muziek
Een leven in het teken van
Schizofrenie
EEKUUR
Robert Plant: 'De bandleden
hadden mijn zoons kunnen zijn'
Barbara Thiel, arts
ZATERDAG 21 APRIL 1990
"aft iVfA^
PAGINA 29
Hard rock, heavy metal en psychedelische bands danken veel
aan Led Zeppelin (1969-1980), een formatie die op de popmuziek
van de jaren zeventig duidelijk een stempel drukte. Zanger Robert
Plant vormde samen met gitarist Jimmy Page de Lennon en
McCartney van 'Zep'. Ze maakten harde, maar nooit
afstompende muziek. Sinds 1982 werkt de 41 -jarige Plant
ambitieus aan een solocarrière die prachtige albums heeft
opgeleverd als 'The Principle of Moments', 'Now and Zen' en
'Manic Nirvana'. Op 2 mei maakt hij met zijn nieuwe band zijn
Nederlands concertdebuut in Vredenburg in Utrecht. "Muziek is
mijn panacee, mijn wondermiddel voor de werkelijkheid, voor
alles wat me uit mijn balans heeft gebracht".
door John Oomkes
'De mensen met wie ik nauw samenwerkte in Led Zeppelin hebben als het ware foto's opgeleverd van een
onstuimig leven. Het is een waanzinnig avontuurlijke reis geweest voor iemand die alleen maar begon als
een zanger met een blue stemgeluid". (foto gpd>
De eerste vraag is een misser. Tussen de
vele informatie die over Led Zeppelin en
Robert Plant in omloop is, zat een verwij
zing naar de blues-scene in Midden-En-
geland en Manchester. Het is een gebied
dat niet alleen natuurschoon te bieden
heeft, maar ook vervuilde en grauwe ne-
gentiende-eeuwse fabriekssteden, waar
de renovatie maar niet van de grond wil
de komen. De blues wilde in dat klimaat
in de jaren zestig vanzelfsprekend goed
gedijen. Het is muziek die een uitlaat
klep vormt voor dezelfde doffe ellende
die gevangenen in de Strangeways-ge-
vangenis de afgelopen weken de daken
op dreef.
"Ik heb niets met Manchester", zegt
Plant met een benepen mondje. "Maar in
tegenstelling tot de vele nieuwe rijken
van mijn leeftijd, leef ik niet in het bui
tenland. Ik beschouw me voor de volle
honderd procent een Brit", zegt Plant die
de achterliggende gedachte van de vraag
wel oppikt. "Ik kan me niet aan het
nieuws onttrekken. De gevangenisop
stand en de demonstraties tegen de poll-
tax. Dan praatje over twee incidenten in
het laatste half jaar, maar ik kan me er
geen mening over aanmeten. Ik ben al
een hele tijd niet meer thuis geweest".
Speelkamer
Plant praat met een gedistingeerde tong
val, alsof zijn roots niet op de straat maar
in Oxford liggen. "Ik ben Brits, maar de
wereld is mijn speelkamer. Ik kan zien
wat er gebeurt. Ik weet dat de hoofdelij
ke belasting als een donkere cape van
wanhoop over de hoofden van de men
sen is gegooid, maar het lijkt me ook een
excuus voor een bepaald soort militan
ten dat er eens even flink op los wilde
slaan. Het is net als met de voetbalwed
strijden in Londen. Geloof me, ik ken die
sfeer, 's Zaterdags is het steevast raak.
Saturday is the day that you fuck some
bodyHij laat als een acteur in een Ame-
Een op de honderd inensen in ons laiid
krijgt schizofrenie. Toch zullen de mees
ten niet veel meer over de ziekte kunnen
vertellen dan de onjuiste vertaling "ge
spleten persoonlijkheid". Het betekent
echter iets heel anders; daarover gaat de
ze rubriek.
Schizofrenie is een geestesziekte die
ontstaat bij jonge vrouwen en mannen,
meestal rond het twintigste jaar. Het is
een chronische ziekte die in het algemeen
niet meer overgaat. De naam (ongeveer
te vertalen met 'gescheiden geestslaat
op het feit dat de samenhang in de ge
dachten en de gevoelens verloren gaat.
Het belangrijkste verschijnsel van de
ziekte is de psychose'— daarbij is sprake
van 'wanen' en 'hallucinaties'. Wanen
zijn ideeën waarvan iemand volledig
overtuigd is, maar die niet met de werke
lijkheid overeenkomen (bijvoorbeeld het
idee dat iemand je wil vermoorden). Hal
lucinaties zijn waarnemingen (zien, ho
ren, ruiken, voelen) van dingen die ande
ren niet waarnemen, bijvoorbeeld 'stem
men' die opdrachten geven. Behalve schi
zofrenie zijn er nog andere soorten psy
chosen die ik hier verder niet bespreek.
