Kerken Tsjechoslowakije achter revolutie
God'
'Mensen met handicap leven dicht bij
Hoe scheiding kerk en staat vonn zal krijgen is nog onduidelijk
Ark-beweging van Jean Vanier zoekt plek in Nederland
DEN HAAG (GPD) "Hoe je verder ook over deze paus
denkt, het is onmiskenbaar dat zijn optreden een belangrij
ke factor is geworden in de ontwikkelingen in Oost-Europa.
Dat is het duidelijkst in het geval van Polen en Tsjechoslo
wakije, maar het geldt ook voor andere landen". Jan ter
Laak, secretaris van de rooms-katholieke vredesbeweging
Pax Christi, vindt het dan ook passend dat paus Johannes
Paulus II in mei in Praag op bezoek gaat op uitnodiging van
president Havel. Ter Laak is ervan overtuigd dat de Oost-
Europapolitiek van de huidige paus voor de RK Kerk in
Tsjechoslowakije een belangrijke stimulans is geweest om
een prominente rol te spelen in het verzet tegen het commu-
1 nisme.
De 90-jarige kardinaal Frantisek Tomasek heeft de weinige mogelijkheden die hij had, benut c
leven in zijn land op gang te houden.
'Jan ter Laak had het geluk de om-
wenteling in Praag van nabij mee te
maken. "Toen ik aankwam, was
premier Adamec nog in functie,
L toen ik vijf dagen later vertrok, wa-
ren vier van de dissidenten met wie
\ik contact had willen leggen, be-
J noemd op ministerposten".
Soms lijkt het nog een droom.
Een dissidente toneelschrijver als
president, een protestantse synode-
voorzitter als minister van cultuur,
iemand uit de vredesbeweging op
buitenlandse zaken en overal in het
maatschappelijk en kerkelijk leven
mensen op hoge posten die soms ja
ren in de gevangenis zaten. Jan ter
Laak vindt Jan Carnogursky een
1 prachtig voorbeeld. Eind november
nog in de gevangenis en half decem-
1 ber als minister en vice-premier ver
antwoordelijk voor de veiligheids-
I.dienst.
Ter Laak is nog altijd onder de in-
druk van wat hij in Praag meemaak-
te. "Op 10 december was ik op het
Wenceslaspléin bij de laatste de-
monstratie, en hoorde ik Havel aan-
r kondigen wie er in de regering zou-
!den komen. Het meest opvallende
vond ik hoe beheerst de Tsjechoslo-
waken zich gedroegen. Je voelde
dat men precies weet wat men niet
wil, en tegelijk is men bereid om on-
1 vermijdelijke compromissen en sa
menwerkingsverbanden aan te
gaan".
Eén van cte eerste besluiten van
de nieuwe regering aangaande de
kerken, was de invoering van wette-
lijk gegarandeerde godsdienstvrij
heid. Het gehate departement voor
religieuze zaken, dat voornamelijk
dienst deed om de kerken te contro
leren, werd opgeheven. Religieuze
ordes en congregaties zal niets meer
in de weg worden gelegd en op
scholen is het weer toegestaan
godsdienstonderwijs te geven.
Voorzichtig
Hoe de scheiding van kerk en staat
gestalte zal krijgen, is nog niet dui-
-delijk. In Tsjechoslowakije is het
•nog altijd gebruikelijk dat predi-
kanten en priesters een klein tracte-
ment van de overheid krijgen. Dat
•systeem werd in de jaren van het
communisme gebruikt om de greep
op de kerkert te versterken. De
meeste protestantse kerken willen
desondanks dit systeem gehand
haafd zien, de rooms-katholieken
neigen naar een volledige financiële
onafhankelijkheid.
Tsjechoslowakije is een overwe
gend rooms-katholiek land. In
naam is 80 procent varf de bevol
king katholiek. In werkelijkheid
hebben secularisatie en veertig jaar
communistisch atheïsme dat per
centage behoorlijk doen slinken.
Betrouwbare cijfers over de huidige
situatie zijn echter niet voorhanden.
Pax Christi heeft altijd met grote
voorzichtigheid moeten opereren
ten aanzien van Tsjechoslowakije.
Achteraf is Jan ter Laak erg blij dat
de organisatie de handen niet heeft
gebrand aan te nauwe contacten op
regeringsniveau. "Ons geluk is gé-
weest dat we als rooms-katholieke
vredesbeweging nooit ingaan tegen
het beleid van de kerkelijke orga
nen in een land".
