De stilte van de gewapende vrede
China een jaar na dato achter een muur van zwijgzaamheid
ZATERDAG 14 APRIL 1990
PAGINA 31
Nooit eerder gaf China zich zo bloot aan de wereld als vorig jaar
tijdens de zogeheten bewogen lente. Geen dag ging er voorbij
zonder tv- en filmbeelden vanuit Peking, waar op het Plein van de
Hemelse Vrede duizenden studenten hun grieven spuiden over
het beleid dat de machthebbers het volk oplegden. Ruim
anderhalve maand hielden de studenten de Chinese top in hun
greep. In de nacht van 3 op 4 juni kwam van overheidszijde een
genadeloze reactie. Het leger hield danig huis op en rond het
Plein; een onbekend aantal mensen sneuvelde. Zij die het
overleefden, werden met veel machtsvertoon en wapengekletter
teruggejaagd achtereen muur van zwijgzaamheid. Maar voor
hoe lang? Wat zal bijvoorbeeld de dag van morgen brengen? Ëen
jaar geleden, op 15 april om precies te zijn, zette de dood van
oud-partijchef Hu Yaobang de studenten immers in beweging.
China, een jaar na dato.
door Gerard van Putten en Simone van Driel
Stefan Landsberger: Wat bres, niks bres. Zelfs Albanië en Cuba overwegen
hervormingen. Maar voor China zie ik eerder een isolement".
Op het Plein van de Hemelse Vrede
heerst thans de stilte van de gewapende
vrede. Het is een gekunstelde vorm van
orde en rust. gedecreteerd en geregis
seerd door het onveranderd communisti
sche regime van de Volksrepubliek Chi
na. Angst is meer dan ooit de raadgever
van een regeringstop, belichaamd door
hoogbejaarde heren, die slechts in
machtsvertoon het passende antwoord
zien op bedreigingen van buitenaf.
Militairen paraderen sinds kort als or
debewakers voor de Grote Hal van het
Volk. in de schaduw waarvan een onbe
kend aantal mensen op 4 juni vorig jaar
smoorde in het eigen bloed. Uit vrees
voor massabetogingen gaf de partijtop
politie en leger de opdracht het ter plaat
se als Tiananmenplein bekende Plein
van de Hemelse Vrede hermetisch af te
sluiten voor alle verkeer, daaronder be
grepen ook voetgangers. Inmiddels mag
er weer worden gewandeld, zij het dat er
geen stap kan worden gezet zonder het
nadrukkelijke toezicht van strak vanon
der de petten glurende politiebeambten.
Als vanouds houdt het centrale gezag
het dagelijkse leven in China in een ijze
ren greep. Buitenlandse verslaggevers
worden beschouwd als potentiële hand
langers van het imperialisme. Journalis
ten uit China, die vorig jaar ongestraft
verslag konden doen van de democrati
sche beweging in het land. berichten nu
weer trouw over de niet aflatende pro-
duktiestijging van zeep en lucifers.
Verzet
Toch sluimert het verzet, betoogde poli
ticologe en China-kenner A. Hendriks af
gelopen week in Leiden op het China-
symposium 'Een bres in de Muur?' Dui
zenden soldaten zouden uit het Chinese
Volksleger zijn gedeserteerd. Tweehon
derd keer hebben arbeiders toestem
ming gevraagd voor een demonstratie te
gen de drastische loonsverlagingen, ove
rigens zonder succes. En de dissidente
studentenleidster Chai Ling wist vorige
week China te ontvluchten, na tien
maanden ondergedoken te hebben geze
ten. Zonder steun van de bevolking was
haar dat nooit gelukt.
Hoe hartverwarmend de strekking van
dergelijke berichten ook moge zijn. van
een bres in de Chinese Muur is voorals
nog geen sprake. Of. zoals sinoloog
Stefan Landsberger het op zijn geheel ei
gen wijze kernachtig formuleert: "Wat
bres. niks bres. Zelfs Albanië en Cuba
overwegen hervormingen. Maar voor
China zie ik eerder een isolement".