Schizofrenie wordt meestal ontdekt
doordat iemand voor het eerst psycho
tisch wordt, dus wanen en hallucinaties
krijgt. Vaak gaat daaraan echter al een
kortere of la ngere periode van problemen
vooraf. De patiënt heeft al een tijdje
vreemd gedrag vertoond, zich heel sterk
teruggetrokken of zich depressief ge
voeld. Aangezien dat voor een puber niet
zulk ongewoon gedrag is, wordt daaraan
rikaanse tv-serie een pauze vallen, en
zegt dan: "Hard".
"Natuurlijk speelt in Groot-Brittannië
het element van sociale ongelijkheid een
belangrijke rol. En ja, natuurlijk raakt
het me. Maar ik schrijf er niet over. Waar
om niet? Omdat ik opgroeide in de jaren
vijftig. Ik zie muziek graag als iets datje
misschien het best als De Andere Verlei
ding kunt omschrijven. Voor mij als jong
knulletje was het de grote, alles in bewe
ging brengende kracht die zorgde dat je
je aan het dagelijks leven kunt onttrek
ken als je daar zin in hebt. Dat is nu nog
zo: ik luister graag naar Arabische mu
ziek, ik begrijp geen spaan van de tek
sten, maar het is muziek die me vervoert.
Ik luister naar de groten van de jazz, naar
John Coltrane, of Dexter Gordon, of Co
leman Hawkins, omdat ze me verleiden".
"Muziek is mijn panacee, mijn won
dermiddel voor de werkelijkheid, voor
alles wat me uit mijn balans heeft ge
bracht, of alles dat me kapot heeft trach
ten te maken. Muziek heeft zo veel refe
rentiepunten voor mijn leven. Het is net
alsof ik door de muziek een heel systeem
van archiefkaarten of floppy-discs kan
oproepen, waarop allemaal gegevens
staan die met mijn leven te maken heb
ben. Het is net een dagboek van alle emo
ties die je hebt doorstaan. Ik probeer op
mijn beurt muziek en een web van gelui
den te creëren, die die emoties doorge
ven. Liever dat dan een sociaal geluid of
opvattingen te laten horen".
Vlammetje
"Muziek reflecteert wel degelijk de tijd
waarin ze gemaakt is. Als je over popmu
ziek praat heb je het over de botsing tus
sen sociale lagen in de bevolking. In 1977
had je punk-rebellen als The Clash, The
Angelic Upstarts of Cockney Rejects,
maar van lieverlee kwam je juist met die
jongens in eh... Tin Pan Alley terecht, de
fabriek van de beroepsliedjesschrijvers.
niet zoveel aandacht besteed, totdat de
verschijnselen van een psychose ont
staan.
De psychose heeft bij schizofrenie een
aantal karakteristieke kenmerken. Zo
heeft de patiënt vaak het idee (de 'waan')
dat anderen zijn gedachten kunnen lezen
of dat vreemde machten hem beïnvloe
den; hij hoort vaak stemmen die op
drachten geven of commentaar leveren
op zijn gedrag. Soms staat hij in op
dracht van die stemmen uren of dagen
stokstijf in één houding. Daarbij is vaak
wat de patiënt zegt en doet voor de omge
ving vreemd en onbegrijpelijk. De gevoe
lens lijken te verbleken, waardoor de pa
tiënt heel ongevoelig kan lijkenof hij
kan gevoelens hebben die niet met de situ
atie overeenkomen, lachen als anderen
huilen en andersom. Het is echter wel
voor te stellen dat de ged.achten en de hal
lucinaties hem ook heel angstig en som
ber kunnen maken.
De ziekte kan op een aantal verschil
lende manieren verlopen. Sommigen ma
ken een enkele psychose door en daarna
nooit meer. Vaker zal de ziekte chronisch
verlopen, waarbij de psychose in episo
den aanwezig is. - Daartussenin zij n de
wanen en de hallucinaties weliswaar
weg, maar kan toch een aantal verschijn
selen overblijven. Dat zijn dan vooral
symptomen als ernstige passiviteit, isola
tie. vreemd gedrag en zelfverwaarlozing.