Omdat de Tsjechoslowaakse au
toriteiten veel was gelegen aan goe-
door
Hans Willems
de contacten met de vredesbewe
ging in het Westen, kon Pax Christi
in Praag een zekere vuist maken.
Ter Laak: "Voor 1980 deden we ons
werk vertrouwelijk, maar toen
Charta'77 steeds openlijker werd
vervolgd, zijn wij ook meer in de pu
bliciteit gaan werken. Dat konden
we ons veroorloven, desnoods liet je
je zo af en toe met een kwaad ge
zicht het land uitzetten".
De Rooms-Katholieke Kerk en de
veel kleinere protestantse kerken in
Tsjechoslowakije zijn in de veertig
jaar van communistisch bewind
ernstig vervolgd. Geestelijken kon
den alleen hun werk doen met toe
stemming van de staat. Regimege-
trouwe priesters organiseerden zich
op aandrang van de autoriteiten in
een Vredespriesterbeweging, later
DEN HAAG (ANP) - De op
richter begrijpt het zelf ook niet
zo goed. Zijn wereldwijde Ark
beweging is in nagenoeg alle
Europese landen vertegen
woordigd, maar niet in Neder
land. Als het aan Jean Vanier
ligt, wordt ook hier binnenkort
een oecumenische leefgemeen
schap in het leven geroepen
waar jonge mensen en verstan
delijk gehandicapten samen
wonen.
Een mogelijke reden is de relatief
goede zorg die Nederlanders beste
den aan verstandelijk gehandicap
ten. Er zijn voorzieningen waarvan
men in het buitenland alleen maar
kan dromen. Hoewel daardoor de
behoefte aan een eigen Ark-leefge
meenschap niet zo groot wordt ge
acht, leven de meeste verstandelijk
gehandicapten ook in Nederland
ver van de bewoonde wereld in pro
fessioneel geleide instituten.
En dat is in de ogen van de 61-jari-
ge Vanier een slechte zaak. De grijze
Canadees bezocht Nederland om
hier een Ark-gemeenschap van de
grond te tillen. Haast heeft hij daar
bij niet. De bewoners van een Ark
gemeenschap moeten goed weten
waaraan ze beginnen, want zij gaan
in de meeste gevallen "een verbond
voor het leven" aan.
Vanier begon er zelf in 1963 mee.
Nadat hij in contact was gekomen
met verstandelijk gehandicapten,
gaf hij zijn baan op als marine-offi-
cier en koos hii voor een gemeen-
(na de Praagse Lente) vervangen
door Pacem in Terris.
Premie
Het Vaticaan heeft de opzet van de
ze beweging vanaf het begin door
zien en verbood priesters lid te wor
den. Desondanks had Pacem in Ter-
ris wel enige aanhang. De autoritei-
schappelijk leven met twee gehan
dicapten. Deze bescheiden leefge
meenschap in het dorpje Trosly-
Breuil ten noorden van Parijs is in
middels uitgegroeid tot een ge
meenschap van ruim 400 mensen.
Na Frankrijk volgden vestigingen
in 22 landen in alle werelddelen.
Ontdek de gave van de zwakheid,
de gave van de verstandelijk gehan
dicapten. is het motto van Vanier.
Hij weet hoe moeilijk dat is voor
mensen die zijn grootgebracht met
het idee dat alleen de winnaar be
langrijk is. "Zwakke mensen zijn
lastig in een rijke samenleving, ze
verstoren de economie. De maat
schappij is ze liever kwijt", aldus
Vanier.
Al die zogenaamde gezonde men
sen kunnen evenwel enorm van
veel van deze zwakkelingen leren.
Gemeenschap is volgens Vanier het
belangrijkste. Verstandelijk gehan
dicapten breken barrières af en
overschrijden grenzen die hun ver
standelijk begaafde medemensen
hebben aangelegd. "Met hun gave
van gemeenschap brengen ze men
sen bij elkaar".
Ze moeten wel, zegt Vanier, om
dat ze het intellect missen om zich
terug te trekken met een boek of sa
men met een vriend een spelletje
schaak te spelen. Bovendien dis
cussiëren verstandelijk gehandi
capten nooit over politiek en econo
mie en maken ze geen ruzie over
ten zorgden ervoor dat Pacem in
Terris-priesters op belangrijke pos
ten terechtkwamen. Begin decem
ber werd de vereniging op last van
de bisschoppen opgeheven.