Landsberger, in Leiden werkzaam als
universitair medewerker aan het docu
mentatie- en onderzoekscentrum voor
het hedendaagse China, meent in de
reeks van getroffen veiligheidsmaatrege
len een chronisch tekort aan stressbe
stendigheid te herkennen bij de roergan
gers van de Volksrepubliek. "Dissiden
ten in ballingschap hebben 150 faxen
rondgestuurd. Daarin werd de bevolking
opgeroepen om op 1 april over het plein
te wandelen, ter nagedachtenis aan de
gebeurtenissen van vorig jaar. Met recht
kan worden opgemerkt dat een aantal
van 150 te verwaarlozen is op de totale
Chinese bevolking. Op 30 maart, twee
dagen voor 1 april, toonde de burgemees
ter van Peking zich nog heel zeker van
z'n zaak. Er zou volgens hem niets gebeu
ren. dus hoefden er ook geen speciale
veiligheidsvoorzieningen te worden ge
troffen. Maar twee dagen later was het
Plein afgesloten van de buitenwereld".
Isolement
Sinds vorig jaar verkeert de top ten op
zichte van het volk in een compleet isole
ment. Met woorden en -vooral- daden
hebben de machtswellustige grijsaards
zich volkomen vervreemd van de samen
leving. Landsberger, voor het laatst in
China in het najaar van 1988. heeft het
sterke vermoeden dat de partijtop "als
de dood" is voor de dagen die komen
gaan. In de hoogste echelons van de Par
tij zullen de laatste dagen trouwens al
heel wat zuchten van verlichting zijn ge
slaakt. Op 1 april was er immers niet veel
loos. En al zal de vijfde april in de agenda
van menige partijbons zijn omcirkeld als
een protestgevoelige dag, het verwachte
oproer bleef ook toen uit. Zelden zullen
op Qingmingde dag van de Chinese do
denherdenking. de doden zo in stilte zijn
herdacht als ruim een week geleden. De
eerlijkheid gebiedt wel te zeggen dat de
alom op het Tiananmenplein aanwezige,
tot de tanden bewapende agenten de
meest schuchtere uiting van protest bij
voorbaat uitsloten.
Maar het gezag is nog niet klaar met
het volk. Dat wil zeggen: nog meer data
lenen zich b;j uitstek voor allerlei uitin
gen van lijdelijk c.q. openlijk verzet te
gen het vorig jaar gevoerde beleid, ge
voelig als Chinezen nu eenmaal zijn vooi
tradities en bijzondere dagen.
De hele wereld wacht in spanning af
wat de dag van morgen in China zal bren
gen. Morgen precies een jaar geleden
was de dood van de hervormingsgezin
de, in ongenade gevallen partijchef Hu
Yaobang dan wel niet de opmaat van hel
studentenverzet dat op 4 juni met bruut
geweld de kop is in gedrukt, de studen
ten werden er wel door in beweging ge
bracht.
Zaterdag 27 april is een andere herden
kingsdag die tot acties in wat voor vorm
dan ook aanleiding zou kunnen geven.
Dan is het precies een jaar geleden dat de
omvangrijkste studentendemonstratie
werd gehouden. Meer dan 150.000 stu
denten drongen toen door een cordon
van agenten om vervolgens het Plein van
de Hemelse Vrede te bezetten.
China-kenner Landsberger: "En op 4
mei kan er ook weer het een en ander ge
beuren. Op die dag wordt de eerste pa
triottische demonstratie van 4 mei 1919
herdacht. Heel schrijnend is dat {le toen
geformuleerde eisen voor een democrati
scher beleid en voor meer aandacht voor
de wetenschap nog steeds actueel zijn".
Naar verwachting worden leger en po
litie ten slotte in opperste staat van pa-
Militairen als
ordebewakers
voor de Grote
Hal van het
Volk, in de scha
duw waarvan
een onbekend
aantal mensen
op 4 juni vorig
jaar smoorde in
het eigen bloed.
