdat het publiek voor een
kaartje niet naar de Verenigde Spaarbank hoeft. Maar bin
nenkort wordt er weer een tentoonstelling georganiseerd
van een groot Nederlands schilder. Vanaf 11 mei tot en met
22 juli is in het naar hem genoemde museum in Haarlem
een groot deel van de schilderijen van de zeventiende eeuw
se schilder Frans Hals te zien. Tegelijk verschijnt het boek
Haarlem en Hals van Alice van Diepen en Henriëtte Fuhri
Snethlage. Geen pathetisch geschrift over Hals' alcoholis
me, zijn schulden en waarom hij soms mensen afbeeldde
met rode oogjes, maar een ontnuchterend relaas. Frans
Hals als brave huisvader.
HAARLEM - Frans Hals (1581?-
1666) was onbetwist een groot schil
der. Zowel zijn schuttersstukken
als portretten dwingen ook vandaag
de dag groot respect af. De verkla
ring is niet moeilijk te vinden. Hals
heeft de wereld in een paar ogen
schijnlijk simpele penseelstrepen
kunnen vatten. Hoe oppervlakkig
het werk van de schilder op het eer
ste gezicht soms lijkt, bij nadere be
studering blijkt dat Hals een uiterst
scherpzinnige blik had. Elke uit
drukking op het gezicht, iedere
houding van het lichaam staat er
haarfijn op. Hals verhaalt zo in z'n
eentje een stukje zeventiende eeuw
se geschiedenis.
door
Jeroen Dirks
Hals' schilderijen spreken duide
lijke taal. Maar over de kunstenaar
zelf is opmerkelijk weinig bekend.
Brieven aan familie of kennissen
zijn niet bewaard. En in tegenstel
ling tot de ruim honderd zelfpor
tretten die collega Rembrandt van
Rijn aan het linnen toevertrouwde,
schilderde Hals waarschijnlijk
maar twee zelfportretten. In het ene
geval gaat het om een schutterstuk,
waarbij Hals in een rijtje mensen is
opgenomen. In het ander geval gaat
het om een echt zelfportret, dat nu
staat afgebeeld op het briefje van
tien gulden. In beide gevallen is
echter onzeker of het inderdaad om
een zelfportret gaat.
Bij zo weinig kennis over ie
mands leven, kunnen de biografen
hun fantasie de vrije loop laten. Dat
gebeurt dan ook al geruime tijd, met
als onbetwist hoogtepunt het eind
van de vorige eeuw toen het werk
van Frans Hals werd herontdekt.
Uit die tijd stammen de meest fan
tastische verhalen. Hals maakte een
potje van zijn financiën. Hals maak
te misbruik van zijn leerlingen. Hals
sloeg zijn vrouw. Hals beeldde een
braspartij op een schuttersstuk zo
danig af dat de hoge heren zich wel
moesten schamen voor hun blozen
de gezichten en rode oogjes. Frans
Hals was bovendien altijd dronken.
"Onzin. Frans Hals was waar
schijnlijk een brave huisvader",
zegt Fuhri Snethlage. Maar soms
zijn de verhalen van de biografische
roddelaars te mooi om niet te ver
melden. Zo wordt in Haarlem en
Hals een anecdote geciteerd van de
19e eeuwse biograaf Arnold Hou-
braken. Het was weer zo'n avond
waarop de leerlingen waren ge
dwongen de stomdronken Hals uit
de kroeg naar huis te dragen. De
schilder sprak traditiegetrouw zijn
avondgebed: "Lieve Heer, haal my
vroeg in uwen hoogen hemel". De
leerlingen besloten de proef op de
som te nemen, boorden vier gaten
in het plafond en trokken het bed
van Hals met vier touwen omhoog.
Hals moet geroepen hebben: "Zoo
haastig niet. Lieve Heer, zoo haastig
niet...".
Het is een van de weinige dubieu
ze anecdotes over Frans Hals die
kunsthistoricus Fuhri Snethlage en
historicus Van Diepen in hun boek
Haarlem en Hals debiteren. Verder
is het boek van de twee auteurs juist
een toonbeeld van objectiviteit. Een
hoop onzin over Hals wordt voor
goed naar het rijk der fabelen ver
wezen. Zo is het bijvoorbeeld zeer
onwaarschijnlijk dat Hals berooid
en zonder waardering voor zijn
werk is gestorven, zoals het een ar
metierige schilder zou betamen.
