Schilder een van de belangrijkste theologen'
Leger des Heils weer actief in Oost-Europa
Herdenldngsj aar van honderdste geboortedag gereformeerde theoloog
e
ZATERDAG 7 APRIL 1990
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 17
LEIDEN Voor velen staat
hij te boek als een eigenzin
nige scheurmaker, die de
spil vormde van het pijnlijke
conflict in de Gereformeer
de Kerken dat in 1944 leidde
tot de Vrijmaking. Dat ver
klaart deels dat hij bij de 'ge
wone' gereformeerden on
bekend is. Maar ook de nieu
we generatie gereformeerd-
vrijgemaakte theologen
kent het werk van Schilder
nauwelijks, weet drs. G. Ha-
rinck, historicus uit Leiden.
Dat is betreurenswaardig.
"Schilder is een van de be
langrijkste theologen van
deze eeuw".
door
Wim Schrijver
Maar vergeten is hij niet. Gisteren
bezochten zo'n 700 belangstellen
den de herdenking van de honderd
ste geboortedag van Schilder aan de
Vrije Universiteit in Amsterdam.
De organisatie van het symposium
'Geen duimbreed!' was in handen
van het aan de VU verbonden Histo
risch Documentatiecentrum voor
het Nederlands Protestantisme
(1800-heden). Harinck, werkzaam
bij het centrum, noemt de bijeen
komst op de van oorsprong gerefor
meerde universiteit "heel bijzon
der". "De VU was in 1944 niet be
paald Schilder-gezind".
Harinck is blij met deze herden
king, die in de gereformeerde we
reld bredere aandacht trekt dan al
leen onder de gereformeerd-vrijge-
maakten, die overigens later dit jaar
wel hun eigen herdenking hebben.
"Wil je over de gereformeerde over
tuiging nadenken, dan kun je ge
woon niet om Schilder heen. Hij
hoort erbij". Schilder, die in 1952
overleed, was volgens hem een op
vallende, authentieke stem. "Je
hoeft maar een artikel van hem op
te slaan of je vindt iets spranke-
lends, iets waarvan je zegt: hé, dat
heb ik zo nog nergens anders gele-
"Schilder stak met kop en schou
ders boven het maaiveld uit", zegt
Harinck met overtuiging. Hij publi
ceerde enige tijd terug een keuze uit
het werk van de grote theoloog, ove
rigens slechts een van de uitgaven
die dit herdenkingsjaar het licht
zien. Schilder was een zeer veelzij
dig figuur, weet hij. Dat bleek giste
ren ook; achttien verschillende
sprekers belichtten evenveel
deelaspecten uit het omvangrijke
werk van Schilder. "Wat ik vooral
interessant vind, is dat hij in ge
sprek was met zijn eigen tijd".
In tegenstelling tot het beeld dat
velen van hem hebben, was Schil
der niet iemand die ^automatisch
voortging in het oude gereformeer
de spoor. Heilige huisjes waren niet
veilig voor hem. "In gesprek zijn be
tekent dat je ook je eigen standpun
ten durft te heroverwegen. En dat is
een van de interessantste elemen
ten van Schilder. Hij heeft zich erg
bezonnen op zijn eigen traditie. In
dat opzicht is hij van groot belang
geweest voor het gereformeerde
erfgoed".
Charmant
De gereformeerde theoloog heeft in
zijn tijd velen aangesproken. Het
kerkelijk blad 'De Reformatie',
waarvan hij sinds 1935 de-enige re
dacteur was, trok alom de aandacht.
"Je moet je voorstellen dat er toen
i op het boek 'Ontmoetingen met Schil-
in de kerkelijke wereld een heel an
der klimaat heerste. Men wisselde
onderling beleefdheden uit. en dan
komt er opeens iemand tussendoor,
die daar doorheen banjerde, prikjes
uitdeelde". Daar komt bij, aldus Ha
rinck, "Schilder inspireerde. Hij gaf
zijn standpunten steeds weer een
nieuwe, orginele vorm".
"Hij was op zijn best als hij een te
genstander had. En en passant ont
wikkelde hij zo zijn eigen denken".
Schilder staat daardoor te boek als
een zelfstandige figuur en als een
polemicus, pennestrijder. Het ge
volg: "Er heeft altijd verdeeldheid
om hem heen bestaan. Door het
conflict van 1944 lijkt het net alsof
alleen het deel dat zich 'vrijmaakte'
zich in zijn ideeën kon vinden. Maar
AMSTERDAM (GPD) - "Het
Leger des Heils is in het begin
van deze eeuw al actief geweest
in Rusland, Letland, Estland,
Hongarije, Tsjechoslowakije en
in Oost-Duitsland. We werden
echter in deze landen verboden,
niet alleem omdat we christelijk
zijn, maar omdat ons werk in
uniform gebeurde en het Leger
des Heils van orgine een Engel
se organisatie is".
door
Bert Pol
Maar het heilsleger keert naar
Oost-Europa terug, zo laat majoor
Dirk Verpoorte weten. Na de recen
te politieke aardverschuivingen
gaat het Leger des Heils in de ko
mende tijd onderzoeken welke mo
gelijkheden er zijn om in de ver
schillende Oosteuropese landen
weer volop te gaan draaien.
