Ramadan: de jaarlijkse oefening in zelfbeheersing
'Paus stierf voor hij te veel schade aanrichtte'
Iedere moslim vanaf twaalf jaar gehouden aan voorschriften van vastenmaand
John Cornwell onderzocht omstandigheden rond de dood van Johannes Paulus I
ALPHEN AAN DEN RIJN -
Niet eten, niet drinken, niet ro
ken en zelfs niet kauwen. De
Ramadan, die deze week is be
gonnen, vraagt heel wat van de
moslim-gelovigen. Pas na zons
ondergang variërend van half
tien tot ruim kwart over tien
mag er gegeten worden. Ook de
jeugd vanaf twaalf jaar is aan dit
collectieve vasten gehouden.
"Met het oefenen van zelfbe
heersing moet je heel vroeg be
ginnen. Kijk naar een boom.
Een jonge boom kun je buigen,
een oude niet".
door
Wim Schrijver
Het ontmoetingscentrum van de
Turks Islamitische Kulturele Vere
niging in Alphen aan den Rijn aan
de Pallasstraat, staat op z'n kop. Er
wordt druk gewerkt om de ruimte
beter in te delen. In het gedeelte
waarin de Haci Bayram Moskee is
ondergebracht, heerst echter volle
dige rust. Want de moskee neemt
tijdens de maand Ramadan, die
dinsdag een aanvang nam, een cen
trale plaats in.
Geen verbouwing van de moskee
dus, maar "de ruimte is wel te klein
geworden", verzekert Unit Ugur, de
voorzitter van de vereniging. Want
de Turkse gemeenschap in Alphen
is het laatste jaar gegroeid tot een
kleine vijfhonderd leden. En omdat
de Ramadan door relatief veel mos
lims in ere wordt gehouden, blijkt
juist in deze maand dat de vloer in
de moskee niet groot genoeg is om
alle gelovigen te bergen die daar
dan bij voorkeur komen om hun
hoofd tijdens de dagelijkse salats
richting Mekka buigen.
Maar, Ugur toont zich niet onte
vreden over het gebouw waarvan de
vereniging sinds geruime tijd eige
naar is. Guus Stóve, die de gemeen
schap namens de gemeentelijke so
ciale dienst bijstaat hij heeft net
iemand geholpen met het invullen
van een formulier onderstreept
dit. "Het is een goede zaak dat deze
ontmoetingsruimte er gekomen is.
Vroeger moesten de mensen elkaar
in bijvoorbeeld de Hema ontmoe
ten".
Ugur, al sinds 1980 in ons land,
spreekt uitstekend Nederlands.
Sinds vorig jaar is hij voorzitter van
de culturele vereniging, terwijl hij
daarvoor secretaris was. "Jarenlang
was de vereniging wat passief, maar
met de komst van jongere mensen
is daar verandering ingekomen".
Zijn streven is om een brug te slaan
tussen de Turkse gemeenschap en
de samenleving. Zo organiseerde
hij enige tijd geleden een Turkse
week in de openbare bibliotheek.
Emancipatie
Ook wil de vereniging bijdragen
aan de emancipatie van de Turkse
gemeenschap zelf. "Wij stimuleren
bijvoorbeeld ouders om kinderen
hoger onderwijs te laten volgen".
En tijdens de gemeenteraadsverkie
zingen is de vereniging zeer actief
geweest om de mensen te betrek
ken bij de plaatselijke politiek. "Wij
hebben voor de mensen opgeschre
ven wat de partijen hebben beloofd
voor ons te zullen doen". Zo hebben
Ugur en de zijnen toezeggingen
over het door hen aan de orde ge
stelde tekort aan slachtfaciliteiten.
Wat de versterking van de relatie
tussen Turken en Nederlanders be
treft, heeft de vereniging volgens
haar voorzitter nog een dankbare
taak. Stóve: "Ik probeer die pogin
gen zoveel mogelijk te ondersteu
nen. Maar ik vind dat de verwach
tingen wel reëel moeten zijn. De
vereniging heeft een eigen verant
woordelijkheid, maar kan' lang niet
alles alleen. Ugur heeft bijvoor
beeld de huisvesting niet in zijn zak
zitten, maar dat is wel een enorm
prooieem". Er moet nog veel verbe
terd worden, weet hij.