De oorzaak van schizofrenie is niet be
kend. Wel is inmiddels met zekerheid
aangetoond dat de aanleg voor de ziekte
erfelijk is. Kinderen van een schizofretie
Walgelijk. Het leverde muziek op die
slechter was dan elke vorm van popmu
ziek die de punk trachtte te vervangen.
Maar één moment, zo op de grens van
1976 en 1977, is er heel even een vlamme
tje geweest, een vonk die opspatte".
Hij gaat verzitten, doceert als een En
gelse hoogleraar. "Muziek laat zich niet
altijd combineren met het vermogen om
je goed uit te drukken. Ik moet zeggen
dat ik mezelf ook nooit de opdracht heb
gegeven om radicale gedachten, die ik
eventueel zou hebben, op te schrijven.
Prince schrijft bij voorbeeld reportages,
observaties van de tijd waarin hij leeft. Ik
heb dat niet gedaan".
"Het openingsnummer ('Hurting
Kind') van mijn nieuwste plaat ('Manie
Nirvana') is meer te danken aan Gene
Vincent dan aan wie ook. Mijn liefde
voor de rockabilly uit de jaren vijftig, een
genre dat bepaald niet is overleden, weet
me nog steeds in beweging te zetten. Ik
jaag platenzaken af, op zoek naar dat
kleine juweeltje van toen. Het is mis
schien wegwerpmuziek, maar opwin
dend. In z'n originele vorm - zo rond
1955, 1956 - drukte die muziek eerlijk
heid uit, en dat is de hoogste kwaliteit
waarop je iets kunt beoordelen. Als je
rockabilly van latere datum beluistert
heeft dat iets als het lezen van een boek
van Jack Kerouac. Je krijgt er nog steeds
een tik van, maar het is niet meer hele
maal hetzelfde".
De blues
Op ten minste twee momenten in je car
rière heb je je bezig gehouden met de
blues. Vóór Led Zeppelin en nadien. In
het eerste geval werkte het zingen van de
blues vormend op je loopbaan, in het
tweede geval werkte de blues als een heel
meester. Het is een muziekvorm met een
therapeutische betekenis.
Robert Plant: "Het zingen van de blues
heeft helend gewerkt, zowel voor mezelf
als voor m'n publiek. Zeker. Ik heb altijd
gezongen vanuit de bronnen. Ik luister
de al heel jong naar rockabilly en blues.
Ray Charles, Wynonie Harris. Ik heb
meegemaakt hoe die invloeden zich ver
taalden in andere genres. De manier
waarop dat gebeurde en de mensen met
wie ik nauw samenwerkte in Led Zeppe
lin hebben als het ware foto's opgeleverd
van een onstuimig leven. Het is een
ke invloed kan uitoefenen op het al dan
niet terugvallen in een psychose. Dat
heeft te maken met de ontdekking dat bij
schizofrenie vooral een grote gevoelig
heid bestaat voor te veel en te intensieve
indrukken; de schizofreen mist als het
ware een 'filter' om een overmaat aan in
drukken tegen te houden. Ook is de schi
zofreen erg kwetsbaar, waardoor belang
rijke gebeurtenissen (zogeheten life
events) niet alleen vaak het begin van de
ziekte inluiden, maar ook een terugval
kunnen veroorzaken.
Gebleken is dat in families waarin
men elkaar dicht 'op de huid' zit, veel kri
tiek op elkaar heeft en sterk bij elkaar be
trokken is, de kans op een terugval groter
is dan wanneer de gezinsleden elkaar
met rust laten en weinig met elkaar om
gaan. Dat is dus te verklaren uit het on
vermogen van de schizofrene patiënt om
veel indrukken en gevoelens te verwer
ken.
Voor de gezinsleden is schizofrenie ook
een zeer belastende ziekte. Zij moeten im
mers leven met iemand die een deel van
de tijd psychotisch is, en die de rest van
de tijd slechts moeilijk tot iets te brengen
is en met wie vaak geen contact te maken
is, maar die toch veel aandacht nodig
heeft.
Er wordt daarom de laatste jaren veel
aandacht besteed aan het begeleiden van
de familieleden. Niet alleen om ze de
steun te geven waaraan ze behoefte heb
ben, maar ook om ze te leren zo met de pa
tiënt om te gaan dat ze zowel zelf meer
ruimte krijgen, als de kans op een terug
val kunnen verkleinen en de zelfstandig
heid van de patiënt vergroten.
Er is een zelfhulporganisatie van fa
milieleden van schizofreniepatiënten,
genaamd Ypsilon. Het adres:
Grindweg 135, 3054 VJ Rotterdam: te
lefoon 010-4183050.
waanzinnig avontuurlijke reis geweest
voor iemand die alleen maar begon als
een zanger met een blue stemgeluid".