Daartoe is een verzoek uitgegaan
van het internationale hoofdkwar
tier in Londen naar enkele West-
europese afdelingen, die elk een
land voor hun rekening nemen. Zo
is het nationaal hoofdkwartier in
Amsterdam aangewezen om te pro
beren in Tsjechoslowakije het
korps nieuw leven in te blazen.
Geen eenvoudige taak want de Oos
teuropese heilsoldaten van toen zijn
er niet meer of ze zijn bejaard.
Het Russische Leger des Heils,
Armija Spasjenija, is al sinds 1921
verboden. Tsjechoslowakije volgde
dit voorbeeld in 1949, terwijl een
jaar later de Oostduitste communis
ten een eind maakten aan alle activi
teiten van het korps. "Wat er van het
Leger des Heils in deze landen over
bleef ging illegaal door. Er werden
bijvoorbeeld in het geheim huis
diensten gehouden", aldus Ver
poorte in het Amsterdamse hoofd
kwartier.
Nadat Gorbatsjov was aangetre
den kwam er allereerst in de Sov
jetunie meer ruimte voor de kerken
en christenen. Vertegenwordigers
van het Leger des Heils uit Zweden
en Finland mochten medio vorig
jaar afreizen naar Leningrad en be
legden in deze Noordrussische stad
voor het eerst weer enkele openbare
samenkomsten.
Vanaf dat moment waren de heilsol
daten weer welkom in Rusland, te
meer ook omat de Russische
menleving met een flink aantal
maatschappelijke problemen wor
stelt. "Er werd ons zelfs gevraagd
om te proberen het alcoholvraag
stuk op te lossen", merkt de 56-jari-
ge Verpoorte op, die zelf in 1962
toetrad tot het korps en later als lui-
i- tenant werd uitgezonden i
den gemaakt. "In Rusland is nie
mand meer over uit die vroegere
Verpoorte voelde zich tot het Le- tijd", merkt Verpoorte op, "i
ger des Heils aangetrokken, "omdat
ik iets voor andere mensen wilde
doen". Dat kan nu ook weer in Oost-
Europa, zij het dat in de Sovjetun
een geheel nieuwe start moet wc
Tsjechoslowakije en in Hongarije
blijken nog mensen te zijn die zich
de tijd van het leger nog goed kun
nen herinneren".
Het Leger des Heils in Nederland
krijgt nu de taak om Tsjechoslowa
kije, waar het heilsleger Armda
Spsy wordt genoemd, onder zijn
hoede te nemen. Zweden is verant
woordelijk voor Rusland, Noorwe
gen voor de Baltische staten, Zwit
serland voor Hongarije, terwijl de
Bondsrepubliek, hoe kan het ook
anders, weer een Oostduitse afde
ling gaat oprichten.
"Wij gaan binnenkort bekijken
wat wij vanuit Nederland voor
Tsjechoslowakije kunnen doen.
Mogelijk dat de mensen daar die be
kend zijn met het leger van vroeger,
in staat zijn om iets van de grond te
krijgen. Wij moeten onderzoeken
welke hulp ze daarbij nodig heb
ben", zegt Verpoorte.
"Er moet daar geen nieuw soort
missiewerk ontstaan. De activitei
ten van het Leger des Heils hier
moeten niet worden overgeplant.
De mensen daar zouden zich hier
moeten oriënteren wat op wat wij
doen. Ik denk dat we in eerste in
stantie ook financieel moeten hel
pen", aldus Verpoorte. "Het kan
ook best zijn dat wij mensen uit
Amerika die van Tsjechische af
komst zijn en dus ook de taal spre
ken, uitnodigen om ons bij al deze
taken te helpen".
Hij voegt er aan toe: "Het Leger des
Heils verricht veel diaconaal werk.
Dat gebeurt ook door de kerken.
Wat Rusland betreft, de orthodoxe
kerk daar is eigenlijk alleen maar
zingend en biddend bezig en heeft
vrijwel geen diaconale activiteit.
Zo'n land is natuurlijk voor ons heel
belangrijk om daar weer actief te
zijn. Ik heb sterk de inruk dat men
daar op het Leger des Heils zit te
wachten". Dat moet ook voor de
DDR gelden gelet op het volgende
voorval.
"Tijdens het doorbreken van de
Muur in Berlijn zijn er gebeurtenis
sen geweest die heel ontroerend wa
ren. Er waren mensen die dachten
dat leger niet meer bestond. Ze za
gen plotseling aan westerse zijde
een muziekkorps van het leger spe
len en heilsoldaten die brood en
koffie uiteelden. Die mensen zeiden
toen: jullie meoten bij ons terugko-
Was het Leger des Heils in Oost-
Eruopa verboden, in het commu
nistische Cuba zijn er volgens Ver
poorte nooit problemen geweest.