Ugur grijpt de kans om het een en
ander uiteen te zetten over de Ra
madan, gretig aan. "Veel Nederlan
ders hebben heel weinig kennis. De
Ramadan is alleen maar bekend bij
een klein groepje dat zich er voor in
teresseert". Met zijn verhaal wacht
hij echter tot de imam is gearri
veerd. Nog maar sinds een paar we
ken is de moskee in het gelukkige
bezit van zo'n geestelijk leider; Cez-
mullah Ilhan is kersvers afkomstig
uit Turkije en de Nederlandse taal
dus nog niet machtig. Ugur vertaalt.
Eén van de voornaamste vereis
ten waaraan een goed geestelijk lei
der moet voldoen, is dat hij het ara-
bisch beheerst, zodat hij de Koran
in de enige juiste taal kan lezen. Tot
nu toe 'leende' de Alphense moskee
via het Turkse consulaat alleen voor
de Ramadan een imam. "Hij roept
de mensen bij elkaar en zorgt dat
wij hier een eenheid vormen", ver
telt Ugur. Ilhan heeft ook oog voor
de buitenwereld. Hadis Hareket Be-
rekat, 'waar beweging in zit, daar
rust zegen op', zo is zijn zegswijze.
Nagelbijten
De Koran zegt: O, jij, die gelooft!
Het vasten is u voorgeschreven,
zoals het voorgeschreven was aan
hen die vóór jou waren, zodat jij je
tegen het kwaad zult hoeden (2 vers
183). De verplichte vastenmaand, 29
of 30 dagen lang, schuift steeds elf
dagen in het jaar vooruit, daar de is
lamitische maanden aanvangen
met de komst van een nieuwe maan.
"De Ramadan vindt dus negen jaar
lang in de lente plaats, dan negen
jaar in de winter, enzovoorts".
De vastenmaand is de 'sultan' van
het jaar. Eén van de laatste vijf one
ven dagen van de Ramadan heeft
ook een speciale betekenis. In die
nacht, Lailat al-qadr, wordt her
dacht dat de Koran aan de grote
profeet is geopenbaard. Ugur ver
taalt zijn imam: "De mensen uit het
begin van de wereld, zoals Noach,
leefden veel langer dan wij tegen
woordig. Eens is aan Mohammed
gevraagd: die mensen konden dus
veel langer bidden en hun beloning
zou dus ook veel groter zijn. Aan
Mohammed is toen geopenbaard
dat een uur bidden tijdens de Lailat
al-qadr meer waard is dan duizend
maanden bidden zonder die dag".
Tussen zonsopgang (variërend
van vier uur tot half zes) en zonson
dergang om misverstanden te
voorkomen nauwkeurig vastgelegd
in een kalendertje mogen de mos
lims niets eten of drinken, terwijl
seksuele gemeenschap ook uit den
boze is. "Er mag niets in en uit het li
chaam gaan", licht Ugur toe. Over
geven en spuwen is dus ook verbo
den, evenals nagelbijten (de nood
zakelijke stoelgang is niet verbo
den). Na zonsondergang mag alles
gegeten worden. "Je moet er wel
Unit Ugur
(rechts) en Guus
Stóve in de ont
moetingsruimte
van de Turks Is
lamitische Kul
turele Vereni
ging in Alphen
aan den Rijn.
"De islam is niet
streng".
(foto Ben de
aan denken dat je niet iets eet waar
je extra dorst krijgt".
Alleen gezonde mensen moeten
zich aan deze voorschriften houden.
Zwangere en zogende vrouwen zijn
echter ook ontslagen van de vasten-
plicht, evenals reizigers. "De islam
is niet streng, maar zegt: alleen
mensen die daartoe in staat zijn,
moeten vasten. Kun je een dag niet,
dan moet je die later inhalen. Maar
kun je dat niet, omdat je bijvoor
beeld suikerpatiënt bent, dan kun je
ook tien gulden per dag betalen
voor de armen of drie keer per dag
iemand laten meeéten".
Als je iets zonder opzet in je lichaam
krijgt of je vergeet dat je moet vas
ten, dan hoef je zo'n dag niet in te
halen. "Maar je moet wel eerlijk
zijn, wantje mag Allah niet voor de
gek houden. Ga je op zo'n moment
wel door, dan moet je 61 extra da
gen vasten". Op de vraag naar het
waarom van al deze regels, reageert
Ugur met begrijpend knikken. "Het
vasten doen we voor Allah, maar
ook voor onszelf. Want wat heeft het
voor hem voor nut, dat wij vasten?