Ook leken die op enigerlei wijze
kerkelijk actief waren, werd het le
ven zuur gemaakt. Het bezit van een
kinderbijbel kon reden voor arres-
Jean Vanier, oprichter van de
Ark-beweginggelooft dat verstan
delijk gehandicapte christenen de
weg naar het Evangelie wijzen, (foto
geld. Wat overblijft is gemeen
schap, die vaak en veel gevierd
moet worden.
Verstandelijk gehandicapten wij
zen christenen zelfs de weg naar het
Evangelie, is Vaniers stellige over
tuiging. Zijn oecumenische bewe
ging is vooral gebaseerd op de Berg
rede (Mattheüs 5) waarin Jezus de
vervolgden, de zachtmoedigen, de
zwakken, de vredestichters zalig-
spreekt. Maar helaas vergeten ook
christenen deze woorden al te ge-
tatie en bestraffing zijn. Ouders die
hun kinderen godsdienstlessen lie
ten volgen, werden in het maat
schappelijk leven benadeeld. On
derwijzers kregen een premie voor
elk kind dat ze van godsdienston
derricht wisten af te houden. In
1985 ondernam de politie op groot
scheepse wijze actie tegen illegale
makkelijk. "Zij zijn teveel beïn
vloed door de samenleving".
Religie speelt een belangrijke rol
in de Ark-gemeenschappen, maar
dat betekent niet dat religieuze
waarden worden opgelegd aan de
bewoners. "Voor welke gemeen
schap dan ook is religie belangrijk.
Als je met elkaar samenleeft, moet
er ruimte en respect voor elkaar zijn
en moet men elkaar kunnen verge
ven. Vergeving is een diep religieus
besef', aldus Vanier.
Dat geldt zeker voor verstande
lijk gehandicapten die geheel leven
van geloof en vertrouwen. "Naar
mate het verstand zich meer ont
wikkelt, neemt deze gave helaas af',
zegt Vanier. Er zijn volgens hem
nauwelijks atheïstische verstande
lijk gehandicapten te vinden. "Men
sen met een handicap leven dichtbij
God. Dat is voor zogenaamde ge
zonde mensen te paradoxaal om te
geloven".
Achterdochtig
Sommige professionele hulpverle
ners kijken enigszins achterdochtig
naar de Ark-leefgemeenschappen,
geeft Vanier toe. Zij voelen zich be
dreigd door de alternatieve aanpak
waarbij voor hun gevoel bovendien
te veel godsdienst komt kijken. Va
nier stelt hen gerust met de mede
deling dat religie in de Ark-gemeen
schappen niets anders is dan liefde
volle benadering van de bewoners.
"Wij geloven dat ieder mens met of
zonder handicap een unieke en ge-
drukpersen waarop kerkelijke bla
den en boeken werden vermenig
vuldigd.
Door de onderdrukkende maatre
gelen ontstond in Tsjechoslowakije
binnen of eigenlijk naast de officië
le kerkstructuren een 'parallelle
kerk'. Op grote schaal zijn in het ge
heim priesters en zelfs bisschoppen
gewijd, die in stilte al die jaren hun
werk deden. Ter Laak: "Toen ik in
december in Praag was, hoorde je
hier en daar dat mensen die er nu
eindelijk voor uit konden komen
dat ze priester zijn. Van sommigen
had je wel een vermoeden, maar van
anderen was het een complete ver
rassing".
Bij de ondergrondse kerk moet
niet gedacht worden aan een hecht
georganiseerd geheel. Het ging
meer om kleine huisgemeenten, ca
techesegroepen en bewegingen
rond dissidente bladen. Erg belang
rijk waren de illegale godsdienst
cursussen die werden verspreid.
Wie zich in het geheim wilde laten
wijden, moest zien een bisschop te
vinden die het aandurfde. Ook wer
den wel mensen in het buitenland
gewijd, bijvoorbeeld binnen het ka
der van een orde of congregatie.
Benoemingen
Eind januari vond in Tsjechoslowa
kije voor het eerst sinds de val van
de communisten weer een bis
schopswijding plaats. De 69-jarige
Karei Otcenasek werd onder enor
me belangstelling gewijd tot bis
schop van Hradec Kralove in Bohe-
men. In 1950 was Otcenasek tegen
de wil van de Tsjechoslowaakse re-
heime waarde heeft", zo staat in het
handvest.
Er is tot dusver geen enkel land
geweest dat vestiging van een Ark
gemeenschap heeft tegengehou
den, stelt Vanier tevreden vast. Wel
hebben hij en zijn medestanders al
tijd weer met allerlei regeltjes en be
perkende maatregelen van staats
wege te maken. Nederland is wat
dat betreft geen uitzondering, het
geen Sia Windig, die ijvert voor een
Nederlandse vestiging, van harte
bevestigt. Voor de toekomstige
Ark-leefgemeenschap is nog geen
plaats uitgekozen.