Op de pof
Van Diepen: "Op het eerste gezicht
krijg je uit archiefstukken het beeld
dat Frans Hals altijd schulden had;
dat hij heel arm was. Uit het feit dat
hij hier en daar in het krijt stond en
zelfs voor de rechter moest verschij
nen, zou je kunnen concluderen dat
hij er een potje van heeft gemaakt.
Maar als je verder kijkt, blijkt dat
het toen veel vaker voorkwam dat
mensen schulden hadden. Het was
in die tijd gewoonte om op de pofte
kopen".
Fuhri Snethlage: "Je krijgt een
vertekend beeld. Frans Hals had
schulden, ja. Maar hij stond tegelij
kertijd wel borg voor mensen. Je
moet niet vergeten dat hij grote uit
gaven deed voor linnen, verf, enzo
voort. Logisch dat je dan wel eens
krap bij kas zit. Bovendien: als je
echt arm bent, eet je geen os. Uit de
stukken is echter gebleken dat hij in
ieder geval één keer os heeft ge
kocht".
Ze concludeert: "Dat hele armoe-
troef verhaal is dus een beetje twij
felachtig. Voor bepaalde stukken
verdiende hij zelfs heel redelijk. Het
is lang niet van alle schilderijen be-
Diepen rekenen in hun boek 'Een stad en zijn schilder' af met de roddél-
kend, maar voor één schuttersstuk
kreeg hij destijds duizend gulden
geboden. Dat stuk is uiteindelijk
nooit gemaakt, maar het was geen
gek bedrag. Rembrandt heeft voor
de Nachtwacht zestienhonderd gul
den gekregen".
Frans Hals was dus geen arme
man. Mogelijk dat dit ook een ander
licht werpt op het zogenaamd maat
schappij-kritisch karakter van zijn
werk. Van Diepen en Fuhri Snethla
ge trekken dat in twijfel. Hals mag
mensen op zijn schilderijen mager
of juist als snobs hebben afgebeeld,
dat zegt niets over hoe hij zelf over
de modellen dacht. Van Diepen: "Je
was een goed vakman of geen goed
vakman. Uiteindelijk ging het erom
dat een produkt werd gemaakt dat
kon worden verkocht. Portretten
werden gemaakt voor de mensen
die erop stonden".
Fuhri Snethlage: "Frans Hals
heeft eens een familieportret ge
schilderd van een familie die nadat
het schilderij was voltooid, uit
breidde. Door een andere schilder is
toen dat kiud erbij geschilderd.
Daaruit kun je afleiden dat het niet
zo belangrijk werd gevonden wie
een schilderij maakte". Zij voegt
daar wel meteen aan toe dat Hals in
staat was een eigen klantenkring op
te bouwen, omdat steeds meer men
sen zijn werk waardeerden "als am
bachtsman". Bij een opdracht werd
zelfs zijn Amsterdamse collega
Rembrandt van Rijn gepasseerd.
Natuurtalent
Vast staat dat Frans Hals al tijdens
zijn leven waardering ten deel viel.
Hoewel Nederland niet zoals Italië
en Frankrijk grote vorstenhuizen
kende die om de haverklap om
vangrijke opdrachten uitdeelden,
kon Hals zich goed in leven houden
met z'n schuttersstukken en por
tretten van rijke mensen. Geen
slechte prestatie voor een natuurta
lent. In tegenstelling tot tal van zijn
collega's in het rijke Haarlem had
Frans Hals immers niet het voor
deel dat zijn vader en grootvader
ook al schilder waren geweest.
Frans Hals begon zelfs heel plot
seling te schilderen. Het is een van
de vele raadsels in het leven van de
schilder waarvoor Van Diepen en
Fuhri Snethlage geen verklaring
hebben. Hals' vader zat in de textiel
industrie en was dus geen wegbe
reider voor zijn zoon. Het is 1610 als
Hals zijn eerste portret maakt. Hij is
dan waarschijnlijk al dertig jaar oud
(over zijn exacte geboortedatum is
niets bekend) en op z'n zachtst ge
zegd een laatbloeier. Over zijn mo
tieven is niets bewaard gebleven.