Het gaat om de oefening van je ei
gen wil".
De zelfbeheersing staat centraal.
"Je mag ook niet liegen of vechten.
ZjOU je tijdens de Ramadan dat wel
doen. dan vast je eigenlijk voor
niets". Tijdens de vastenmaand,
vervolgt Ugur, leer je ook weer aan
dacht te schenken aan armoede.
Daarnaast hervinden de gelovigen
de waarde van 'gewone' zaken als
brood en water. "Je laat tijdens de
Ramadan niet het water van de af
was weglopen". De seksuele ont
houding is misschien wel het be
langrijkste. "Zo leer je weer respect
De onderlinge eenheid vaart ook
wel tijdens de Ramadan. "Je bent
allemaal gericht op één doel". Tij
dens het feest dat de maand afsluit.
Id al-Fitr het 'suikerfeest'voorde
kinderen moeten allen elkaar op
zoeken, terwijl ook iedereen bij het
ochtendgebed in de moskee wordt
verwacht. "Daar moetje anderen je
excuses aanbieden voor wat je ver
keerd gedaan hebt. Ook worden
daar de conflicten bijgelegd. De
imam doet door een oproep tot een
heid".
Overigens is de ervaring van
Ugur dat de vastenperiode je na een
paar dagen een goed gevoel geeft.
"Vergelijk het met een grote beurt
van de auto". Hij vervolgt: "Met vas
ten bouw je een band tussen je li
chaam en je geest. De geest moet
het lichaam leren beheersen. De
strijd tegen de duivel, de satan
wordt extra moeilijk tijdens de Ra
madan. Daardoor kun je de rest van
het jaar beter in vrede leven".
Tijdens zijn korte pontificaat
van 33 dagen werd Johannes
Paulus I bij de wereldwijde
rooms-katholieke
geloofsgemeenschap enorm
geliefd. Maar de populariteit
van 'de lachende paus' was
binnen de muren van het
Vaticaan beduidend geringer.
Zoals één van de Romeinse
bagprozzi ('zwarte torren') het
uitdrukte: "De Heilige Geest
deed goed werk door ons van
hem te bevrijden voor hij te veel
schade aanrichtte".
De plotselinge dood van Johannes
Paulus op 28 september 1978 schok
te de Rooms-Katholieke Kerk. De
minzame Albino Luciani leek de
ideale keus. Aan zijn verkiezing
ging het kortste conclaaf van kardi
nalen in de geschiedenis vooraf.
"Het was alsof onze handen geleid
werden toe wij zijn naam opschre
ven", zei een kardinaal later. Maar
hoe was het dan mogelijk dat 'Gods
kandidaat' al na ruim een maand
het tijdelijke voor het eeuwige ver
wisselde?
"Wij waren hem niet waard", zo
probeerden sommige geestelijken
de dood van Johannes Paulus te
verklaren. Minder vroom waren de
geruchten die al snel op gang kwa
men, nadat er vanuit het Vaticaan
tegenstrijdige en onduidelijke ver
klaringen werden afgelegd rond de
dood van de paus, die 's ochtends
vroeg in zijn bed was gevonden.
Werd als officiële doodsoorzaak een
hartstilstand opgegeven, anderen
hielden het erop dat de paus ver
moord was.
In diverse boeken werden com
plot-theorieën uitgewerkt. Johan
nes Paulus zou een broeinest van
vrijmetselaars hebben ontdekt. Een
lijst met de bewuste namen zou hij
op de avond voor zijn dood hebben
bestudeerd. Anderen gingen verder
dan alleen maar suggereren dat de
KGB achter zijn dood zat. De
moordaanslag op Johannes Paulus
II in 1981 door de Turk Agca, vorm-
Het lichaam van Johannes Paulus I werd op 30 september overgebracht naar de St. Pieterskerk. "Het is buiten
gewoon ironisch dat tijdens de nacht van 29 op 30 september zes topspecialisten negen uur lang ploeterden met het
lijk van de paus om het toonbaar te houden", meent Comwell. (foto ap>
de daarvoor een aardige onderbou
wing.
