De laatste gevangene van Stalin
Dochter Svetlana (64):
'Jammer dat m'n vader
geen timmerman was'
ZATERDAG 17 MAART 1990
PAGINA 27
In 1967 verliet Svetlana Stalin Rusland,
maar de schaduw van haar vader
achtervolgt haar nog steeds. Nu is ze 64
jaar en doorbreekt ze een jarenlange
stilte. "Ik wil één ding: dat mijn boeken
worden gepubliceerd. Ik droom ervan dat
mijn verhaal eindelijk de lezers zal
bereiken. Ik zou ze ervan willen
overtuigen dat ik niets te maken heb met
de filosofie en de daden van mijn vader.
Dan zou ik het gevoel hebben iets te
hebben bereikt. Zonder dat zie ik mijn
leven als volkomen waardeloos".
door Angela Lambert
"Ik krijg niet het recht om een individu te zijn; ik mag alleen maar Stalins dochter zijn
"Ik koester niet langer de prettige illu
sie dat ik los kan komen van het etiket
'Stalins dochter', en voor een deel was
dat mijn eigen schuld, want ik kwam
nooit in mijn eigen hoedanigheid naar
voren. Ik heb mijn leven geleefd zoals
ik kon al had ik het beter gekund
binnen een zeker, beperkt kader' dat
Noodlot heet. Mijn leven heeft iets
noodlottigs. Van het lot kun je geen
spijt hebben, maar het spijt me wel dat
mijn moeder niet met een timmerman
is getrouwd. Toen ik werd geboren, ben
ik in het noodlot van mijn ouders be
land. Ik ben onder hun naam geboren,
met hun kruis, en ik heb er nooit aan
kunnen ontkomen. Gelaten heb ik de
weg van mijn pelgrimstocht gevolgd".
Bitter en ironisch is het dat ze nu de
laatste gevangene van Stalin is. Ze lijkt
niet op haar vader, uiterlijk noch inner
lijk. Maar nog steeds is ze een gevange
ne van de eerste gedachte die bij je op
komt. van het heimelijk gefluister 'de
dochter van Stalin!', als betrof het een
zeldzaam beest in de dierentuin.
Haar vader is al bijna 40 jaar dood, en
25 jaar daarvan is ze de aarde afgereisd
op zoek naar een nieuw leven, een nieu
we identiteit. Ze heeft in India ge
woond, in de Verenigde Staten, en nu
in Engeland. Ze heeft haar best gedaan
om aan haar verleden te ontsnappen.
Ze gaat door voor Svetlana Peters,
maar haar afkomst is onontkoombaar.
In 1926 werd ze geboren als Svetlana
Stalina, tijdens de post-revolutionaire
jaren in de Sovjet-Unie, toen haarvader
zich niets en niemand ontziend naar de
top werkte. Bijna een kwart eeuw zou
hij de onbetwiste leider van zijn land
zijn. Tegen zijn dochtertje was hij een
toegeeflijke vader.
"Ik heb een gelukkige jeugd gehad,
een soort paradijs. Mijn vader was zeer
demonstratief, liet me op zijn schoot
zitten en knuffelde me. Het paste ge
heel in de Georgische traditie dat va
ders van hun kinderen houden. Ik was
zijn lieveling omdat ik op zijn moeder
leek, en hij zei vaak: 'Het is ongelooflijk
hoe veel je op mijn moeder lijkt!' Dat
vond hij fantastisch".
Svetlana's moeder, Nadezhda, de
tweede vrouw van Stalin, was strenger
en ernstiger "ze verlangde goed ge
drag en goede studieresultaten van
mijn broer en mij" en haar dochter
herinnert zich haar op een manier die
doet denken aan Britse schoonheden
uit de tijd van koning Edward.
"Ik herinner me dat ze mooi was en
naar parfum rook. Ze kwam 's avonds
even in mijn slaapkamer en kuste me
dan, raakte me even aan en ging dan
weer weg. Ze liet een wolkje parfum
achter en daarin viel ik in slaap."