"Dat komt omdat Fidel Castro zelf
op de zondagsschool van het leger
heeft gezeten. Hij is jong soldaat ge
weest en heeft altijd sympathie voor
ons gehad. We mogen van hem vol
komen vrij zelfstandig functione
ren. We hebben in Cuba bijvoor
beeld een eigen kweekschool".
nen nemen van het conflict en daar
door is hij vastgeprikt op de Vrijma
king. Kenmerk van Schilder was
niet zijn gelijkmatigheid, hij was
eerder een eruptie. Ernst en bezin
ning waren typerend voor hem en
dat zijn nou niet direct eigenschap
pen waarvan je zegt: dat spreekt
veel mensen aan. Juist omdat hij de-
puntjes op de i zette, kon hij fonke
len. Een bot mes fonkelt niet".
De 'gewone' gereformeerde syno
de heeft in 1988 erkend dat Schilder
en anderen indertijd onjuist zijp be
handeld. Deze uitspraak is bij lange
na niet voldoende om de enorme
kloof die is gegroeid tussen de meer
behoudende gereformeerd-vrijge-
maakten te overbruggen. Harinck.
zelf vrijgemaakt, hoopt dat het sym
posium, waaraan onder meer theo
logen van beide kerkgenootschap
pen hebben meegewerkt, kan bij
dragen aan het weer op gang komen
van een gesprek. Schilder was per
slot van rekening een van de eersten
die in gereformeerde kring in deze
eeuw over het begrip oecumene
heeft nagedacht.
Boeken:
Van dc hand van G. Harinck ver
scheen K. Schilder 1890-1952Een
keuze uit zijn werk. Kok Kampen. 21
gulden 90. Onlangs bracht dezelfde uit
gever een bundel opstellen op de
markt, Ontmoetingen met Schilder.
onder redactie van G. Puchinger. 65
gulden. Uitgeverij Van Wijnen in Fra-
neker publiceerde Eerste Rede, Eerste
Optreden: Gereconstrueerd en inge
lijst door drs. E. A. dc Boer. 22 gulden
vijftig. Van Wijnen zorgc ook voor een
heruitgave van Schilders werk Chris
tus en cultuur, met verklarende aante
keningen voorzien door de vrijge
maakte hoogleraar prof. dr. Douma.
Van het symposium 'Geen duimbreed!'
verschijnt in het najaar een bundel on
der redactie van J. dc Bruijn cn G. Ha
rinck (prijs ongeveer 35 gulden). Ver
der brengt over Oosterbaan Le Coin-
trc in Goes, nog steeds dc uitgever van
het weekblad Dc Reformatie, een foto
biografie op de markt. En, tenslotte, in
het najaar verschijnt in vrijgemaakte
kring K. Schilder: aspecten van zijn
werk onder redactie van de J. Douma.
C. Trimp cn K. Vcling, prijs 29 gulden
75.
ook veel mensen die niet meegin
gen waren geschokt over zijn afzet
ting".
'Een lam in de omgang, een leeuw
op papier', zo werd er van hem ge
zegd. "Inderdaad. Eén ding komt in
de verhalen over Schilder heel dui
delijk naar voren: hij was een char
mante man, maar niet zo gemoede
lijk. En als hij ging schrijven, dan
was hij zeer fel, scherp. Daarbij ging
het hem niet om de persoon, maar
om de zaak. Zijn openheid in dis
cussies en zijn scherpe accenten
zijn niet altijd even goed gewaar
deerd. Dat heeft hij zich ook niet al
tijd even goed gerealiseerd, waar
door hij vaak het idee had niet goed
begrepen te zijn".
Schilder ging bijvoorbeeld in de
slag met dr. J. G. Geelkerken, die de
volksgeschiedenis is ingegaan als
de man die ontkende dat de slang in
het paradijs had gesproken en voor
al onder jonge theologen bijval
kreeg. Ook de populaire Duitse
theoloog Karl Barth, die hem zeer
boeide, werd door Schilder uitein
delijk te licht bevonden. En hij
werd ook zeer bekend als de criticus
van Abraham Kuyper, waarbij de
leerkwestie van de doop aanleiding
vormde voor het kerkelijk conflict
dat in de oorlog tot uitbarsting
kwam.
Maar Schilder was ook de man met
de grote interesse voor literatuur,
voor het klavier en ook voor princi
piële kwesties in de samenleving.
"Hij was geen Kuyper, geen politi
cus. Schilder zorgde voor de bezin
ning". Zo nam hij in de woelige ja
ren dertig een radicaal standpunt in
tegenover de groeiende NSB en was
hij een van haar scherpste critici in
de eerste maanden van de bezet
ting. "Hij had grote invloed. Dat
kun je je nu moeilijk voorstellen
van een gereformeerde theoloog,
maar hij behoorde tot een destijds
belangrijke cultuurkring, waarvan
bijvoorbeeld ook Colijn lid was".