Uit vrees voor
massabetogin
gen gaf de par
tijtop politie en
leger de op
dracht het Plein-
van de Hemelse
Vrede herme
tisch af te slui
ten voor alle
verkeer. Inmid
dels mag er
weer worden
gewandeld en
gefietst. <rotoAFP>
raatheid gebracht op 20 mei ("vorig jaar
werd toen de staat van beleg afgekon
digd"), op 4 juni en gedurende de hele
maand september. Landsberger: "In die
maand worden de Aziatische Spelen ge
houden. En dan zullen de camera's volop
draaien en zullen er ook veel journalisten
zijn in China".
Sterfdag
Terug naar 15 april 1989. De sterfdag van
Hu Yaobang, in januari 1987 afgezet om
dat hij naar de zin van de Chinese partij
top onvoldoende was opgetreden tegen
samenscholingen van studenten. In reac
tie op het overlijdensbericht plakten stu
denten van de universiteit van Peking
muurkranten aan. Hu werd daarin gepre
zen, de maatregel van de Partij dat hij als
leider het veld had moeten ruimen bekri
tiseerd.
"Maar eigenlijk broeide het al in het
najaar van 1988, toen een begin werd ge
maakt met het bezuinigingsbeleid", ana
lyseert Landsberger het al lang sluime
rende ongenoegen. "Studenten in de
Volksrepubliek China, en dan vooral in
Peking, zagen zich gaandeweg belem
merd in hun mogelijkheden buitens
lands te studeren. Een vraag die in die
dagen in studentenkringen veelvuldig
werd gesteld is: wat voor toekomst heb
ben we nog?"
De dood van Hu Yaobang grepen de stu
denten aan om in petities aan te dringen
op een betere beloning van de intelli
gentsia en op postuum eerherstel van
Hu. De studenten verzochten de rege
ring tevens naar aanleiding van het over
lijden van Hu de politieke gevangenen
amnestie te verlenen. Dat verzoek bleek
niet bespreekbaar. Van regeringszijde
werd het volgende argument aange
voerd: "er zijn geen politieke gevange
nen in China, in de gevangenissen zitten
wel contra-revolutionairen en contra-
rerevolutionairen zijn misdadigers".
Twee dagen na de dood van Hu balden
studenten hun gevoelens van rouw met
de totdantoe min of meer onderhuids ge
bleven onvrede tegen de maatschappij
samen in de massaliteit van protesttoch-
ten door respectievelijk Peking en
Shanghai. "Lang leve de democratie.
Lang leve de vrijheid. Lang leve de wet",
waren de leuzen die werden gescan
deerd.
Op de avond van de zeventiende april
stapten om en nabij 2000 studenten op de
fiets richting Plein van de Hemelse Vre
de, waar ze zich andermaal groepeerden
in een massabetoging. "Al gauw brach
ten de studenten eisen in omloop, die
ook het volk aanspraken".
Openlijk werd geageerd tegen het ne
potisme, tegen de vriendjespolitiek bin
nen de Partij. In het openbaar zetten de
studenten zich af tegen de corruptie van
de overheidsambtenaren op landelijk en
op locaal niveau.
Ook het inflatoire beleid van de rege
ring werd scherp aan de kaak gesteld.
Deng Xiaoping, China's sterke man, lan
ceerde in 1978 een economisch hervor
mingsplan met het oogmerk iedere Chi
nees in het jaar 2000 te voorzien van een
jaarinkomen van 2000 dollar. Dat leek al
lemaal leuk en aardig. Maar er zaten ook
minder geslaagde kanten aan het toe
komstproject: het werkte corruptie in de
hand, gierende inflatie en enorme inko
mensverschillen.
Na de afkondiging van het bezuini
gingsplan, in november 1988, volgden
vier miljoen bedrijfssluitingen. Het leger
werklozen dijde uit tot 15 miljoen. En de
sociale onrust in China werd almaar gro
ter. Voorlopig heeft China afgerekend
met de liberalisering. De Volksrepubliek
is bangelijk teruggekeerd naar een vorm
van centraal geleide economie.