Zelfmoord
Aanvankelijk vereerde Nadezha, die
meer dan 20 jaar jonger was dan haar
man, Stalin als een held, maar later ver
zuurde ze. "Na een jaar of 14 had ze
overal genoeg van... de revolutie, mijn
vader, het huwelijk. Ze wilde bij hem
vandaan, vertelde ze haar zu,s, met de
kinderen, en teruggaan naar haar fami
lie. Ze was van plan een nieuw leven te
beginnen". Maar toen Svetlana zesen
eenhalf was en haar broertje elf, pleeg
de haar moeder zelfmoord. Het zou nog
tien jaar duren voordat de waarheid tot
Svetlana doordrong.
"Ik herinner me een heel vreemde
dag toen we uit het appartement in het
Kremlin werden weggehaald. Mijn
broer en ik beseften niet dat ze zichzelf
had doodgeschoten, en ik kon maar
niet begrijpen waarom onze gouver
nante aldoor huilde. Ze brachten ons
naar het buitenhuis".
"Wat ik me daarna kan herinneren is
het afschuwelijke ritueel van afscheid
nemen. Ik vond het verschrikkelijk om
mijn moeder in haar kist te zien liggen.
Een vriendin wilde dat ik mijn moeder
zou kussen en dat kon ik niet. Ik was
vreselijk bang, omdat ik het gevoel had
dat niet mijn moeder daar lag, maar de
dood".
De dood, inderdaad. Razend om de
zelfmoord van zijn vrouw, liet Stalin
een groot deel van haar familie verban
nen of executeren, zelfs haar onschuldi
ge, a-politieke zusters ("ze wisten te
veel en ze praatten te veel").
Maar zelfs hierna was de jeugd van
Svetlana niet ongelukkig. Ze had ten
slotte nog geen benul van wat er aan de
hand was.
"Hoewel ik in de hoogste regionen
van de Sovjetmaatschappij leefde, ge
loof ik niet dat ik door mijn hoge positie
beïnvloed ik voelde het niet echt.
Mijn schooltijd was erg leuk, omdat ik
hield van mijn school en mijn leraren;
die hebben me meer gevormd dan mijn
ouders. We waren niet als de hogere
klassen in andere landen, ook niet als
de Engelse aristocratie. We gingen alle
maal naar gewone scholen en hadden
vrienden uit gewone gezinnen".
Naief
Dat klinkt wel erg naief. Een dochter
van Stalin zou nooit gewoon kunnen
zijn. Haar vader had de macht over le
ven en dood van miljoenen, en noch
haar leraren noch haar klasgenootjes
konden om dat feit heen. Misschien
heeft ze zichzelf voor de gek kunnen
houden, maar het bewijs van haar sta
tus klinkt nu nog door.
Het kleine meisje was de spil waar
het huishouden om draaide, met een
toegewijd kindermeisje en een reeks
Duitse gouvernantes. Nog altijd heeft
ze de perfecte manieren die zijn ingege
ven door een pril bewustzijn van een
bevoorrechte positie. Ze praat zacht,
met perfecte beheersing. Alleen haar
kleine, prachtig gevormde handen be
wegen; ze gaan voortdurend heen en
weer over de tafel, alsof ze die voortdu
rend glad strijkt, nauwkeurig sprei
dend en effenend. Ze is nauwgezet en
attent. Ze onderbreekt je geen enkele
keer. Haar opvoeding was gericht op
zelfbeheersing, gehoorzaamheid en dis
cipline, en dat is te merken.
Naarmate ze ouder werd. nam de lief
de van haar vader af. Hij zag vrouwen
graag passief, meegaand, en zijn doch
ter had haar eigen ideeën.
"Als kind was ik een troetel, leuk en
ontspannend; dat vond hij heerlijk. La
ter, toen ik de eerste tekenen begon te
vertonen van onafhankelijkheid, vond
hij dat maar niets. In die jaren had ik
ook een lijfwacht die me overal volgde
en ik begon te voelen dat het in de hoog
ste regionen toch niet zo gerieflijk was
als ik altijd had gedacht. Toen ik 16 was
nam een van mijn lijfwachten mijn dag
boek weg en las het; dat was een gewel
dige schok, en sinds die tijd kreeg ik
wat meer oog voor de werkelijkheid".