In 1984 verscheen In God's Name
(Nederlandse vertaling: 'Gods wil
of maffia?') van de hand van David
Yallop. In deze bestseller werd de
dood van de paus gecombineerd
met de vrijmetselaarsloge P2 en de
ineenstorting van de Banco Ambro-
siano in 1982, enige weken later ge
volgd door de geheimzinnige dood
van directeur Calvi. Kardinaal Paul
Marcinkus, hoofd van de Vaticaan
se Bank die betrokken was bij de il
legale activiteiten van Ambrosiano,
zou corrupt zijn en zelfs niet voor
moord terugschrikken om zijn nek
te redden.
Nooit ondernam het Vaticaan seri
euze pogingen om deze verhalen te
ontzenuwen, terwijl met name ge
noemde functionarissen nimmer
processen wegens smaad voerden.
Maar toen Cornwell in 1987 voor een
serie over wonderen terechtkwam
bij aartsbisschop John Foley, presi
dent van de Vaticaanse Commissie
voor Sociale Communicatie, liet de
ze doorschemeren dat een serieus
onderzoek naar de. dood van Johan
nes Paulus I zeker op prijs zou wor
den gesteld.
Cornwell zag zijn kans schoon.
Voor hem zouden deuren geopend
worden, die tot dat moment geslo
ten waren gebleven. Zijn boek is
een uitvoerig verslag van alle ont
moetingen die hij in deze besloten
gemeenschap heeft gehad. Soms is
de informatie wel wat erg" uitbun
dig, maar zijn opzet om de lezer zelf
te laten oordelen, is geslaagd.
Corn-
wells relaas is even overtuigend als
somber stemmend over het hart van
de RK Kerk.
Toen zijn boek een jaar geleden
verscheen, zullen veel Vaticaanse
werknemers niet echt blij zijn ge
weest. "Hun misdaden zijn niet
'moord', 'roof of 'fraude; het zijn
'dubbelzinnigheid', 'economisch
hanteren van de waarheid', 'men
taal voorbehoud', 'kleinzielige eer
zucht', 'lafhartigheid', 'zwartmake-
rij', 'cynisme', een opvallend gebrek
aan 'vriendelijkheid' en gewone
De sluiers rond het sterfbed weet
Cornwell, na veel inspanningen,
één voor één weg te nemen. Veel ge
ruchten weet hij te weerleggen.
Nee, van een moord is geen sprake
geweest. Wel komt de schrijver tot
een andere, zeer pijnlijke ontdek
king: de paus was in de ministaat
een mikpunt van spot en hoon. Zijn
naïve redevoeringen, zijn onhandig
heden en inbreuken op het proto
col, werden in eindeloze verhalen
verteld.
Een verhaal dat de pauselijke secre
taris, John Magee, vertelde, is illu
stratief. Hij trof de paus eens hui
lend en op zijn knieën op het dak
aan, waar deze als een gekooid dier
regelmatig een wandelingetje ging
maken. De paus had een vertrouwe
lijk document laten vallen en de bla
den lagen over al de daken ver
spreid. De geestelijke vader maakte
zich het meest bezorgd over de boze
reactie van zijn staatssecretaris kar
dinaal Villot...
De getuigenissen van de intimi
van wijlen Johannes Paulus zijn
ook zeer ontnuchterend. De paus
was er van overtuigd dat zijn verkie
zing een vergissing was ("Waarom
in hemelsnaam kozen ze mij?"). Hij
bad, omdat hij de functie niet aan
kon, dagelijks om de dood. Hij wist
ook dat die vroeg zou komen, zodat
hij plaats kon maken voor 'de bui
tenlander' (de Pool die tijdens het
conclaaf tegenover hem zat...).
Door zijn wanhoop
heid overmeesterd, was de paus ge
reed om te sterven. En zijn naaste
omgeving heeft hem niets in de weg
gelegd, stelt Cornwell grimmig
vast. Iedereen kon volgens hem na
melijk weten dat de paus zeer ern
stig ziek was. Al jaren had hij last
van een abnormale stollingsfactor
van zijn bloed en de laatste dagen
van zijn leven liep hij met enorm
dikke enkels rond. Vrijwel zeker
stierf hij aan een longembolie, een
bloedprop.
De auteur: "Het is buitengewoon
ironisch dat tijdens de nacht van 29
op 30 september zes topspecialisten
negen uur lang ploeterden met het
lijk van de paus om het toonbaar te
houden voor langdurig begrafenis-
vertoon en toch niet één arts kan
toegeven verantwoordelijk te zijn
geweest voor zijn gezondheid tij
dens de laatste paar dagen van zijn
leven, toen hij ernstig ziek was en
door een tijdige behandeling zeker
te redden was geweest".