Het ligt voor de hand te suggereren
dat Hals zich misschien door al dat
linnen in de buurt heeft laten lei
den, maar zeker is dat niet. De
schrijvers van Haarlem en Hals wa
gen zich niet aan een verklaring.
sterdam 25 april 1968
retaris president
!JII'
Zelfportret i
Een ander raadsel is de geboorte
plaats van Frans Hals. Fuhri
Snethlage en Van Diepen houden
de min of meer officiële lezing aan
dat de beroemste Haarlemse schil
der aller tijden geen Haarlemmer
van geboorte is. Omdat in het ar
chief documenten zijn teruggevon
den ondertekend met Frans Hals
van Antwerpen, gaan ze er van uit
dat hij in die toenmalig Zuidneder
landse stad geboren moet zijn. De
familie Hals is waarschijnlijk naar
Haarlem gevlucht toen de Spanjaar
den in 1585 Antwerpen binnenvie
len. Maar bewijzen zijn er niet. Hals'
geboortedatum staat niet geregi
streerd, een burgerlijke stand werd
nog niet bijgehouden en de doopre
gisters van de kerk zijn verloren
gaan of hebben nooit bestaan. Het
ging nogal chaotisch toe in Antwer
pen in die jaren.
Vast staat wel dat Haarlem in die
periode een welvarende stad was.
In Haarlem en Hals wordt erop ge
wezen dat de stad, net als concur
rent Leiden, volop investeringspre
mies uitloofde voor beginnende on
dernemers. Met succes. Textielin
dustrie, bierbrouwerijen, scheeps
werven; in bruisend Haarlem werd
volop gewerkt. Een aantal mensen
werd daar bovendien bijzonder rijk
Tulpebol
Soms leidde al die rijkdom tot on
zinnige beleggingen. "Een specula
tie-object bij uitstek werd de tulpe
bol", stellen Van Diepen en Fuhri
Snethlage. In 1623 bracht een Vice-
roy-tulpebol bijvoorbeeld het be
drag van 7.800 gulden op. Een ande
re Haarlemmer ruilde z'n huis in
tulp. Maar er waren ook ge
noeg mensen die hun geld in kunst
staken. Frans Hals schilderde in
jaren meer dan honderd portretten.
"Het is tenslotte status om je portret
op schilderij te hebben", zegt Fuhri
Snethlage. "Plus dat sommige n
sen het belangrijk vonden om zich
zelf voor het nageslacht vast te laten
leggen in een tijd dat nog geen foto
grafie bestond", vult Van Diepen
Frans Hals had dus z'n tijd mei
schilderde er op los. Hoeveel schil
derijen hij precies vervaardigde
niet bekend omdat niet alles be
waard is gebleven. Inmiddels is ook
een heftige discussie losgebarsten
over een aantal werken dat wel be
waard is gebleven. Er zijn kunsthis
torici die beweren dat lang niet alles
dat aan Hals wordt toegeschreve
ook door hem is geschilderd.
"Het is ontzettend moeilijk te zeg
gen of ze gelijk hebben. Ik heb ook
wel eens bij een bepaald werk ge
dacht: dat ziet er slecht uit, dat kan
hij gewoon niet hebben gemaakt.
Wat dat betreft is het belangrijk dat
op dit moment onderzoek wordt ge
daan. Maar het is gewoon ontzet
tend moeilijk te zien of het om
valsingen gaat", aldus Fuhri
Snethlage. Ze voegt eraan toe: "Mis
schien is juist daarom die tentoon
stelling wel zo leuk. Daar hangen z
allemaal, ook de omstreden schilde
rijen. Een mooie gelegenheid a
iedereen om het zelf te beoordelen".
Haarlem cn Hals. Een stad en
schilder. Het bock van Alice van Die
pen cn Hcnricttc Fuhri Snethlage v
schijnt op 11 mei bij de Zwolse uitge
verij Waandcrs. Tegelijkertijd begint
de tentoonstelling van de werken van
Frans Hals in het Frans Hals Museum
in Haarlem.