Zijn openlijke veroordeling van
het nazidom bracht hem in 1940 in
de gevangenis en leverde hem een
verbod op om nog enige publieke
Harinck: "Kenmerk van Schilder
eerder een eruptie".
uitspraken te doen. Twee jaar later
werd hij opnieuw gezocht en moest
hij onderduiken. Een deel van die
tijd bracht hij door in de woning
van de Leidse arts P. Jasperse aan
de Witte Singel 72. In zijn onder
duiktijd verweerde hij zich tegen de
synode die volgens hem ten onrech
te leeruitspraken bindend had op
gelegd.
Dat leverde hem in 1944 schor
sing en afzetting als predikant en
hoogleraar op. Ook anderen deel
den dat lot. In augustus '44 stelde
Schilder toen op zijn Leidse onder
duikadres de 'Acte van Vrijmaking
of Wederkeer' op, die tijdens een
openbare vergadering in Den Haag
door velen werd ondertekend. De
breuk was daarmee een feit. Ha
rinck vindt het begrijpelijk dat ve
len zich nog steeds afvragen waar
om zo'n pijnlijke kerkstrijd in de
vas niet zijn gelijkmatigheid, hij was
(foto Jan Holvast)
oorlog plaatsvond. "Die vraag heeft
men zichzelf toen ook gesteld".
"Er zat iets bij van: we laten ons
niet dicteren door de nazi's. Er
speelde toen ook de gedachte mee
dat de tijden zo ernstig zijn, dat we
nu naar elkaar toegejaagd zouden
worden. Want, er moest eindelijk
rust in de kerk komen. Bovendien,
mensen die nu zo'n vraag stellen
denken vaak dat iedereen de hele
dag bezig was met het verzet. Maar
het dagelijkse en kerkelijke leven
ging natuurlijk voor een groot deel
gewoon door". Overigens was
Schilder één van de velen die er bij
de synode op aangedrongen had om
de zaak te laten rusten.
In de jaren na de oorlog heeft een
gekwetste Schilder "uiteraard niet
zulke aardige dingen" gezegd over
de 'gewone' gereformeerden. "Hij is
overleden voor hij afstand had kun-
(Witte Donderdag: WD. Goede Vrijdag: GV)
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogt, kerk 10 ds Nauta.
11.45 oec studentend. 7 evensong. GV 7.30 ds
Nauta; Marekerk 10 ds Groenendijk. 5 ds Meij-
ers, GV 7.30 dr Meijers ha; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds Koolstra, WD 7.30 ds Koolstra
ha; Oecumenische geloofsgemeenschap De
Regenboog (Merenwijk) 9.30 vic Vd Wel en ds
Alblas. 11.15 vic Vd Wel en pastoor Vd Well,
WD 7 pastor V Well, GV 7.30 ds Alblas: Bethte-
hemkerk (Driftstr.) GV 10 ds Alblas ha; Bevrij-
dingsk. (Montgomerystr.) 10 en 5 ds Rietveld.
GV 7.30 ds V Hunnik ha; Vredesk. (Burggra-
venl.) 10 ds Schouten. WD 7.30 ds Nauta ha,
GV 7.30 ds Schouten; Waalse kerk (Breestr.)
10.30 pasteur Ribs, GV 7 pasteur Ribs; 'Ste-
venshof (rk kerk Haagse Schouw) 11 kand Vd
Broeke, GV 7 ds V Lingen ha. Acad. Zieken
huis 10 pastor Delmarre en ds Mondeel. Diako-
nessenhuis elke za 10.30 rk. dienst, en 10.30
ds Bogaard, GV 10.30 ds Hemmes en ds V 't
Hof ha. Endegeest zie Oegstgeest. Geref.
Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak. (Suri-
namestr.) 10.30 ds Kamphorst; Oude Vest zie
Hoogl. kerk; Maranathak. zie herv. gem.; Be-
vrijdingsk. zie herv. gem.; verzorgingstehuis
Groenhoven 10 ds Verdoorn; Merenwijk zie
herv. gemeente. Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10
en 5 ds Houtman. Chr. Geref. K. (Steenschuur)
10 ds Stenebergen, 5 ds Den Hertog, GV 7.30
ds Den Hertog. Geref. Gem. (zie onder Leider
dorp). Geref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth. Gem.
(Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds Mostert. Doopsgez.-
Remonstr. Gem. .(Lokhorstk. Pieterskerkstr.)
10.30 ds Vos en ds Brüsewitz. Baptistenge
meente (aula 'Nieuweroord', Rijnsburgerweg
124) 10 en 7 ds Agtereek. Evang. Gemeen
schap (Middelstegr. 3) 9 en 10.30 ev Koehorst,
GV 7.30 ha. Evangeliecentrum-Pinksterbew.
(Bethlehemskerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra,
GV 8 jeugdd. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 ev
V Wieringen. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 4.30. Nieuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4. wo. 8. Zevende
dag-adventisten ('De Ontmoeting'. Noordhof
land V.schoten)elke za 10 tot 11 bijbelstudie,
11 tot 12 predikatie. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr. v.d. Heili
gen der L. Dagen (Brahmsl.) 10, 11 en 12.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) za 7. Christen
gemeenschap (Cronesteinkade 2) 9.45.
Rooms-Kath K. Haagweg za 7, zo 10.30, WD
7.30 euch, GV 3 kruisweg. 7.30; Herensingel
za 7. zo 9.30 en 11Rijndijk (Stevenshof) za 7.
zo 9.30; Steenschuur za 7. zo 8.30.10.11.30.
6 en 7 (lof); Boshuizerkade za 7, zo 9.30 en 11
Lammenschansweg za 7. zo 9 en 10.30; Haarl-
.straat za 7, zo 10.30 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds Verseput, GV
7 ds Verseput en hr Hofenaar ha.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds Schilt,
7 ds V Achterberg. Geref. Kerk 10 en 6.30 ds V
Wijngaarden ha. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 ds
Den Hartog. Rk Kerk za 7, zo 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds Jonkman, 5 ds Wilschut, ma,
di en wo 7.30, GV 7.30 ds 't Hooft en ds Jonk-
man ha; Kruiskerk 10 ds 't Hooft; Opstandings-
kerk 10 ds Ommering. GV 7.30 ds Boer en ds
Ommering ha; G. Herderkerk 10 ds Nieuwen-
huis. 6.30 ds Taselaar, WD 7.30 ds Nieuwen-
huis. GV 7.30-ds Moll; De Bron 9 ds Taselaar.
10.30 en 6.30 ds Moll. WD 7.30 ds Taselaar.
GV 7.30 ds Wigmans; Ashram (Marsdiep) 10
ds Mulder, WD 9.30 ds Mulder. GV 7.30 ds
Mulder; Oudshoornse kerk 10 ds Vd Burg, GV
ds Ter Bals; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 en
6.30 ds Ouwendijk, GV 7 ds Ouwendijk ha. Ge
ref. Kerk Mar.kerk WD 7.30 ds Jonkman en drs
Wilschut ha. GV 7.30 ds Wilschut; Salv.kerk
WD 7.30 ds Ommering en ds Boer ha. Geref.
K. Vrijg. (school Bospark. Beatrixl. 4) 9.30 en 5
ds Room. GV 7.30 ds Room. Ned. Geref. Kerk
(school Willemstr.) 9.30 ds Louwerse. 4.30 ds
Janssens, GV 8 ds Janssens. Chr. Geref. Kerk
(Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30 ds V Me.j. GV ds
Vd Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30
en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30
ds Koekkoek, GV 7.30 ds Koekkoek. Bapt
.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10 ds
Süssenbach. 6.30 Bart v Empel. Volle-evang-
.gem. ('De Ark'. Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr Vis
ser. Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgenstersch.
Briljantstr. 1)10. Christengemeente 'De Hoek-'
steen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan) geen
opgave. Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7
(laatste zondag van de maand 5 u Remonstr.
Gem. (Van Mandersloostr. 36) geen opgave.
Rk Kerk: Bonifaciusk. za 7, zo 9.45 en 11.30;
Piusk. za 7, zo 9 en 10.30; De Bron za 7. zo
9.30 en 11.
BENTHUIZEN Herv. Gem. 9.30 ds Boer. 6 ds
Hoek. GV 7.30 ds Boer. Geref./Herv. Gem.
(geb. 'De Hoeksteen'. Schweitzerstr.-Bern-
hardstr.) 10 ds Molenaar, 5 ds Heule. Geref.
Gem. 9.30 en 6 ds V Aalst, GV 7.30 ds V Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gém. Dorpskerk 10 en
6.30 ds Vd Scheur; Salv.kerk 10 en 5 ds Ter
louw, ma, di en wo 7.15 vesper; Bethl.kerk
(Nieuwerbrug) 10 en 6.30 ds Vd Hoef. Geref.
Kerk 10 ds Elderman en ds Zoutman, 6.30 ds
Zoutman. WD 7.30 vesper. GV ds Elderman.
Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 ds Simpelaar.
4.30 ds Geersing, GV 7.30 ds Simpelaar. Ge
ref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30. Evang.-
Luth. Gem. geen opgave.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
Jansen, 6.30 ds Heijting jeugdd, GV 7.30 ds
Jansen ha; De Stek 9.30 dr Haitsma, GV 7.30
dr Haitsma ha. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds De
Jong, GV 7.30 ds De Jong ha. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 5 ds Oosting. GV 7.30 ds Oosting ha.
Geref. Gem. 9.30.4 ds Driessen, GV 7.30. Vol
le Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijnstr.
83) geen opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 10.30 en 6.30
ds Alblas ha, GV ds Alblas gez dienst. Geref.