De protestbeweging kon onder derge
lijke omstandigheden alleen maar in
kracht toenemen. Wat in eerste instantie
nog als een studentikoze manifestatie
kon worden uitgelegd,'werd een zaak
van algemeen belang. Typerend voor de
snel veranderende tijdgeest was dat de
media radicaal van de ene naar de andere
mening zwalkten. Waar bijvoorbeeld in
de officiële partijkrant eerst werd ge
schreven over een 'betoging van contra
revolutionairen', daar werd vervolgens
met veel engagement bericht ovqr 'pa
triottische studentenacties' en 'gerecht
vaardigde demonstraties'.
Hongerstaking
"De bevolking steunde de demonstre
rende studenten op diverse manieren",
zegt Landsberger. "Door zich als om
stander rondom het Plein op te houden,
en door de studenten eten en drinken
aan te reiken. De omvang en intensiteit
van de demonstraties hebben de Chinese
partijtop volkomen verrast. De veilig
heidsdienst wist van niets, waardoor de
hele top voor schut werd gezet".
Om 13 mei besloten 2000 studenten op
het Plein in hongerstaking te gaan om
hun eisen nog eens extra kracht bij te zet
ten. Een besluit dat met gevoel voor sym
boliek werd genomen. Volgens de Chi
nese traditie worden zelfmoord en drei
ging met zelfmoord als dë wapens tegen
despoten beschouwd.
De gematigde stroming binnen de stu
dentenbeweging achtte hongerstaking
een te zwaar pressiemiddel. Een week la
ter, toen het bewind de staat van beleg af
kondigde, gingen er hier en daar stem
men op om de hongerstaking te beëindi
gen. Anders kon de machthebber wel
eens gedwongen worden tot draconische
handelingen, vreesden de gematigden.
Ze werden overstemd door de radicalen.
De onlangs in Hongkong opgedoken
Chai Ling, door Landsberger aangeduid
als een volstrekt geoogklepte studenten
leidster, kreeg het voor het zeggen. De
gematigde Wu'er Kaixi werd hardhandig
uit de beweging gegooid.
Het bloedbad van 4 juni had voorko
men kunnen worden, is een stelling die
nu bij herhaling wordt geponeerd. Op
merkelijk genoeg hield op 4 april de Chi
nese premier Li Peng het Volkcongres
ook al voor dat er achteraf bezien alterna
tieven voor de interventie van het leger
voorhanden waren. Hij haastte zich
meteen te verklaren dat het destijds on
mogelijk was die op het hoogtepunt van
de crisis ten uitvoer te brengen. Li Peng,
premier sinds Zhao Ziyang werd afgezet
vanwege diens vermeende soepele hou
ding ten opzichte van de studenten, liet
weten dat het besluit om het leger in te
zetten pas viel toen Peking in 'complete
anarchie' was geraakt.
Flexibeler
"Het bloedbad van 4 juni had op twee
manieren voorkomen kunnen worden",
is ook de stellige overtuiging van sino
loog Landsberger. "De top had dat kun
nen doen door zich flexibeler op te stel
len. De demonstranten vroegen om een
dialoog met de machthebbers en om een
onderzoek naar corruptie. Welnu, wat
zou er fraaier zijn geweest dan het instel
len van een prachtige onderzoekscom
missie tegen corruptie en koehandel, die
twee keer per jaar bijeen had kunnen om
een paar koppen te laten rollen?".
De studenten, meent Landsberger,
hebben de fout gemaakt een onwrikbaar
standpunt in te nemen. "In de opgefokte
sfeer die werd bepaald door de honger
staking zijn ze volledig doorgeslagen. Ze
bleven maar vasthouden aan hun eisen.
Tot geen concessie waren ze bereid. En
dat terwijl het punt eigenlijk al was ge
drukt".