POP bijdrage; Bram van Leeuwen
De gezamenlijke platenmaatschap
pijen richten deze weken de schijn
werpers op de Nederlandse arties
ten. En in dat kader is er ook een
speciale cd vol n~.tionaal talent ver
schenen. Daarom in deze rubriek
eveneens aandacht voor muziek
van eigen bodem.
Een puur Hollandse produkt is
bijvoorbeeld 'Het Onherroepelij
ke Fantastico Album'. Een cd
waarop een groot aantal liedjes (17)
staat dat in de vier uitzendingen van
het VARA-tv-programma 'Fan
tastico' te horen was.
Afgelopen donderdag werd het
originele kwartet van zanger-en
tertainer Robert Long, die tekende
voor de teksten, de muziek en de
produktie, afgesloten. Op de cd
neemt hij ook vokaal het leeuwe-
deel voor zijn rekening.
Evenals op tv zijn op de plaat een
aantal nationaal bekende artiesten
te gast. Een duet met Corry Konings
lijkt niet zo'n voor de hand liggende
combinatie maar het 'Draaiorgel
lied' komt er best aardig uit. Overi
gens werkten Robert en Corry al
eerder samen bij de opnamen van
de musical 'Tsjechov' die hij samen
met Dimitri Frenkel Frank schreef.
Een heel sterk nummer is het du
et van Robert Long met Rob de Nijs
getiteld 'Ga nou maar' waar tekst en
muziek bij uitstek harmoniëren.
Verder zijn op de cd bijdragen te
vinden van Simone Kleinsma, die
op het ogenblik triomfen viert met
de musical Sweet Charity, de wat in
het vergeetboek geraakte Jenny
Arean, die met haar aparte hese
stemgeluid ook nu weer boeit met
'Wat mij betreft'.
En Willeke Alberti die behalve so
lo ook nog een duet met Robert
zingt. Alles bij elkaar een cd met
grote contrasten, karakteristiek
voor het recente werk van Long.
Soms keiharde of boertige teksten
tegen een achtergrond van zeer
sfeervolle, romantische muzikale
thema's. Afgewisseld met een ge
wone meestamper voor de polonai-
Herman van Veen
Een andere Nederlandse zanger die
vooral om zijn warme stem wordt
gewaardeerd is Herman van Veen.
Voor zijn nieuwste cd 'Blauwe
plekken' (na de 'Rode wangen' met
kindermuziek) koos hij onder meer
repertoire van de Duitser Heinz
Rudolf Kunze, die zijn muziek heeft
ondergebracht bij de uitgeverij met
de veelzeggende naam 'Wereldver
beteraar'. De teksten werden door
Hanneke Holzhaus vertaald. Behal
ve de titelsong is ook 'Rijp', 'Zonder
pardon' en 'De koekoek in de klok'
van hem.
Wat vooral blijft opvallen op Van
Veens platen is dat hij steeds een
enorm gevarieerd gebruik maakt
van muziekinstrumenten en er niet
voor terugdeinst op dit punt nieuwe
zaken uit te proberen. Met als con
stante en vetrouwde factor zijn ge
voelige stem.
De teksten zijn verrassend van
wending en presentatie, afwisse
lend en als altijd eigentijds: het uit
delen en oplopen van klappen, ie
mand die geen kant meer uit kan,
een haat—liefde verhouding, het
maken van een kind, de angst van
een vrouw voor haar man, de ont
rouw en een erotische dodendans.
Mijn persoonlijke favoriet is
'Chanson de malheur' een aan
klacht tegen de voortgaande milieu
vernietiging waarvan de tekst en de
muziek werd geschreven door
Henk Temming met steun van een
tweede lid van de groep Het Goede
Doel: Henk Westbroek.
Jan ten Hoopen
Een Nederlandse zanger die het he
lemaal met eigen repertoire doet is
de Leidenaar Jan ten Hoopen. 'Wat
ik zeggen/zingen wou' is zijn twee
de plaat waarop een 14-tal eigen
composities te horen is. De teksten
zijn voor een belangrijke deel geënt
op (verbroken) relaties, waarin za
ken als pedofilie, een hang naar de
voorbije jeugd, onbeantwoorde lief
de en zelfdoding een belangrijke rol
spelen'.