Kerk 9 en 5 ds Huisman ha, GV 7.30 ds Huis
man. Rk Kerk: dorp za 7, zo 10 en 11.30; Anker
za 7. zo 11ma 7, WD 7. GV 7; Rijndijk zo 9.30,
wo 7.30, WD 7.30, GV 3.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds Rothfusz, GV
10 ds Verbeek. 7 ds Rothfusz ha. Geref. Kerk
('Hoeksteen') 10 ds Rothfusz, WD 7 ds Hof
land. GV 7 ds Hofland; Parkwijk GV ds Roth
fusz. Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds V Langevel-
de. GV 7.30 ds V Langevelde ha. Rk Kerk:
Mart. za 7, zo 9 en 11ma 7.30, WD 4 en 7.30,
GV 2.30 kruisweg. 7.30; Jozefk. za 7, zo 10 en
11.30. di 7.30, WD 7.30, GV 2.45, 7.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds V Dok. Rk
Kerk za 7. zo 9.15.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds Koldewijn. GV 7
ds Vollebregt. Rk Kérk za 7, zo 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk.10 ds De Graaf, 6 prof Vd Beek, GV 10
en 7.30 ds De Graaf ha; Ontm.kerk 10 ds Sloof,
6.30 hr Hoffenaar evang. dienst, GV 7.30 ds
Sloof ha. Herv. Gem. 'De Rank' (P Groen-col-
lege) zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds
Vd Horst, 5 ds V Breevoort. Rk Kerk za 7. zo
10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Sjollema ha, 6 ds Visser. GV 10 ds Sjollema,
7.30 ds Hovius; O. Kerk 10 ds Vroegindeweij
ha. 6 ds Christ, GV 7.30 ds Christ; Ichthusk. 10
ds Vd Berg ha. 6 ds Bogaard ha. GV 7.30 ds
Vroegindeweij; Pniëlk. 9.30 ds Ten Voorde ha,
6 ds Hovius ha, GV 9.30 ds Volk, 7.30 ds Stam;
Maranathakerk (Rijnsoever) 10 10 ds Volk ha,
6 ds Stam ha, GV 7.30 ds Vd Berg. Overdui*
2.15 ds Bogaard, G V 2.15 ds Vd Beid ha. Herv.
Gem. 'De Rank' (Helmbergweg 10) 10 hr Berk-
heij, WD ds V 't Hof, GV ds V 't Hof. za ds Wes
terhof. Geref. Kerk Vr.kerk 10 dr Schelhaas. 5
ds Vd Horst; Triumfatork. 10 ds v Breevoort.
6.30 zie Ontm.kerk. Geref. K. Vrijg. 9.30 en
5.30 ds Heida. Ned. Geref. K. (aula Bestevaer
mavo) 10. Chr. Geref. K. 10 en 5. Vrije Chr. Ge
ref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd Beid. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5, GV 10 en 5. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang-
.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
(Ambachtsweg 2) 10 hr Brussel. Soefi (Zuid
duinweg) elke 1e en 3e zondag, 4.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
en 7 ds Vd Lugt, WD 7.30 ds Vd Lugt en ds
Lapré ha, GV 3 ds Bade. 7.30 zie geref. kerk.
Geref. Kerk zie herv. kerk, WD 7.30 zie herv.
kerk.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds Vd Born, 3 ds Bovenberg, 6.30
ds Vd Bom, GV 7.30 ds Stegeman ha; Schep-
pingsk. 9 ds Oosthoek, 10.30 ds Oosthoek en
ds V Loenen, WD 7.30 ds Vd Born ha, GV 7.30
ds Lietaert Peerbolte; Dillenburg di 2.30. Ley-
thenrode GV 6.30 ds De Leeuw. Elis.-zieken-
huis 10 rector Vijtigschild, WD 8, GV 8. Geref.
Gemeente Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr. 73)
10 en 4.30 ds Boogaard, GV 7.30 ds Bogaard.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10. Rk Kerk za 7.
zo 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. WD 7.30 ds Vd Kooi.
Geref. Kerk 9.30 ds Vd Kooi, 7 Sipke vd Land
jeugdd, WD 7.30 zie fjerv kerk, GV 7 ds Vd
Kooi. Rk Kerk za 7. zo 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Verdijk. 7
ds De Gelder; Pauluskerk 10 ds De Gelder.
Geref. Kerk 10 ds Bos Bennebroek, GV 7.30 ds
Boswijk. Geref. K. Vrijg. (Pnnsessestr, 1) 10.45
ds Geersing. 3 ds Grutter. GV 7 ds Geersing.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds Schuurman,
5 ds Vos, GV 7.30 ds Vos. Chr. Geref. Kerk 10
en 4.30 ds V Dijken, GV 7.30 ds V Dijken. Ge
ref. Gem. za 3 ev Versteeg dienst met gehandi
capten, GV 7.30. Evangeliegemeente (Heere-
weg 52a) 9.45 hr Piet ha. GV 7.30 hr V Duyven-
bode. Rk Kerk: Agathakerk za 7. zo 10 en
11.30. WD 7. Poelpolder za 7. zo 10.30. WD 7;
Mariakerk za 7. zo 9 en 10.15. WD 7.30 euch.