Recordtekort
Na over de schouder van Cornwell
mee te hebben gekeken, kan de le
zer zich prima vinden in het slot van
zijn boek: "De fluisteringen, de ge
ruchten, de theorieën vergezocht,
sensationeel, fantastisch dienen
allemaal één doel: ze leiden af van
het meest in het oog springende en
schandelijke feit van alles: dat Jo
hannes Paulus I stierf, veracht en
verwaarloosd door het instituut dat
bestond om hem tot steun te zijn".
Wat de Ambrosiano-connectie be
treft, valt Marcinkus volgens Corn
well niet meer te verwijten dan dat
hij ongeschikt was voor zijn taak.
Hij heeft wel de fout gemaakt "de
normen van de Italiaanse zaken-
praktijk toe te passen ten koste van
de hoge morele aanspraken van de
instelling die hij vertegenwoordig
de". Zo was de bankdirecteur zelf
de "onbedoelde architect" van di-
/eringstheorieën.
De gevolgen van een en ander zijn
duidelijk voelbaar voor het Vati
caan. Marcinkus zelf moest een jaar
geleden alsnog het veld ruimen (he
laas is dat met in het boek verwerkt)
en werd opgevolgd door vijf finan
ciële deskundigen. Zij maakten eer
der deze maand een recordtekort
van het Vaticaan bekend. Het
imago van de 'Heilige Staat' is ern
stig geschaad. Het is heel goed mo
gelijk dat deze neergaande lijn zich
nog verder zal doorzetten, mede
dank zij de pijnlijke waarheid van
'Als een dief in de nacht'.
Als ccn dief in dc nacht: dc dood van
Johannes Paulus I is uitgegeven door
de Standaard Uitgeverij in Antwerpen
en kost 34 gulden 50.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds Alblas,
11.45 oec studentendienst; Marekerk 10 dr
Meijers, 5 ds Smaling Rijnsburg; Maranathak.
(L. Morsweg) 10 ds Schouten; Oecumenische
geloofsgemeenschap De Regenboog (Meren
wijk) 9.30 en 1115 pastoor V Well; Bethlehem-
kerk (Driftstr.) geen dienst; Bevri|dingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds V Hunnik, 5 ds Schou
ten; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds Nauta;
Waalse kerk (Breestr.) 10.30 pasteur Ribs;
'Stevenshof' (rk kerk Haagse Schouw) 11 kand
Lems. Acad. Ziekenhuis 10 ds V Beinum.
Diakonessenhuis elke za 10.30 rk. dienst, en
10.30 ds V 't Hof. Endegeest zie Oegstgeest.
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) geen dienst; Oude Vest zie
Hooglandse kerk; Maranathak. zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. zie herv. gem.; verzorgingstehuis
Groenhoven 10 ds Veenstra; Merenwijk zie
herv. gemeente. Geref. K. Vnjg. (Herengr.) 10
en 5. Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en 5 ds
Den Hertog. Geref. Gem. (zie onder Leider
dorp). Geref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk
Driftstr.) 11.30. en 5.30. Evang.-Luth. Gem.
(Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds Haan. Doopsgez.-
Remonstr. Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.)
10.30 mw Vos-Wiegand. Baptistengemeente
delstegr. 3) 9 ev Jansen, 10.30 ev De Leeuw.
Evangeliecentrum-Pinksterbew. (Bethlèhems-
kerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra. Pinkster-
gem. (O. Vest 13) 10 hr Eikerbout. Leger des
Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en
4.30. Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en
4, wo. 8. Zevendedag-adventisten ('De Ont
moeting', Noordhofland V.schoten)elke za 10
tot 11 bijbelstudie, 11 tot 12 predikatie. Christe
lijke Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk
van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 10, 11 en 12. Oud-Kath. K. (Zoe-
terw.singel) 10. Rooms-Kath. K. Haagweg za
7, zo 10.30; Herensingel za 7, zo 9.30 en 11;
Rijndijk (Stevenshof) za 7, zo 9.30; Steen-
schuur za 7, zo 8.30, 10, 11.30, 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade za 7, zo 9.30 en 11Lammen-
schansweg za 7. zo 9 en 10.30; Haarl.straat za
7, zo 10.30 en 12.15; Merenwijk zie hen/, gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES Herv. Gem. 9.30 hr Hotfenaar.
ds Vd Haagen Leidschendam, 6.30 ds Boer.