Op zich een prestatie die respect
afdwingt en de teksten zijn zeker
niet slecht. Al vloeide er zo af en toe
toch een wat al te afgezaagde regel
uit de pen. Dat de schijf mij niet kan
blijven boeien komt echter vooral
door de weinig gevarieerde toonzet
ting van de meeste liedjes en de be
perkte mogelijkheden van zijn
stem. In dat opzicht legt hij het dui
delijk af tegen eerder genoemde
collega's als Robert Long en Her
man van Veen. Zelfs studio-techni
ci hebben niet helemaal kunnen
verdoezelen dat Jan ten Hoopen
duidelijk moeite heeft met bepaal
de noten.
Ad Visser
Tenslotte een instrumentale cd van
eigen bodem. Daarvoor tekende
presentator, schrijver en componist
Ad Visser, die ooit nationale be
kendheid verwierf als tv-discjoc-
Jan ten Hoopen.
key van Top Pop. Met de cd 'Hi-tec
classics' doet hij - getuige het bij
behorende foto- en titelboekje -
verwoede pogingen de Nederlandse
Jean Michelle Jarre, Kitaro of Van-
gelis te worden.
Digitale klankmodules worden
bespeeld met bèhulp van compu
ters waar Ad Visser zijn partituur en
muzikale interpretaties heeft inge
voerd. Op zich ongetwijfeld een
technisch hoogstandje en het leidt
tot het creëren van verrassend in
strumentarium met een schat aan
nieuwe klanken.
Het bezwaar is echter dat hij voor
zijn experimenten een aantal wer
kelijk tot op het bot afgekloven mu
zikale fragmenten uitkoos. Want
het Concierto de Arajuez van Rodri-
go, het Adagio van Albinoni of Ca
non van Pachelbel zijn nu niet be
paald werkjes waaraan veel eer valt
te behalen. Ook niet wanneer daar
op futuristische vindingrijkheid
wordt losgelaten.
Er zijn momenten waarop de cd
zeker weet te boeien. Bijvoorbeeld
de bewerking van Satie's Gymno-
pedie is het beluisteren zeker
waard, maar een kleine drie kwar
tier Vissers Computer Ensemble
aanhoren is toch teveel gevraagd.
Daarvoor zijn z'n bewerkingen van
de populair klassieken toch te vlak
en te weinig inspirerend van opzet.
Noordwijk
krijgt 18 augus
tus een eigen
jazzfestival. Het
is de bedoeling
dat er zoveel mo
gelijk jazzstij-
len aan bod ko
men. De organi
satoren, het co
mité Leidato
Beurs- en Evene
mentenorgani
satie, directies
van Hotel Oran
je, Boulevard
Hotel en de
stichting VW
Noordwijk wil
len hiermee een
zo'n breed moge
lijk publicV
trekken. De
formatie Kenny
Ball and his
Jazzmen, de
Amerikaanse
vocaliste
Adrienne West,
The Swingma-
tes van Bernard
Berkhout zijn al
gecontracteerd.
(foto pr)
DORDRECHT (GPD) - De eerste
Dordt-prijs voor biografieën wordt
•in het najaar van 1991 uitgereikt.
Met de tweejaarlijkse prijs is een
geldbedrag gemoeid van 25.000 gul
den. De nominaties worden reeds
dit najaar bekend gemaakt. De jury
bestaat naast voorzitter Martin Ros
uit Ton Anbeek, Emma Brunt, Jan
Eijkelboom, Harry Poeze, Harry
G.M. Prick en Bart Tromp.
In een gloedvol en met prachtige
anecdotes omkleed betoog bena
drukte Ros - de onbetwiste God-
father van de Nederlandse biografie
- het belang van een financiële sti
mulans voor biografen. In ons klei
ne taalgebied kunnen uitgeverijen
onmogelijk in hun eentje de kar
trekken. Vergeleken bij landen als
Engeland en Frankrijk staat de Ne
derlandse biografie nog in haar kin
derschoenen.