GV 3 kruisweg. 7.30; Engelbew. za 7. zo 10 3o!
WD 7. GV 3 kruisweg. 7.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds v Mourik.
6.30 dr Haitsma. GV 7.30 ds V Mourik. Geref.
Kerk 9.30 ds Vd Weg. 5 hr V Olst. ma, di en wo
7.30 avondgebed. WD 7. GV 7.30 ds Vd Weg.
Chr, Geref. Kerk 9.30. 2.15 ds De Romph
Noordeloos, WD 7.30 ds V Zonnveld. Remon
str. Gem. 10 dr Meijering, WD drs V Woerden-
Surink. Evang. gem. (ver.gebouw 'De Rank',
Regthuysplein) 12 nam. Rk Kerk za 7, zo 9 en
10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds De Graaff,
6.30 ds Molenaar jeugdd. Geref. Kerk 9.30 hr V
Hilten, 7 drs Baane. Rk Kerk za 7. zo 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds Vd
Staat ha. 7 ds Bergsma, GV 9.30 en 7 ds Vd
Staat ha. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds Rang.
GV 7.30 ds Rang. Chr. Geref. Kerk 9.30 en
4.30 ds V Vuuren, 7.30 ds V Roekei. Rk Kerk
za 7. zo 10, WD 7.30. GV 3, 7.30.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7. Geref. Kerk
(W. Verlaat) 10 ds Hiensch, 7 hr Schreuder.
NOORDWUK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Vd Lee. 5 ds Kuit, WD 7
ds Vd Lee; Hoofdstr. (Zee) 10 ds Mooi. 5 ds El-
gersma. GV 10 ds Ruitenburg; De Rank (Golf
baan) 10 ds Vd Velden. Geref. Kerk Buurtkerk
(Hoofdstr.) 10 ds Kuiper, GV 7.30 ds Ruiten-
burg; Vinkenl. (Binnen) 10 ds Elgersma, 7 ds
Scholte. GV 7.30 ds Elgersma. Kapel W. v.d.
Bergh-stichting 11 ds Elgersma. 'Sole Mio' 9 ds
Elgersma. Evang. centrum 'De Ark' (picképl. 1)
10 hr Adelmund. 7 hr V Duin. Ned. Prot. Bond
(aula O.Zeew.) GV 7.30 ds Friederich ha. Rk
Kerk Zee za 7. zo 10.30, WD 7.30, GV 3 kruis
weg, 7.30; Binnen za 7. zo 9.30 en 11WD
7.30, GV 10.30 kruisweg voor kinderen, 3
kruisweg, 7.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 en 7 ds Vd
Meij, GV 7 ds Vd Meij ha; De Zilk geen dienst.
Rk Kerk Victork. za 7. zo 9 en 11Jozefk. za 7.
zo 9 en 10.30; De Zilk za 7. zo 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds Kooman; Pauluskerk 10 ds Da Cos
ta, GV 7.30 ds Plomp; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 ds Smit-Maris, 7 ds Plomp. GV
7.30 prof Kuiper. Geref. Kerk 10 ds Kooman,
WD 7.30 ds Da Costa ha. Geref. Kerk Vrijg.
(aula Dr. Schilderschool) 10.30 ds Hoogen-
doorn, 4.30 ds Wendt. GV 7.30. Ned. Geref.
Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds Smouter, 4 ds
Janse, GV 7 ds Janse. Van Wijckerslooth 4 ds
Rijksen, GV 3 ds Rijksen. Endegeesl 10 pater
Boshouwers. WD 7 ds Friederich. Volle-evan-
geliegem. (Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk
za 7. zo 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk za 7. zo 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds Heijting ha, 9.30 en 7 ds Heijting ha.
Geref. K. 10 en 3 ds Zijl, GV ds Zijl. Remonstr.
Gem. GV 7.15 dr Meijering. Rk Kerk za 7. zo 10
en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
za 7. zo 10.30; Petrus-B. za 7. zo 9.30 en
10.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 kand
Henzen. 7 ds Jansen. Chr. Geref. K. 9.30 en 5
ds Korving.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds Smaling. 5 ds Wagter ha. GV 7.30.ds V Niel;
Bethelkerk 9.30 ds Wagter. GV 9.30 ds Sma
ling. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds Snel, 5 ds
Terpstra; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds
Terpstra, 5 ds Cziria; Maranathakerk 9.30 ds
Cziria, 5 ds Snel. Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15
ds Grutter. GV 10 ds Grutter. Chr. Geref. K.
9.30 en 5 ds Korving. Evang. Christengem.
(aula mavo) 10 hr Vork, GV 7.30. Rk Kerk zo
10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. GV 10 ds Volleb
regt ha, 7.30 ds Biewinga. Geref. Kerk 9.30 ds
Bras, 7 ds Eschbach Aalsmeer open deur"
jeugdd, GV zie herv kerk. Chr. Geref. K. 10 en
5 ds Hogenbirk, GV 7.30 ds Hogenbirk. Ned.