Windig heeft de laatste maanden
de Nederlandse situatie verkend en
is tot de conclusie gekomen dat al
leen de stichting Timon iets doet
wat een beetje op de Ark lijkt. Het
belangrijkste verschil is echter dat
deze evangelische stichting zich uit
sluitend richt op psychiatrische pa
tiënten, en dat is weer een hoofd
stuk apart. Huizen waar verstande
lijk gehandicapten en hun assisten
ten samenleven, is zij niet tegenge
komen.
Vanier reist binnenkort ook naar
de Sovjetunie, waar volgens hem de
behandeling van verstandelijk ge
handicapten in één woord "ver
schrikkelijk" is. Hij weet nu al hoe
de Russen zullen reageren als hij
voor de zoveelste keer zijn verhaal
zal vertellen over de gave van de
zwakheid en de gave van de ver
standelijk gehandicapten. "Alsof ik
van Jupiter of Mars kom".
gering benoemd tot hulpbisschop
in datzelfde bisdom, maar die func
tie heeft hij nooit kunnen bekleden.
Hij accepteerde de benoeming wel.
maar moest zijn trouw aan Rome
vervolgens bekopen met elf jaar ge
vangenisstraf en werkkamp. Na zijn
vrijlating was hij actief als pastoor.
Bij zijn wijding was ook president
Vaclav Havel aanwezig.
Ook de andere bisschopszetels
die nog vacant waren, worden bin
nenkort weer bezet. In Olomouc is
de 73-jarige Frantisek Vanak be
noemd, in Presov de 66-jarige Jan
Hirka en in Nitra de 66-jarige Jan
Chryzostom Korec. Korec was in
1951 in het geheim tot bisschop ge
wijd en moest die functie de eerste
negen jaar combineren met werk in
een fabriek en later in een biblio
theek. Toen bekend werd dat hij
pastoraal werk onder jongeren
deed. belandde hij in 1960 in de ge
vangenis. In 1968 kwam hij vrij. Vo
rige maand was Korec al benoemd
tot rector van het priesterseminarie
in Bratislava. De overige vijf nieu
we bisschoppen werden recentelijk
bekend gemaakt door het Vaticaan.
Over niet al te lange tijd zal
Tsjechoslowakije voor het eerst
sinds 1948 weer over bisschoppen
beschikken in alle dertien bisdom-
Sinds de communistische
machtsovername in 1948 hadden de
Tsjechoslowaakse autoriteiten de
benoeming van nieuwe bisschop
pen tegengehouden, zodat uiteinde
lijk tien van de dertien bisdommen
onbezet waren. Het Vaticaan had
steeds geweigerd om kandidaten te
benoemen die de regering in Praag
naar voren schoof. Bisschoppen die
Rome benoemde, werd het functio
neren onmogelijk gemaakt. Pas in
1988 begonnen de Tsjechische auto
riteiten zich weer wat inschikkelij
ker op te stellen. Kort nadien wer
den drie nieuwe Vaticaangetrouwe
bisschoppen benoemd.
Verklikkers
De 90-jarige kardinaal Frantisek To
masek heeft de weinige mogelijkhe
den die hij had. benut om het kerke
lijk leven in zijn land op gang te
houden. Jan ter Laak: "Van openlij
ke oppositie vanuit de kerk was pas
na 1980 sprake. Toen brak langzaam
weer wat zelfbewustzijn door bij de
katholieken. Het optreden van paus
Johannes Paulus heeft de bisschop
pen de moed gegeven om meer naar
buiten te treden". Maar ook de gelo
vigen begonnen zich te roeren. Op
vallend was bijvoorbeeld de toene
mende belangstelling voor bede
vaarten.
Erg belangrijk was een 31 punten
tellende petitie voor godsdienstvrij
heid die eind 1987, begin 1988 op
grote schaal getekend werd in het
land. Het initiatief was van de ka
tholieke spoorwegarbeider Augus-
tin Navratil. maar ook kardinaal To
masek betuigde zijn steun. De peti
tie drong aan op toestemming voor
de benoeming van nieuwe bis
schoppen en mogelijkheden voor
godsdienstlessen. In maart 1988
werd in Praag zelfs openlijk gede
monstreerd voor nieuwe bisschop
pen.