Chr. Geref. Kerk 9.30 ds Westerink Bunscho
ten, 4 ds Rietveld Maarssen. Rk Kerk za 7, zo
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds Wilschut. 6.30 ds Jonkman;
Kruiskerk 10 ds V Wijngaarden; Opstandings-
kerk 10 ds Boer SoW-dienst, 6.30 ds Huisman
Hazerswoude SoW-dienst; G. Herderkerk 10
ds. Taselaar, 6.30 zie De Bron; De Bron 9 ds
Verheul Huissen, 10.30 ds Moll, 6.30 mw Rij
ken; Ashram (Marsdiep) 10 ds Nieuwenhuis;
Oudshoornse kerk 10 ds Cramer Oegstgeest;
Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds Ouwendijk,
.kerk 10 ds Ommering, 6.30 zie Opstand.kerk.
Geref. K. Vrijg. (school Bospark, Beatrixl. 4)
9.30 en 4.30 ds Simpelaar. Ned. Geref. Kerk
(school Willemstr.) 9.30 ds Janssens, 4.30 ds
Mudde Breukelen. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30 en 4.30 ds Vd Meij. Oud-Geref.
Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem.
(Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10
drs Stavleu. Volle-evang.gem. ('De Ark'. Pr.
Hendrikstr. 54) 10 hr Vd Hoorn. Pinkstergem.
'Het Licht' (Morgenstersch. Briljantstr. 1) 10.
Christengemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bet
hel'. hoek Emmalaan) geen opgave. Leger des
H. (Zonneweg 3) 10 en 7 (laatste zondag van
de maand 5 u.). Remonstr. Gem. (Van Man-
dersloostr. 36) 10dr Hulsbos. Rk Kerk: Bonifa-
ciusk. za 7, zo 9.45 en 11.30; Piusk. za 7, zo 9
en 10.30; De Bron za 7, zo 9.30 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds Boer, 6 ds
Jongkind Brandwi|k. Geref./Herv. Gem. (geb.
'De Hoeksteen'. Schweitzerstr.-Bernhardstr.)
10 ds Klapwijk. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds V
BODEGRAVEN Herv. Gem Dorpskerk 10 ds
Vd Hoef, 6.30 ds Meijndert Soesterberg; Salv-
.kerk 10 ds Terlouw, 6.30 ds Vd Hoef; Bethl-
.kerk (Nieuwerbrug) 10 ds Vd Scheur, 6.30 ds
Terlouw. Geref. Kerk 10 ds Elderman, 6.30 ds
Zoutman jeugdd. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.)
9.30 en 4.30. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10
en 6.30. Evang.-Luth. Gem. geen opgave.
Jong. Chr. Geref. Kerk 9.30 ds V Lan-
gevelde Hillegom, 5 ds Oosting. Geref. Gem.
9.30, 4. Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg.
Colijnstr. 83) geen opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 10.30 ds Al
blas, 6.30 kand Rodenburg. Geref. Kerk 9 ds
Huisman, 5 ds Wilschut Alphen. Rk Kerk: dorp
za 7, zo 10 en 11.30; Anker za 7, zo 10.30;
Rijndijk zo 9.00.
HILLEGOM: Herv. Gem. zie Hoeksteen. Geref.
Kerk ('Hoeksteen') 10 ds Rothfusz, 7 ds Ver
beek. Chr. Geref. Kerk 10 ds Oosting Boskoop.
5 ds V Dijken Lisse. Rk Kerk: Marl za 7, zo 9
HOOGMADE: Herv. Gem. 10. Rk Kerk z
KATWIJK AAN DEN RIJN Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds De Graaf, 6 ds Sloof; Ontm.kerk
10 ds Slof, 6.30 ds De Graaf. Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk aan Zee.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Vroegindeweij. 6 ds Stam; O. Kerk 10 ds Sjolle-
ma. 6 ds Hovius; Ichthusk. 10 ds Ten Voorde. 6
ds Vroegindeweij; Pniëlk. 9.30 ds Vd Berg. 6 ds
Sjollema; Maranathakerk (Rijnsoever) 10 10
ds Bogaard. 6 ds Volk Overdum 2.15 ds Bor.
Herv. Gem. 'De Rank' (Helmbergweg 10) 10 ds
Lagemaat Amsterdam. Geref. Kerk Vr.kerk 10
ds Mink. 5 ds Baas Sassenheim; Triumfatork.