"Toen raakte ik echt uit de gunst bij
mijn vader, omdat ik verliefd werd op
de verkeerde man terwijl ik nog op
school zat. De man was joods mijn
vader hield niet van joden en bijna 40
jaar oud. Ik was 16 en we vonden het ge
woon leuk om samen naar galeries,
films en toneelstukken te gaan. Hij had
geen serieuze bedoelingen met me.
Maar in de cynische ogen van mijn va
der zag het er allemaal heel anders uit.
De man werd verbannen en ik kreeg
een klap in mijn gezicht, dus dat was
een heel verhelderende ervaring. Mijn
vader veranderde plotseling van een
liefhebbende ouder in een heel ander
iemand, en van mijn illusies bleef niet
veel over. Hij was mijn eerste grote lief
de en ik ben hem nooit vergeten".
Verkeerde mensen
Het volgende conflict ging over haar
studiekeuze op de universiteit. Svetla
na. gefascineerd door taal en literatuur,
wilde Westeuropese taalkunde stude-
"Hij zei: 'Schrijvers! Bohémiens! Wil
je dat? O nee! Ga je maar aanmelden
voor geschiedenis'. Ik was een gehoor
zaam meisje, slikte mijn tranen in en
ging geschiedenis studeren. Geschie
denis betekende: politiek. Ik denk dat
hij me een rol had toebedeeld in de ge
schiedenis van de Partij".
"Kort daarop vertelde mijn vader dat
ik met de verkeerde mensen omging
waarom trok ik altijd op met de kinde
ren van gearresteerde ouders? Ik ant
woordde dat het moeilijk anders kon,
aangezien bijna alle ouders van de men
sen om me heen waren gearresteerd.
Uiteindelijk zei hij tegen me: 'Jij maakt
ook anti-Russische opmerkingen!', en
dat was waarschijnlijk ook zo. Om het
allemaal nog erger te maken werd ik op
18-jarige leeftijd verliefd op mijn eerste
echtgenoot ook een jood en in 1944
trouwde ik met hem, tegen de wens van
mijn vader in".
Twee jaar later, na de geboorte van
een zoon, Joseph, liet ze zich van haar
man scheiden en toen ze 23 was trouw
de ze met de man die haar vader voor
haar had uitgekozen: Yoeri Zhdanov,
de zoon van Stalins meest vertrouwde
metgezel. Maar ook dat huwelijk was
geen succes en ondanks de geboorte
van een dochter, Katherine, scheidden
ze in 1950.
Tegen die tijd was de oppermachtige,
alom gevreesde Stalin in de zeventig en
aan het eind van zijn krachten. Najaren
het middelpunt te zijn geweest van een
web van misleiding en angst, zei hij in
1951: "Ik vertrouw niemand, niet eens
mezelf'. Hij was zijn vertrouwen in zijn
dochter kwijtgeraakt, was verbitterd
over zijn drinkende zoon, Vassily, en
had maar weinig belangstelling voor
zijn kleinkinderen. Hij leefde zo sober
mogelijk, propte zijn maandsalaris on
gezien in een la van zijn bureau.
Angst
In maart 1953 kreeg hij een beroerte.
Nog maar twee maanden eerder waren
de beste Kremlin-doktoren gearres
teerd. De angst voor hem was zo groot
dat niemand durfde te geloven dat hij
ziek was. Urenlang lag hij zonder be
handeling op zijn sterfbed. Uiteindelijk
werd zijn dochter geroepen om hem te
zien sterven. Na een dagenlange coma,
vlak voor zijn dood, deed hij plotseling
zijn ogen open, keek met zijn oude,
meedogenloze blik om zich heen en
wees naar het plafond. Verschillende
mensen hebben haar verteld dat het
een godsdienstige bekering op het
laatste moment is geweest. Svetlana
acht dat niet waarschijnlijk.
Na zijn dood verdwenen de salaris-
briefjes binnen enkele uren, en ze erfde
niets, behalve een paar kleine broches
die van haar moeder waren geweest. Nu
zijn zelfs die verdwenen. Ze is niet in
materiële welvaart geïnteresseerd.
"De sfeer in onze tijd was erg puri
teins. Niet zoals nu: Raisa Gorbatsjov
die in het buitenland juwelen koopt
met haar American-Express card".