Vier jaar geleden kreeg Jan ter
Laak de gelegenheid om Tomasek
persoonlijk te ontmoeten. "Ik heb
hem toen gevraagd me namen te
noemen van mensen die ik kon ver
trouwen en dat deed hij graag. Toen
ik hem vroeg wat zijn houding was
ten aanzien van Pacem in Terris-
priesters, gaf hij een diplomatiek
antwoord: ze zijn fout, maar ze blij
ven onze priesters".
Jan ter Laak heeft grote bewon
dering voor Tomasek. "Hij had een
belangrijke symboolfunctie en
heeft zich nooit laten manipuleren.
Makkelijk had hij het niet, want
zelfs onder zijn eigen huispersoneel
zaten verklikkers. En de telefoon
werd altijd afgeluisterd".
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 in Oude
Veslkerk; Marekerk 9.45 ds. Kattenberg. 12
oec. stud.diensl, 5 ds. De Vreugd, Amersfoort:
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. van Hunik;
Oecumenische geloofsgemeenschap De Re
genboog (Merenwijk) 9.30 ds. Hortensius,
11.15 ds. Hortensius en pastoor Van Well;
Bethlehemkerk (Driftstr.) 10 ds. Alblas; Bevrij-
dingsk. (Montgomerystr.) 10 ds. Rietveld, 5 ds.
i Koolstra; Vredesk. (Burggravenl.) 10 vic. drs.
Zoomers; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 pas
teur Fromont; 'Stevenshof' (rk kerk Haagse
Schouw) 10.30 kand. mevr. Van Eek. Acad.
Ziekenhuis 10 ds. Schokker en afscheid pater
Van der Voort. Diakonessenhuis elke za 10.30
rk. dienst, en 10.30 ds. Van 't Hof. Endegeest
zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk zie
herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.) zijzaal
10.30 dienst doven hr. De Raad; Oude Vest 10
ds. Koolstra; Maranathak. zie herv. gem.; Be-
vrijdingsk. zie herv. gem.; verzorgingstehuis
Groenhoven 10 hr. v. Wallinga; Merenwijk zie
herv. gemeente. Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10
en 5 ds. Houtman. Chr. Geref. K. (Steen-
schuur) 10 en 5 ds. Oosting. Boskoop. Geref
Gem. (zie onder Leiderdorp). Geref. Gem. in
Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds.
Mostert. Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 10.30 ds. Brusewitz.
Baptistengemeente (aula 'Nieuweroord',
Rijnsburgerweg 124) 10 Gelijnsen. Evang. Ge-
meenschap (Middelstegr. 3) 9.30 evang. A.
Piet, 10.30 evang. evang. W. Smit. Evangelie-
i centrum-Pinkslerbew. (Bethlehemskerk Lam
mermarkt) 10 evang. Zijlstra. Pinkstergem. (O.
Vest 13) 10 hr. Eikerbout. Leger des Heils
(hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en 4.30.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4.
wo. 8. Zevendedag-adventisten ('De Ontmoe
ting'. Noordhofland V.schoten)elke za 10 tot
11 bijbelstudie. 11 tot 12 predikatie. Christelij
ke Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Leidse
Soefi Stichting eredienst 11 mr. Van der Putt.
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 10. 11 en 12 Oud-Kath. K. (Zoe-
terw.singel) 10. Rooms-Kath. K. Haagweg za
7. zo 10.30; Herensingel za 7. zo 9.30 en 11
Rijndijk (Stevenshof) za 7. zo 9.30; Steen-
schuur za 7. zo 8.30, 10, 11.30. 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade za 7. zo 9.30 en 11Lammen-
schansweg za 7, zo 9 en 10.30; Haarl.straat za
7. zo 10.30 en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.,
R. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 pred. Nieuw-Ven-
nep.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 dr. Zwa
nenburg, 7 prof. v.d. Broek. Geref. Kerk 10 ds.
v. Wijngaarden, 6.30 ds. Wilschut. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 4 prof. Oosterhof. Rk Kerk za 7,
zo 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds. 't Hooft, 5 ds. v.d. Bom, Den
Haag; Kruiskerk 10 dr. Berkhof. Oegstgeest.
Opstandingskerk 10 ds. Jonkman; G. Herder
kerk 10 ds. Baane. 6.30 ds. Moll; De Bron 9 ds.
Moll, 10.30 dr. Wigmans; Ashram (Marsdiep)
10 ds. Mulder; Oudshoornse kerk 10 ds. Ter
Bals; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds. Ou-
wendijk, 6.30 ds. Oosterom, Nieuwpoort. Ge
ref. Kerk Mar.kerk 10 ds. Wilschut; Salv.kerk
10 ds. F.J. Boer, 6.30 ds. P.C. 't Hooft. Geref.