Prot. Bond (Jul.laan 17) WD 7.30 mw Broström
Roelofarendsveen. Rk Kerk za 7. zo 9.30 en
11WD 7.30, GV 2.30 kruisweg. 7.30. St. Bar
nardus zo 10.
TER AAR- Herv. Gem. 9.30 ds Vd Hoeven.
6.30 ds De Haan. Geref. Kerk 9.30 ds De
Reus, 6.30 ds Davidse. Rk Kerk Aardam za 7,
zo 9 en 12; kerk Langeraar za 7, zo 9.30 en
11.30, WD 7.30, GV 3 en 7.30.
VALKENBURG- Herv. Gem. 10 dr Vermeulen.
6.30 ds Teygeler. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds
Oegema ha. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4 ds Hei-
da. GV 6.30 ds Heida.
VOORHOUTHerv./Geref. Kerkgemeenschap
10 ds Biewinga. GV ds De Jong. Rk Kerk za 7.
zo 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN- Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds Ledegang. GV 10 en 7.30 ds Schaap ha; De
Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds De Zwart,
WD 7.30 ds De Zwart, GV 7.30 ds Blanken;
'Rehoboth' (Van Leeuwenhoekkade) 9.30 ds
Vd Bergh, 4.30 ds Gaverkamp. GV 7.30 ds V
Kooien. Hulp en Heil-kerk ('Schakenbos'.
Leidschendam) 10 ds Verheule, WD ds Honig.
Geref. Kerk 10 ds Schaap. 7 ds Ledegang, GV
7.30 ds Ledegang. Geref K. Vrijg. (Bachlaan)
9 en 4.30 ds Geersing. Rk Kerk Laur.kerk za 7.
zo 11.30; M. Godskerk. za 7. zo 10. Kerk van
Engeland (British school in The Netherlands. J.
v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst. Aula-
basisgemeenschap (in 'Onderdak') geen
dienst. RK Kerk Laurentius WD 7,30 euch, GV
3 kruisweg; Moeder Gods, WD 7.30 euch, GV
7.30..
WADDINXVEEN: Herv. Gem Brugk. 9.30 ds
Kunz. 5 ds Schipaanboord; Hoeksteen 9.30
drs Vergunst, 6.30 ds Kunz; Bethelk. 9.30 drs
Exalto. 5 ds Goossen; Rehoboth-school 9.30
ds Goossen; Imm.kerk 9.30 en 7 ds V Houwe-
lingen. Geref. Kerk Kruisk. 10.15 en 5 ds De
Moor; Ontm.kerk 9.30 ds Bongers. Geref. K.
Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en 2.45 s Hoogendoorn.
Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5 ds Vd Want.
Oud-Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en
6.30. Remonstr. Gem. geen dienst
WARMOND: Herv. Gem. 10 dr Muis, GV 7 dr
Muis. Rk Kerk za 7. zo 9 en 10.30. ma 7. di 7.
wo 9 vm. WD 3. 7.30, GV 3 kruisweg, 7.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds
Steenstra, 4.30 ds v Dis ha;<Kievietk. ('Samen
op weg') 10 ds Janse de Jonge; Messiask. 10
ds Hellendoorn; Dorpscentrum 9.30 ds Abma.
Geref. Kerk Zijllaan 10 ds Wolthuis. 7 ds
Terpstra. WD 7.30 ds Vd Woude ha. GV 7.30
ds Vd Woude. Ned. Prot. Bond (Kerkdam)
10.30 ds Fockema, GV 7.30 ds Fockema ha.
RK Kerk Jozef za 7. zo 9.30 en 11WD 7. GV 3
kruisweg. 7Will, za 7. zo 9.30 en 11WD 8. GV
8; GH za 6. zo 10.30.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds V 't Hof.
6.30 ds De Graaf. GV 7.30 V 't Hof. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 drs Aalders ha. GV 7.30 drs Aal-
ders. Ned. Prot. Bond (De Wijk. Schoolstr. 20)
geen dienst. Rk Kerk zo 10.30.
ZEVENHOVEN Herv. Gem. 9.30 ds De Haan.
Geref. Kerk 9.30 hr Schreuder. 7 ds Ribberink
Rijnsburg.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 5 vesper. Rk
Kerk St. Jan za 7.30, zo 9.30, GV 7.30; Chr.
Dienaark. za 7, zo 10, WD 7.30, GV 3 kruis
weg. Meerburgkerk H. Rijndijk za 7, zo 10 en
11.30.
ZWAMMERDAM Herv Gem. 10 ds Gall. 6 30
ds Jonkers jeugdd. GV 7 30 ds Poot ha. Geref.
Kerk 10 dr De Jong, 6 30 z.e herv kerk. GV
7.30 ds Buikema. Remonstr. Gem. GV 7 ds
Thieme.