Svetlana verliet Rusland in 1967, toen
ze 41 was. Haar kinderen bleven achter
in Moskou. Eerst ging ze naar India, om
de as van een geliefde vriend naar zijn
familie te brengen, zoals ze had beloofd,
Haar visum was twee weken geldig; ze
bleef drie maanden langer weg, vond
India zo aangenaam dat ze smeekte er
te mogen blijven. Maar de autoriteiten
waren bang haar toe te laten omdat ze
represailles van haar regering vrees
den. Dus ging ze, na het nodige diplo
matieke geharrewar op hoog niveau, in
plaats daarvan naar de Verenigde Sta
ten.
Kremlin-prinses
Svetlana Alliluyeva (ze had haar moe
ders naam gekozen) werd daar met een
spervuur van publiciteit begroet. De zo
genoemde Kremlin-prinses was in feite
een verlegen beschermde vrouw, maar
op het moment dat ze in de Verenigde
Staten aankwam werd ze in één klap
beroemd. Ze kreeg het advies munt te
slaan uit haar beroemdheid. Dat was
immers alles wat ze had, afgezien van
het manuscript van een boek in het
Russisch, Twintig Brieven aan een
Vriend. In 1967 werd dit vertaald, gepu
bliceerd, als feuilleton uitgebracht en
overal ter wereld in verschillende tijd
schriften tegelijk gedrukt.
"In Rusland had ik vele keren gepro
beerd een boek te schrijven waarin
mijn moeder de hoofdpersoon zou zijn.
Ik kon de goede formule niet vinden,
totdat een oude vriend in Moskou zei:
'Je schrijft goede brieven... waarom
probeer je het niet te schrijven als een
brief aan mij?' En dat deed ik, in de zo
mer van 1965, en binnen 35 dagen da
gen was het boek af. Het zou nooit in
Rusland kunnen verschijnen. Toen ze
het in Amerika publiceerden werd alles
afgehandeld via mijn advocaten die
ook als mijn agenten optraden".
Het geld dat het boek opbracht, had
Svetlana de rest van haar leven van wel
vaart kunnen verzekeren. Maar zoals de
zaken er toen voor stonden, pas naar
Amerika verhuisd, werd haar naïeve
vertrouwen haar fataal. De meeste dol
lars verdwenen in de zakken van haar
uitgevers, haar advocaten en haar echt
genoot. Maar in 1967 had ze genoeg om
zich te vestigen in Princeton, waar ze
door de academische gemeenschap op
handen werd gedragen.
"Ik ontmoette vooral mensen die iets
te maken hadden met Sovjet-zaken of
communisme, of die waren geïnteres
seerd in mijn vader. Ik werd uitgeno
digd bij hun discussies en had inmid
dels best een professor in Sovjet-zaken
kunnen zijn, met een mooi huis. een
paar auto's. Maar dat wilde ik niet".
Ontroerend
Het is al moeiljk genoeg om het kind te
zijn van welke beroemdheid dan ook;
maar om de dochter te zijn van Stalin,
algemeen gehekeld als tiran en massa
moordenaar, is een last waaronder de
meeste mensen zouden bezwijken. Het
is een opmerkelijk feit dat Svetlana
geen alcoholiste is, niet in een psychia
trische kliniek wordt behandeld, en
niet kwaadaardig is. Ze is een gezond
en nuchter mens; een sympathieke
vrouw; en boven alles: een zeer ontroe
rende vrouw.
Ze had gehoopt in het Westen bevrijd
te zijn van haar verleden. Geïnspireerd
door het succes van haar eerste boek
schreef ze een tweede, gepubliceerd in
1969 en getiteld Slechts Eén Jaar.
"Aan het begin van dat jaar woonde
ik in een Indiaas dorp. Tegen het einde
van dat jaar had ik me al ingericht in
Princeton. Hoe kon zo'n complete ver
andering zich in maar 12 maanden vol
trekken? Het tweede boek beschreef
mijn vlucht. Toch was het nogal een
trieste ervaring, omdat iedereen me
vertelde wat ik wel en wat ik niet moest
schrijven ik dacht dat dat alleen in
Rusland gebeurde, nooit in Amerika,
dat perfecte land van vrijheid! Ik wilde
geen anti-Russisch boek schrijven,
maar ik was een braaf en lief meisje en
iedereen hield van me, dus deed ik wat
ze wilden".