K. Vrijg. (school Bospark, Beatrixl. 4) geen op
gave. Ned. Geref. Kerk (school Wiljemstr.)
9.30 en 4.30 ds. M. de Jong, Den Helder. Chr.
Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30 dienst des
Woords 2.30 ds. A. v.d. Weerd. Oud-Geref.
Gem. (Hooflstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem.
(Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10 N.
van Gemeren. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr.
Hendrikstr. 54) 10 A. v.d. Hoorn. Pinkstergem.
'Het Licht' (Morgenstersch. Briljantstr. 1) 10.
Christengemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bet
hel'. hoek Emmalaan) geen opgave. Leger des
H. (Zonneweg 3) 10 en 7 (laatste zondag van
de maand 5 u.). Remonstr. Gem. (Van Man-
dersloostr. 36) geen dienst. Rk Kerk: Bonifaci-
usk. za 7. zo 9.45 en 11.30; Piusk. za 7. zo 9 en
10.30; De Bron za 7. zo 9.30 en 11
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6 ds. J.
Boer Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoeksteen',
Schweitzerstr.-Bernhardstr.) 10 drs. v.d. Hoe
ven, Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Baaijens.
BODEGRAVEN- Herv. Gem. Dorpskerk 10ds.
v.d. Hoef, 6.30 ds. Elderman; Salv.kerk 10 ds.
Terlouw, 6.30 ds. v.d. Scheur; Bethl.kerk
(Nieuwerbrug) 10 ds. Den Hartogh, Leusden,
6.30 kand. De Vos, Ede. Geref. Kerk 10 ds. Zijl
stra, A'dam. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 ds.
Feenstra, 4.30 ds. v.d. Haar. Geref. Gem. (Sta
tionsweg 17) 10 en 6.30. Evang.-Luth. Gem.
geen opgave.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
Haitsma. 6.30 ds. K.J. Jansen; De Stek 9.30
ds. Van 't Hoff. Geref. Kerk 9.30 ds. G. de Jong
en 5 ds. Van 't Hoff. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. Oosting. Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 4 hr.
P. Mulder. Volle Evang.gemeente 'Bethel'
(Burg. Colijnstr. 83) geen opgave
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9 ds. v.d. Pol.
Dinteloord, 6.30 ds. Van Eyk, Gouda. Geref.
Kerk 10.30 en 5 ds. Huisman. Rk Kerk- dorp za
7, zo 10 en 11.30; Anker za 7, zo 11Rijndijk zo
9.30.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 en 7 ds. Verbeek.
Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 kand. Gerzon.
Chr. Geref. Kerk 10 ds. Van Langevelde. Rk
Kerk: Mart. za 7, zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 10
en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Van Achter
berg, Leiden. Rk Kerk za 7, zo 9.15.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Koldewijn. Rk
Kerk za 7. zo 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds. v.d. Bank. Ede. 6 ds. De Graaf;
Ontm.kerk 10 ds. Sloof, 6.30 ds. Spruijt. Am
sterdam. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-col-
lege) zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 hr.
v.d. Bos, 5 ds. v.d.Horst. Rk Kerk za 7, zo 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. Christ. 6 ds. Hovius; O. Kerk 10 ds. C. v.d.
Berg, 6 ds. Stam; Ichthusk. 10 ds. Volk, 6 ds.
Christ; Pniëlk. 9.30 ds. Ten Voorde, 6 ds. C.
v.d. Bera: Maranathakerk (Rijnsoever) 10 10
ds. v.d. Meijden, Bleiswijk. 6 ds. Bogaard.
Overduin 2.15 ds. v.d. Beid. Herv. Gem. 'De
Rank' (Helmbergweg 10) 10 ds. v.d. Lee,
Noordwijk. Geref. Kerk Vr.kerk 10 ds. Van der
Horst, 5 ds. Mink; Triumfatork. 10 ds. Mink, 5
zie Vr.kerk. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 5.30 ds.
Heida. Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo)
10 en 7. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Van Rook-
huyzen. Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en
5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem, (Remisestr.) 10 en
5 leesdienst. Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.)
10 en 5. Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45.
Onafh. baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 hr.