Met die laatste opmerking doelt de si
noloog op de aandacht die de studenten
met hun acties all over the world hebben
gekregen. Avond aan avond waren ze op
de buis. terwijl de Chinese top ontred
derd toekeek. De ontvangstplechtigheid
die ter gelegenheid van het staatsbezoek
van Michail Gorbatsjov was gepland op
het Tiananmenplein moest worden ver
plaatst naar de luchthaven van Peking.
"Dagenlang werd het onvermogen van
de Chinese leiders om iets tegen de be
zetting van het Plein te ondernemen te
kijk gezet voor het oog van de hele we
reld. Neem maar aan dat dit heel wat be
tekent in het Chinese denken. Het zal
door de leiders zijn opgevat als een ge
weldige deuk in het prestige".
Gezien de diverse ultimata die de Chi
nese leiders vergezeld lieten gaan van de
bevelen aan de studenten om het Plein te
ontruimen, lag het toch wel voor de hand
dat er op een gegeven moment zou wor
den ingegrepen. "Waarom er na de af
kondiging van de staat van beleg zo lang
mee is gewacht, daar weten we in het
Westen nog altijd het fijne niet van. Ver
moed wordt dat het heel veel moeite
heeft gekost om de neuzen in dezelfde
richting te krijgen. Veelbetekenend in
dat verband is dat vele officieren hebben
geweigerd om op te treden op het Plein.
Meer dan 1000 officieren en soldaten zijn
gedeserteerd".
Vertrapt
De rechten van de mens raakten op de
vierde juni vertrapt onder militaire laar
zen. Het plein, alsmede de lanen en stra
ten eromheen werden schoongeveegd,
waarbij mensen om het leven kwamen.
Nog steeds is niet duidelijk hoeveel. Een
jaar na dato zijn niet meer dan zeven van
de eenentwintig voortrekkers van het
studentenverzet in handen van de Staat
gevallen. Hun staat waarschijnlijk een
showproces te wachten, met de
doodstraf als uitkomst. Niet dat ze over
eenkomstig de veroordeling ook zullen
worden geëxecuteerd. Landsberger ver
wacht dat ze twee jaar de tijd krijgen om
hun berouw te tonen. "Waarna de straf
ongetwijfeld zal worden omgezet in le
venslang. Want ook in de top zal het be
sefleven dat het ten uitvoer brengen van
het vonnis de creatie van een nieuwe ver-
zetshaard betekent. De zeven zouden
dan de martelaars van het verzet wor
den".
Een jaar na dato wordt bij herhaling
een al snel gefabriceerde rolprent ver
toond die een voorstelling van zaken
geeft, volstrekt afwijkend van wat oog
getuigen destijds geëmotioneerd ver
haalden. Lijm en schaar hebben weer
eens gefungeerd als efficiente werktui
gen van de afdeling propaganda van een
totalitaire staat. Het begeleidende com
mentaar bij de bewuste film is niet an
ders dan het officiële verslag van de bur
gemeester van Peking. Chen Xitong. In
hoeverre hij de waarheid daarbij geweld
heeft aangedaan, laat zich raden. Maar
zeker is wel dat de hoogste ambtsdrager
van de Chinese hoofdstad ten minste een
keer een niet correcte lijst van slachtof
fers heeft geproduceerd. Landsberger:
"In eerste instantie kwam van de over
heid het verhaal dat er uitsluitend solda
ten waren omgekomen, driehonderd om
precies te zijn. Dat deed wel erg vreemd
aan omdat de militairen gewapend wa
ren en de studenten niet".
Geweld
Het gegoochel met cijfers leidde tot een
rapportage van ruim 200 doden, van wie
36 in leven student. Landsberger kent
nog een opgave: "Er zouden 12 soldaten
zijn gelyncht en verder 300 argeloze om
standers omgekomen".
Waar er diverse lezingen bestaan over
de gebeurtenissen in de nacht van 3 op 4
juni, daar staat het in elk geval vast dat
het geweld menigeen heeft aangezet tot
een vlucht achter een muur van zwijg
zaamheid.