In Frankrijk verschijnen jaarlijks
vijfhonderd nieuwe biografieën, in
Engeland zelfs zevenhonderdvijf
tig, hield Ros zijn gehoor voor. "Als
je in Engeland een boekhandel bin
nenwandelt en vraagt naar de bio
grafie van Cromwell, kijken ze je
met grote ogen aan. Welke wilt u
hebben? Vraag in Nederland maar
eens naar Willem van Oranje, Troel
stra, Romme, Bilderdijk. Je gaat ge
garandeerd met lege handen weer
naar huis".
Volgens Ros zijn er in Nederland
niet alleen veel te weinig biografie
ën verschenen, maar deugen de
meeste ook nog eens niet. "Vaak
gaat het om een bloeaeioze neersiag
van kladpapiertjes. Maar juist de
tails en anecdotes brengen perso
nen tot leven".
Mede dankzij de Dordt-prijs gaat
de biografie, zo voorspelde Ros, ook
in Nederland een schone toekomst
tegemoet. "De biografie is het on
uitputtelijke leesgenre van de toe
komst. Door ze te lezen, leef je een
paar levens meer". In het jaar dat de
prijs niet wordt toegekend, is een
vergelijkbaar bedrag beschikbaar
voor opdrachten. Daarnaast wil
men symposia en lezingen organi
seren en wordt gestreefd naar een
Jaarboek van de biografie. Het geld
is afkomstig van een groot aantal
sponsors uit Dordrecht en daar
naast heeft ook de gemeente
Dordrecht een subsidie toegezegd.
Kaartenmarkt
Holland Festival
AMSTERDAM (ANP) - Voor het
eerst sinds drie jaar is er weer een
kaartenmarkt voor het Holland Fes
tival. En wel in de Amsterdamse
Stadsschouwburg op zaterdag 28
april. Of) de markt wordt wel kor
ting verleend aan CJP'ers en hou
ders van een Pas 65. Dit in tegen
stelling tot kaarten die schriftelijk
worden besteld. De kassaverkoop
aan de theaters begint op 1 mei.
De kaartenmarkt voor het 43ste
festival, dat traditiegetrouw de hele
maand juni in beslag neemt, wordt
omlijst met een feestelijk program
ma. Peter van Ingen en Dieuwertje
Blok houden korte interviews met
onder meer de choreografe Kriszti-
na de Chatel, de pianist Ronald
Brautigam, artistiek directeur Pier
re Audi van de Nederlandse Opera,
de dóchter de componist Diepenb-
rock Thea Vermeulen-Diepenbrock
en de vaste componist van William
Forsythe's Ballett Frankfurt Thorn
Willems. Zij zullen ingaan op diver
se programma-onderdelen van het
festival.
Tussendoor wordt opgetreden
door een groep van het Sweelinck
Conservatorium, Opera Forum, een
groep van de Wereldmuziekschool
en het Aurelia Saxofoon Kwartet.
Er worden verder video's van eerde
re en komende voorstellingen ge
draaid en belangstellenden kunnen
een rondleiding door de schouw
burg krijgen. In Café Cox, in juni
festivalcafé, treden The Rumble
Cats op. De kaartenmarkt begint
om 10.00 uur en duurt tot 16.00 uur.
Kaarten voor
Stones-concert
DEN HAAG (ANP) - Voor het
concert dat de Rolling Stones op
31 mei in Keulen geven zijn in
Nederland tienduizend kaarten
beschikbaar. Dit heeft Mojo
Concerts meegedeeld.
De Stones treden ook een
paar keer op in de Rotterdamse
Kuip, maar daarvoor waren alle
kaarten in een mum van tijd ver
kocht. De voorverkoop voor het
Keulse concert begint vandaag.
KOREN - Een koor van 2000 zan
gers treedt op 11 mei op in Den
Haag Het zijn eigenlijk achttien
mannenkoren uit Wales in Groot-
Brittannië en zeven koren uit Ne
derland. Solisten zijn onder ande
ren Vicki Brown, Marco Bakker en
Louis van Dijk.