10 ds Gesink Noordijk, 5 ds V Breevoort. Ge
ref. K. Vrijg. 9.30 en 5.30 ds Heida. Ned. Geref.
Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd Belt. Ge
ref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5, woe 7.30 ds
Elshout Scheveningen. Geref. Gem. in Ned.
(Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem. (Voor-
str. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 9.45. Soefi (Zuidduinweg) elke
1 e en 3e zondag, 4. Marinevliegkamp 10.30 ds
V Selms.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds Lapré. 5 zie geref. kerk. Geref. Kerk 10 da
Attema-Roosjen, 5 hr Goedhart Nieuwkoop
open deurdienst.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 en 6.30 ds Doesburg; Schep-
pingsk. 9 en 10.30 drs Lietaert Peerbolte. Ley-
thenrode 10 ds De Leeuw. Elis.-ziekenhuis
9.30 ds Brommet. Geref. Gemeente Leiden eo
(kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30 ds Boog
aard. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10. Rk Kerk
za 7, zo 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds Schilt. Geref.
Kerk 9.30 en 7 ds Vd Kooi themadienst. Rk
Kerk za 7. zo 9.30 en 11.15.
LISSE Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Verdijk
gezinsd; Pauluskerk 10 en 7 De Gelder. Geref.
Kerk 10 en 7 ds Boswijk. Geref. K. Vrijg. (Prin-
sessestr. 1) 10.4 en 4.30 ds Geersing. Ned.
Geref. Kerk (Salvatori) 10 zie Chr. Geref. Kerk,
5 ds Vos. Chr. Geref. Kerk 10 ds Vos. 4 30 ds V
Langevelde. Geref. Gem. 10 en 4. Evangelie-
I 62ab?45Jf
Kerk: Agathakerk j
Poelpolder za 7, zo 10.30; Mariakerk z
en 10.15; Engelbew. za 7, zo 10.30.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds De Haan
Zevenhoven, 6.30 ds De Graaff Nieuwveen.
Geref. Kerk 9.30 ds Vd Weg. 5 ds Vd Weg-
kooper Amsterdam. Evang. gem. (ver.gebouw
'De Rank'. Regthuysplein) 12 nam. Rk Kerk za
NIEUWVEEN Herv. Gem. 9.30 ds De Graaff.
6.30 ds V Andel Amsterdam. Geref. Kerk 9.30.
Rk Kerk za 7. zo 9 en 11.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr Schreuder, 7 ds
Christ Katwijk.
NOORDWIJK Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Vd Lee. 5 ds Vd Bergh;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds Ruitenburg. 5 ds Vd Lee;
De Rank (Golfbaan) 10 ds Hovius Katwijk. Ge
ref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds Scholte,
(Binnen) 10 ds Elgersma. 7 ds Vd L
RIJNSATERWOUDE: Herv Gem. 9 30 en 7 ds
Vd Hoeven. Chr. Geref. K. 9.30, 2 ds Beekhuis
Rotterdam-Kralingen.
RIJNSBURG: Hen/. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds Smalinh, 5 ds Wagter; Bethelkerk 9.30 ds
Wagter. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds Ribbe-
rink, 5 ds Cziria; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds
Cziria, 5 ds Terpstra; Maranathakerk 9.30 ds
Terpstra. 5 ds Ribberink. Geref. Kerk Vrijg. 10
Kapel W. v.d. Bergh-stichting 11 ds Slofstra.
'Sole Mio' 9 ds Elgersma. Evang. centrum 'De
Ark' (pickepl. 1) 10 hr V Duin, 7 hr V Veelen.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds Wa
genvoorde gezinsd; De Zilk 10 ds Keuning. Rk
Kerk Victork. za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 9
en 10.30; De Zilk za 7, zo 10.30.
OEGSTGEEST Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds De Bruin; Pauluskerk 10 ds Da
Costa; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds
Zoek Delft en mw Driessen Leiden ha, 7 ds
Schwencke. Geref. Kerk 10 ds Plomp Geref.
Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilderschool) 9.30. 4 30
ds Tiekstra. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum)
8.45 ds Janse, 5 ds Bruins Vlaardingen. Van
Wijckerslooth 4 ds Vegter. Endegeest 10 pater
Boshouwers. Volle-evangeliegem. (Gem.cen-
trum) 4. Rk Kerk Will.kerk za 7, zo 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk za 7, zo 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING" Herv. Gem.