Hoe staat de Volksrepubliek ervoor, een
jaar na de geruchtmakende lente? Zeker
op duizenden kilometers afstand zou het
tamelijk belachelijk zijn om wat voor uit
spraak dan ook te doen over de (nabije)
toekomst van China, die van buitenaf bo
vendien nog nauwelijks is te beïnvloe
den. Wat wel valt te voorspellen, aldus
drs. J.A. Schmidt van de Erasmusuni-
versiteit in Rotterdam, is dat China in de
jaren negentig nieuwe sociale onrust
wacht als drastische economische her
vormingen uitblijven.
Wil Deng zijn plan om iedere Chinese
burger in het jaar 2000 een jaarinkomen
van 2000 dollar te garanderen inderdaad
overeind houden, dan zullen in de visie
van Schmidt economische hervormin
gen onontkoombaar zi jn. De gemiddelde
levensstandaard van de Chinees ligt vol
gens voorzichtige schattingen op dit mo
ment tussen de 300 en 500 dollar. In door
snee moet de bevolking het in Zambia
met hetzelfde inkomen doen. In 1949, het
jaar waarin de Volksrepubliek China
werd gesticht, bewoog de levensstan
daard zich in de buurt van 150 dollar per
persoon, ofwel het huidige inkomen van
de gemiddelde Zaïrees. De eenvoudige
conclusie van drs. Schmidt: "Dat is dus
de groei van China in veertig jaar: van
Zaïre naar Zambia".
Buitenland
De vraag is in hoeverre China het buiten
land nodig heeft om de economie gezond
te maken. De grenzen werden in 1978
opengesteld om felbegeerde Westerse
valuta en technologie binnen te krijgen,
noodzakelijk voor het welslagen van het
hervormingsplan van Deng. Na 4 juni vo
rig jaar besloten veel landen de contac
ten en contracten te verbreken, dan wel
te bevriezen. Ook ontwikkelingslanden
deden daaraan mee. Grenada, Liberia en
Belize bijvoorbeeld toonden zich plotse
ling meer geïnteresseerd in betrekkin
gen met Taiwan. De Wereldbank ver
strekt geen economische leningen meer,
behalve voor de hulp aan slachtoffers
van een aardbeving.
Ook in niet-materieel opzicht wordt
het Chinese volk kort gehouden door
Deng Xiaoping, Li Peng en hun gevolg.
Repressieve maatregelen die van kracht
waren ten tijde van de staat van beleg
(Landsberger: "Volgens de machtsheb
bers met instemming van hei volk afge
kondigd. omdat het Volkscongres die
maatregel goedkeurde"), werden na de
opheffing ervan tot wet verheven. Wie nu
bijvoorbeeld een flesje aan scherven
gooit, kan rekenen op een fikse sanctie.
Heeft te maken met de mogelijkheid om
te spelen met de naam Xiaoping. Xiao
betekent klein en ping fles. Een flesje ka
pot gooien zou derhalve kunnen worden
opgevat als een symbolische tackle van
Deng Xiaoping.
Naijleffect
Nooit eerder gaf de Chinese samenleving
zich zo bloot aan de buitenwereld als vo
rig jaar. Inmiddels heeft het wapenge
kletter op 4 juni vrijwel iedere burger
monddood gemaakt. Wat dat betreft
heeft het bloedbad bijna een jaar na dato
een duidelijk naijleffect, ook op mensen
die zich op duizenden kilometers van het
Tatort bevinden. In Nederland verblij
vende Chinese studenten weigeren be
leefd, doch dringend hun kijk te geven
op het China van nu. Een jaar na de be
wogen lente wordt zelfs de waarborg van
anonimiteit geen afdoende bescherming
geacht om lucht te geven aan bepaalde
gevoelens. De arm van de geheime poli
tie kan, volgens zeggen, heel ver reiken.
"Bovendien zijn er nog altijd de familie
leden in het vaderland, aan wie we moe
ten denken".
Niets heeft zoiets macabers als de stilte
van de gewapende vrede.