"Mijn stijl van zingen kwam recht
streeks uit de blues en de rockabilly
voort. In de jaren zestig had je een hele
hausse van blauw-ogige, blanke soulzan
gers die Ray Charles en anderen imiteer
den. Rod Stewart klinkt verdacht veel
als Sam Cooke. Joe Cocker lijkt op een
mix van Barrett Strong en Ray Charles.
Zo is het nou eenmaal. Het is moeilijk om
iets origineels te creëren. Als daar nog de
opdracht bij komt om die invloeden uit
de jaren vijftig door de tijd heen over te
brengen naar de jaren negentig... een tijd
die strak staat van de nerveuze hoepla
trends en een tijd waarin voortdurend de
vraag wordt gesteld waar alle muziek nu
eigenlijk vandaan komt... dan heb ik een
rol gespeeld. Misschien wel een rol van
betekenis. In ieder geval ben ik graag Ro
bert Plant geweest. Uiteindelijk doet het
er dus voor mij helemaal niet toe of ik ira
maatschappelijk opzicht wat te melden;
heb gehad".
Geen toerist
In de muziek die je de laatste jaren hebt
vervaardigd, schuw je nieuwe invloeden^
niet. Je verwerkt samples en wereldmu-.
ziek. Je jat net als de hiphop-muzikantei\
van nu leuke fragmentjes van Jame%
Brown, monteert hijggeluiden achter de.
drumopnamen, haalt flarden van.
Marokkaanse geestelijke muziek tevoor-i
schijti als je het zelf allemaal niet meer.
weet te verwoorden. Het gekke is dat al-
die fragmenten iets over jou persoonlijk,
zeggen. Het zijn fragmenten van een dag
boek.
Robert Plant: "Mmm.ja, dat is juist. In
1974 woonde ik bijvoorbeeld samen met
Jimmy Page enkele maanden in het zui
den van Marokko. We hadden een Nagra-
bandrecorder meegenomen en reisden
door het Atlas-gebergte en het Anti-At-
las-bergmassief. We sliepen gewoon in
de dorpjes, bleven er wekenlang en na
men alles op wat er gebeurde. Het mooie
is dan datje na verloop van tijd zo'n land
in je vingers krijgt. Je bent geen toerist
meer, maar iemand die oog heeft gekre
gen voor de typerende humor die Marok
kanen bezitten. Marokkaanse grappen,
noemen ze dat daar. Moroccan jokes!
How arrrre you! Ze bezitten een simplis
tische vreugde in het leven, die ons in
middels rijke muzikanten - volledig ver
murwde, ons met stomheid sloeg".
"Wat hadden wij nou meegenomen als
bagage? Een stukje inbeelding, de we
tenschap hoe het swingende Londen
zich gedroeg in het weekend, met al z'n
gefantaseerde dromen hoe de toekomst
er zou uitzien. Als je in zo'n Marokkaanse
of elke andere, niet gekunstelde cultuur
de kans krijgt om rond te lopen zonder
datje een voyeur bent, dan draag je de er
varing van zo'n reisje leven lang mee. Ik
heb heel erg mazzel gehad, want het is
ook de hele tijd bij me. Ik heb de be
schikking over zo veel muzikale ervarin
gen, die zowel op de plank liggen als in
mijn hoofd gegrift staan, die heel natuur
lijk zijn. Ik kan door naar muziek te luis
teren of die te maken voortdurend mijn
eigen systeem, mijn eigen lichaam en
geest duidelijk maken. Van mijn vroeg
ste jeugd tot nu aan toe; alles is veilig op
geslagen".
"In Watching You gebruik ik opnamen
van de Marokkaanse zanger Siddi Ma-
kain Mushkin. Ik was op een punt in de
song beland waar ik moest stoppen of de
boel moest laten exploderen. Ik heb toen
een deel van de drumbeweging wegge
wist en daarvoor de Marokkaanse mu
ziek ingebracht. Het effect was alsof het
magnetische Noorden in mijn muziek
vijf graden opschoof. Aan het eind van
het fragment schuift alles weer goed op
zijn plaats en heb ik toch een extatisch
effect bereikt. Ik heb in de coda (slot
maat) van die song strijkersgeluiden ver
werkt, die heel erg lijken op de manier
waarop Indiase violisten spelen. Ook dat
is een verwijzing naar mijn verleden, In
1971 reisde ik met Jimi Hendrix door In
dia; we namen, toen ook al muziek op.