H. Bakker, Beverlee. Soefi (Zuidduinweg) elke
1e en 3e zondag, 4.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds. K.J. Jansen, Boskoop. 7 ds. v.d. Woude,
Wassenaar. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Lugt. 7 ds.
v.d. Woude, Wassenaar, gez. dienst in Herv-
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 en 6.30 ds. v.d. Born; Scheppingsk.
9 en 10.30 ds. Stegeman. Leythenrode 10 pa
ter Poelma. Elis.-ziekenhuis 10 rector Abr. Vijf-
tigschild. Geref. Gemeente Leiden eo (kerk-
geb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30. Bapt.gem. (wijk-
geb. Zijlkw.) 10 hr. J. de Vries. Rk Kerk za 7, zo
10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem, 9.30 ds. Schilt. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. v.d. Bos, Gouda, 7 ds. Cziria,
Rijnsburg. Rk Kerk za 7, zo 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. De Gel
der, 7 ds. Verdijk; Pauluskerk 10 ds. Verkijk.
Geref. Kerk 10 ds. Boswijk. Geref. K. Vrijg.
(Prinsessestr. 1) 10.45 ds. Geersing, 4.30 ds.
Grutter. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 lees
dienst hr. Blom, 7ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10
en 4.30 ds. Van Dijken (HA). Geref. Gem. 10
en 4 leesdienst. Evangeliegemeente (Heere-
weg 52a) 9.45 hr. Brands. Rk Kerk: Agathakerk
za 7. zo 10 en 11.30; Poelpolder za 7, zo 10.30;
Mariakerk za 7, zo 9 en 10.15; Engelbew. za 7,
zo 10.30.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. Van Mou-
rik, 6.30 geen opgave. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d.
Weg. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. Van der
Meij. Remonstr. Gem. 10 ds. Bloemendaal,
Delft. Evang. qem. (ver.qebouw 'De Rank',
Regthuysplein) 12 nam. Rk Kerk za 7, zo 9 en
10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. L.F. de
Graaf, 6.30 kand. Wienen. Geref. Kerk 9.30 ds.
Terpstra, Rijnsburg. Rk Kerk za 7, zo 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds. Jörg,
Almelo, 7 hr. v.d. Kamp. Geref. Kerk 9.30 en
6.30 ds. Rang, Abbenes. Chr. Geref. Kerk 9.30
en 4.30 ds. Van Roekei. Rk Kerk za 7, zo 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds. De Geu
ze. Geref. Kerk W. Verlaat) 10 hr. Veltrop, Via-
nen, 7 ds. J. de Jong, Boskoop.
NOORDWIJK- Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds. Bouhuis, Leiden, 5 ds.
De Bie. Huizen; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Ruiten-
burg; De Rank (Golfbaan) 10 ds. C. v.d. Bergh.
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. El-
gersma, 5 ds. Kuiper; Vinkenl. (Binnen) 10 ds.
Kuiper. Kapel W. v.d. Bergh-stichting 11 ds.
v.d. Wal, Houten. 'Sole Mio' 9 ds. Ruitenburg.
Evang. centrum 'De Ark' (picképl. 1) 10 en 7.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) geen dienst.
Rk Kerk Zee za 7, zo 10.30; Binnen za 7. zo
9.30 en 11
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds. v.d.
Meij; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Victork. za 7,
zo 9 en 11Jozefk. za 7, zo 9 en 10.30; De Zilk
za 7. zo 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10 ds. Bo
venberg; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds.
Plomp. Vesper. Geref. Kerk 10 en 7 drs.
Plomp. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 10.15 en 4.30 ds. Boxman, Ede. Ned.
Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds. v.d. Veer.
Maassluis. 4 ds. W. Janse. Dordrecht. Van
Wijckerslooth 4 ds. v.d. Zwaan. Endegeest 10
pater Boshouwers. Volle-evangeliegem
(Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk za 7. zo 9
en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk za 7. zo 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds Zijl. Gerei K. 5 Vesperdienst ds Zijl.
Remonstr. Gem. geen dienst. Rk Kerk za 7, zo
10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN- Rk Kerk Mar. Pres.
za 7. zo 10.30; Petrus-B. za 7. zo 9.30 en
10.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Kruijf, 7 ds. Heijting. Chr. Geref. K. 9.30 dienst
des Woords, 2.15 ds. Westerink, Bunschoten.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds. Wagter, 5 ds. Van Niel; Bethelkerk 9.30 ds.
Van Niel. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds. Cziria,
5 ds. Snel; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds. Snel;
Maranathakerk 9.30 ds. Verschoor, 5 ds. Czi
ria. Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 leesdienst.
Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. Bolten, Schiedam.