9.30 ds Sierat. Geref. K. 9.30 hr Volker. 6.30 dr
Bade. Remonstr. Gem. 10 ds Bloemendaal
Delft. Rk Kerk za 7. zo 10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
za 7. zo 10.30; Pelrus-B. za 7, zo 9.30 en
10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo 9 en 1
SASSENHEIM Herv. Gem. 9 en 10.30 ds Vol-
lebregt, 7 ds Biewinga. Geref. Kerk 9.30 ds
Bras, 7 ds Biewinga. Chr. Geref. K 10 en 5 ds
Hogenbirk. Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 10
drs Sachs Noordwijkerhout. Rk Kerk za 7 zo
9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 kand Kemperman
Leiden, 6.30 ds Schilt Leimuiden. Geref. Kerk
9.30 ds De Reus, 6.30 ds Scholten Ede Rk
Kerk Aardam za 7, zo 9 en 12; kerk Langeraar
meenschap (in 'Onderdak') geen opgave.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds
Visser Katwijk, 5 ds Kunz; Hoeksteen 9.30 ds
Schipaanboord, 3 ds Goossen aangepaste
dienst; Bethelk. 9.30 ds Goossen, 5 ds Schi
paanboord; Rehoboth-school 9.30 ds Kunz;
Imm.kerk 9.30 ds Yntema Barchem, 7 ds Roos
Bilthoven. Geref. Kerk Kruisk. 10.15 drs Ko-
ning-Polet Gouda, 5 ds Dronkert Gouda.
Ontm.kerk 9.30 ds De Moor. Geref. K. Vrijg.
(Kruiskerk) 8.30 ds Feenstra, 2.45 ds Ulehake
Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5 ds Vd Want.
Oud-Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en
6.30. Remonstr. Gem. 10 ds Cossee.
WASSENAAR Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds
Steenstra, 4.30 ds Ouwendijk Alphen, 7 open
deurd ds Versluys; Kievietk. ('Samen op weg')
10 ds Janse de Jonge; Messiask. 10 ds Hellen-
doorn; Dorpscentrum 9.30 ds V Dis. Geref.
Kerk Zijllaan 10 ds Vd Woude, 7 ds Versluys
Alphen. Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds
Nepveu. RK Kerk Jozef za 7, zo 9.30 en 11;
Will, za 7, zo 9.30 en 11GH za 6, zo 10 30.
VALKENBURG Herv. Gem. 10 drs Oegema
en dr Vermeulen. Geref. Kerk 10 zie herv gem.
6.30 mw Langebeeke Amsterdam. Geref K.
WOUBRUGGE" Herv. Gem. 9.30 ds Vd Heu
vel Vlaardingen, 6.30 ds V 't Hof. Geref. Kerk
9.30 ds Bade, 6 30 ds Los Pijnacker Ned. Prot
Bond (De Wijk, Schoolstr. 20) 10.30 ds Met
ering Alphen. Rk Kerk zo 10.30
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds V Doorn
Alphen. 7 ds De Haan. Geref. Kerk 9.30 ds
Snel Rijnsburg, 7 hr Schreuder.
VOORSCHOTEN: Herv Gem Dorpskerk 10
ds Schaap, De Ontmoeting (Noordhofland) 10
ds Blanken; 'Rehoboth' (Van Leeuwenhoekka
de) 9.30 en 4.30 ds V Kooten. Hulp en Heil-
kerk ('Schakenbos'. Leidschendam) 10 zang-
sing, 4.30 Rk Kerk Laur.kerk za 7, zo 11.30.
Godskerk za 7, zo 10 Kerk van Engeland (Bri
tish school in The Netherlands. J. v Hooflaan
3) 10.15 anglicaanse dienst. Aula-basisge
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds Rietveld.
Rk Kerk St. Jan za 7,30. zo 9 30. Chr
Dienaark. za 7, zo 10. Meerburgkerk H. Rijndijk
za 7. zo 10 en 11.30.
ZWAMMERDAM Herv Gem. 10 ds V 't Hof
Woubrugge, 6 30 ds Heijting Oude Wetering.
Geref. Kerk 10 ds Buikema. 6.30 ds De Reus
Ter Aar. Remonstr. Gem. 10 ds Laforet Rotter-