Afgezien van zorgen om haar zoon en
dochter in Moskou, met wie geen com
municatie mogelijk was, leek het leven
compleet toen ze, zeer verliefd, in 1970
trouwde met een Amerikaans architect.
Ze kenden elkaar drie weken. In het
jaar daarna, toen ze 46 was, kreeg ze tot
haar vreugde en verbazing een dochter
die ze Olga noemde. Maar haar man was
niet geïnteresseerd in een huiselijk be
staan; hij bleek ook onbeheersbaar ver
spillend van aard te zijn en joeg er een
aanzienlijk deel van haar geld doorheen
voordat ze in 1972 scheidden. Opnieuw
een huwelijk dat maar net twee jaar had
stand gehouden.
Svetlana besloot haar dochter naar
een Engelse kostschool te sturen en
ging zelf ook in Engeland wonen. In
Cambridge kreeg ze telefoon van haar
zoon, voor het eerst in 17 jaar hoorde ze
zijn stem. Hij zei: "Mamma, kom thuis,
we hebben je nodig".
Terug
Ze had Rusland in allerijl verlaten en
haar kinderen beloofd binnen twee we
ken weer thuis te zijn. Pas 17 jaar later
keerde ze er terug. Misschien idealise
ren bannelingen hun families altijd, net
zoals kinderen hun overleden vader of
moeder idealiseren. Het is een vorm
van trouw die niet wordt beproefd door
de werkelijkheid. Maar hun halve leven
was voorbijgegaan. Haar dochter Ka-
tya, nu een wetenschapper en weduwe
met een jong kind, wilde haar moeder
niet zien. Haar zoon was oud geworden
en fors aan de drank.
Voor Svetlana, opnieuw teleurge
steld, was de jacht op aanvaarding, vei
ligheid en onvoorwaardelijke liefde
nog steeds niet voorbij. Dus na nog in
gewikkelder diplomatieke onderhan
delingen (haar reizen kunnen nooit een
voudig zijn) keerde ze uiteindelijk naar
Engeland terug. Nu woont ze in een
huis dat haar geliefde 18-jarige dochter
samen met drie jonge vrienden huurt.
Svetlana heeft geen geld, geen inko
men uit haar boeken, niets tenzij ze
haar tweedelige ongepubliceerde me
moires kan verkopen. Ze zijn uitermate
interessant, maar ze gaan over haarzelf,
niet over haar vader. Ze blijft geloven
dat haar leven op zichzelf interessant is.
Haar leven is meer dan een archetype
voor haar generatie. Het heeft de ge
daante en de ernst van een legende; van
een Griekse tragedie zelfs. Ze is de ge
doemde vrouw die net als Antigone
niet kan ontsnappen aan de vloek die
door haar geboorte en afkomst op haar
rust. Haar naam is wereldwijd bekend
en het liefst zou ze anoniem zijn.
"Ik denk dat ik daar het gelukkigst
zou zijn waar ik het minst aan mijn va
der word herinnerd, waar me niet
wordt gevraagd voortdurend opmer
kingen over'hem te maken, en waar ik
het best een individu zou kunnen zijn.
Maar uitgevers associëren dat niet met
mij. Ze willen steeds dat ik over mijn
verre verleden in het Kremlin schrijf. Ik
krijg niet het recht om een individu te
zijn; ik mag alleen maar Stalins dochter
zijn".
Het was, zo realiseerde ik me later,
haar verjaardag; niet dat ze me dat had
verteld. Ze streek de tafel glad en lachte
"Ik wil één ding: dat mijn boeken
worden gepubliceerd. Ik droom ervan
dat mijn verhaal eindelijk de lezers zal
bereiken. Ik zou op z'n minst hopen de
lezers van mijn boek ervan te kunnen
overtuigen dat ik niets te maken heb
met de filosofie en de daden van mijn
vader. Dan zou ik het gevoel hebben
iets te hebben bereikt. Zonder dat zie ik
mijn leven als volkomen waardeloos".
Ze lachte weer naar me. "Het is een
zwaar leven geweest, kind. Zwaar om
naar te luisteren, zwaar om te leven".
Copyright Angela Lambert en
Newspaper Publishing Pic 1990