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 hr. Mos
terd. Rk Kerk zo 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30 dr.
Westra, Beilen,7 ds. Germans Geref. Kerk 10
ds. Biewinga, 7 ds. Germans gecomb in herv-
.kerk. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Hogenbirk.
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) geen dienst. Rk
Kerk za 7. zo 9.30 en 11
TER AAR- Hen/. Gem. 9.30 kand. C. Visser 't
Hooft, 6.30 ds. L.F. de Graaft. Geref. Kerk 9.30
ds. Ribberink, Rijnsburg, 6.30 ds. v.d. Weg,
Nieuwkoop. Rk Kerk Aardam za 7, zo 9 en 12;
kerk Langeraar za 7, zo 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds. De Graaf,
6.30 dr. Vermeulen, jeugddienst. Geref. Kerk
9.30 hr. De Ridder, Sassenheim, 6.30 ds. Oe-
gema. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4 ds. Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeenschap
10 ds. C.J. de Jong. Rk Kerk za 7. zo 9.30 en
11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. Blanken; De Ontmoeting (Noordhofland)
10 ds. De Zwart, Ned. Herv. Evang. 'Rehoboth'
(Van Leeuwenhoekkade) 9 30 drs. Kaghel-
land, Kamerik. Hulp en Heil-kerk ('Schaken-
bos'. Leidschendam) 10 ds. Honig. Geref Kerk
10 ds. Ledegang (HA), 7 ds. De Zwart. Geref.
K. Vrijg. (Bachlaan) 9 en 4.30 ds. Geersing. Rk
Kerk Laur.kerk za 7. zo 11.30; M. Godskerk. za
7, zo 10. Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst. Aula-basisgemeenschap (in
'Onderdak') geen dienst
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Vroegindewey, Voorthuizen, 5 ds. v.d. Begh,
Noordwijk a. Ze; Hoeksteen 9.30 ds. Alblas,
Barneveld. 6.30 ds. Schipaanboord; Bethelk.
9.30 ds. Kunz, 5 ds. Goossen; Rehoboth-
school 9.30 ds. Goossen; Imm.kerk 10 en 5ds.
v. Houwelingen. Geref. Kerk Kruisk. 10.15 ds.
Stroes, Nieuwerk a.d. IJssel, 5 ds. Van Daalen,
Den Haag; Ontm.kerk 9 30 ds. Bongers Geref.
K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en 2.45 ds. Hoogen-
doorn. Chr. Afgesch Gem 9.30 en 5 ds. Van
der Want. Oud-Geref Gem (Mercuriusweg
29) 10 en 6.30 leesdienst. Remonstr. Gem.
geen dienst.
WARMOND: Herv Gem. 10 dr. Muis. Rk Kerk
za 7. zo 9 en 10.30.
WASSENAAR Herv. Gem. Dorpsk. 10ds. me
vr. Visser-Schroot, 4 30 ds. v. Dis; Kievietk,
('Samen op weg') 10 ds. J. Visser; Messiask.
10 ds. Dijckmeester, Naarden; Dorpscentrum
9.30 ds. K.J. Visser, Rijswijk. Geref. Kerk Zijl-
laan 10 ds. v.d. Woude, 7 drs. v.d. Lugt, Kou
dekerk. Ned Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds.
Fockema Andreae. RK Kerk Jozef za 7, zo
9.30 en 11Will, za 7, zo 9.30 en 11GH za 6,
zo 10.30.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds. v. 't Hof.
6.30 ds Stelwagen, Den Haag, jeugddienst.
Geref. Kerk 9.30 ds. Gesink, 6.30 ds. Den Hee-
ten, Hoofddorp. Ned. Prot. Bond (De Wi|k,
Schoolstr. 20) geen dienst. Rk Kerk zo 10.30.
ZEVENHOVEN Herv. Gem 9.30 ds. Den
Haan. 7 gez.dienst in geref.kerk. Geref. Kerk
9.30 drs. Vegh, 7 ds. Den Haan.
ZOETERWOUDE Herv. Gem. 10. Rk Kerk St.
Jan za 7.30, zo 9 30; Chr. Dienaark. za 7. zo
10. Meerburgkerk H. Rijndijk za 7, zo 10 en
11.30.
ZWAMMERDAM Herv Gem. 10 ds. Leen
man, Dordrecht, 6.30 ds. Ouwendijk, Alphen
a.d. Rijn. Geref. Kerk 10 en 6.30 drs. den Bra-
ber. Vries. Remonstr. Gem. geen dienst.