Toen ik deze opnamen maakte, was het
alsof ik terug was in een klein, vuil stu-
diootje in Bombay en opnamen maakte
met een Revox".
Dankbaar
"Een van de dankbaarste kanten van
mijn leven is de kans om anderen ver
trouwd te maken met andere, waardevol
le muziek. Dat ik tegen anderen kan zeg
gen: luister eens naar Coltrane, luister
eens naar... Roland Kirk maakte heel
vreemde geluiden, maar op zijn album
We Free Kings staan fantastische frag
menten. Dan kom je zo dicht bij God als
maar mogelijk is op aarde. Nina Simone
zong bij voorbeeld een heel mooie cover
van I put a spell on you. Tijdens een mid
denstukje scat ze een stukje samen met
de tenorsax". Hij zingt het voor, met die
hele hoge stem. "Zó goed, kippevel! Het
is alles. Het is alsof de hemel naar bene
den komt".
"Ik werk samen met jonge getalenteer
de mensen, die soms mijn zoons kunnen
zijn. Prima lui, maar ik ontmoet heel
vaak nietszeggende gezichten als ik hier
over begin. Ook in mijn eigen band. Hu
mor, ook zoiets! Hoe leg je ambitieuze
jonge mensen uit dat een fout geen pro
bleem hoeft te zijn? Led Zeppelin zat vol
fouten - opnamen waar de drumpartij te
snel was, maar waar de sfeer zó goed was
dat je de fouten maar voor lief nam. Of
nummers waarin ik compleet vals zong...
de vreugdevolle misser moet je in stand
houden".
"Ik concurreer met veel muziek van
nu, die ik als voer beschouw.-Muziek
zonder hart en humor. Ik ga gewoon van
mezelf uit, probeer mezelf niet te belang
rijk te vinden, want anders zou ik zó
dwaas overkomen... Begrijp je een beetje
waar ik het over heb? Die bandjes van nu
- Kingdom Come, Quire Boys, Guns 'n
Roses - die mij imiteren. Ik als lichtend
voorbeeld! Wat is er met hun fantasie
loos?"
ouder hebben bijvoorbeeld een kans van
één op tien de ziekte ook te krijgen.
Behalve die erfelijke aanleg zijn echter
zeker ook een of meer factoren uit de om
geving uan belang, maar de aard van die
invloeden is nog geheel onbekend. Vroe
ger wees men de ouders min of meer als
schiddigen aan; nu is bekend dat zij ab
soluut geen invloed op het ontstaan heb
ben. Eerder wordt aedacht c
tie in de baarmoeder of eer
chamelijke oorzaak die tot e
de hersenen leidt.
Tot niet zo heel lang geleden w
de ziekte geen kruid gewassen,
wel begrijpelijk dat schizofrenen vroeger
aan de rand van de maatschappij kwa
men te leven. De laatste decennia zijn er
medicijnen waarmee de psychose te be
strijden is: antipsychotica of neurolepti-
ca. Deze doen de wanen en de hallucina
ties verminderen of verdwijnen. Tegen
de passiviteit is echter geen remedie. An
tipsychotica moeten heel lang geslikt
worden, soms levenslang, om terugval in
een psychose te voorkomen.
Het is voor de patiënt heel moeilijk al
tijd deze tnedicijnen te blijven slikken. Ze
hebben namelijk bijwerkingen, zoals
spierstijfheid, soms ook spierkrampen,
en bewegingsdrangna langdurig ge
bruik ontstaan soms zeer hinderlijke, on
willekeurige bewegingen van mond en
tong. Ook kan de ziekte zelf het regelma
tig gebruik van de medicijnen verhinde
ren, door wantrouwende gedachten of
onregelmatig leven. Men probeert de me
dicijnen dan als langwerkende injectie
toe te dienen, een 'depot'.
Opname op een psychiatrische afde
ling zal niet altijd te vermijden zijn, met
name als de patiënt geneigd is tot agres
sief gedrag of erg depressief is. Tegen
woordig probeert men deze opnames zo
kort mogelijk te houden en de patiënt zo
snel mogelijk weer in de ynaatschappij te
rug te brengen. Soms is echter de psychose
onbehandelbaar en dan is een voortdu
rende opname onvermijdelijk.
De laatste jaren heeft men ontdekt dat
de directe omgeving, al is deze niet de
oorzaak van de ziekte, wel een belangrij-
ian een infec-
i dergelijk li-
en stoornis in
s tegen
