De vijf actiepunten van
bisschop Arns
ZATERDAG 17 MAART 1990
GEESTELIJK LEVEN
De Braziliaanse aartsbisschop
Paulo Evarist© Arns pleit in dit
verhaal tegen westers
consumentisme en voor
politieke bewustwording bij de
verarmde be volking van de
Derde Wereld. Ook pleit hij
voor religieuze erkenning voor
de sociale en politieke
bewegingen in de Derde
Wereld, om uiteindelijk de
levensvreugde te hervinden in
eéb verbond tussen mens en
Moeder Aarde.
BUDAPEST Wanneer de paus in 1991 Hongarije be
zoekt, treft hij daar een innerlijk verdeelde Rooms-Katho-
lieke Kerk aan die nog heel wat trauma's uit het verleden te
verwerken heeft. Maar ook binnen de (veel kleinere) protes
tantse kerken is er na de beëindiging van veertig jaar kerk
vervolging en discriminatie nog veel oud zeer.
door
Hans Willems
Ineengeschrompeld, misbruikt en
monddood gemaakt. Zo omschrijft
de Hongaarse godsdienstsocioloog
Miklós Tomka de situatie van de
kerkelijke instituten in zijn land,
dat na veertig jaar communisme be
zig is zich om te vormen tot een de
mocratische samenleving. De le
vensvatbaarheid van de kerken is
niet te vinden in het instituut, maar
in allerlei personen en groepen op
het grondvlak, die in veel gevallen
meer ondanks dan dankzij de ker
ken hebben kunnen functioneren.
Volgens Tomka lijden de Hon
gaarse kerken aan ernstige bloedar
moede. Door de houding van de
kerkleiding in de tijd van de onder
drukking hebben de kerken sterk
aan geloofwaardigheid ingeboet.
Verder is er een ernstig gebrek aan
kader en lijden alle kerken aan cleri-
calisme. Hefcaandeel van de leken in
het kerkelijke leven is bewust te
gengegaan de afgelopen veertig
jaar.
De afgelopen maanden is het be
hoorlijk gaan gisten in de Hongaar
se kerken. Er wordt steeds openlij
ker kritiek geuit op de houding van
de kerkleiders in de veertig voorbije
jaren en de roep om ingrijpende
hervormingen klinkt luider en lui
der. In schotschriften wordt gepleit
voor het aftreden van de kerkelijke
leiders, maar het lijkt erop dat de
bisschoppen vaster dan ooit in het
zadel zitten.
Over de positie van de bisschop
pen van de Hervormde Kerk is het
laatste woord nog niet gezegd. Eind
vorig jaar ciculeerden er in de kerk
petities voor en tegen het aanblij
ven van de zittende heren, van wie
de meesten vrij kritiekloos hebben
meegewerkt met het communisti
sche regime.
Dr. Henk van de Graaf, hervormd
predikant in Rotterdam en als lid
van het hervormde synodebestuur
de afgelopen jaren herhaaldelijk op
bezoek in Hongarije en Roemenië
(hij studeerde en promoveerde in
Roemenië), beaamt dat de Hongaar
se kerken dringend aan interne ver
nieuwing toe zijn. "De politieke ver
anderingen zijn in Hongarije be-
trekkeijk soepel verlopen. Het
klinkt gek, maar dat begint zich nu
te wreken. Zowel in de politiek als
in de kerken is de oude garde op de
sleutelposten blijven zitten".
Omwenteling
Hongarije is een overwegend
rooms-katholiek land. Ruim 70 pro
cent van de christenen is katholiek.
Tot de kleinere kerkgenootschap
pen behoren de hervormden, de lu
theranen en de baptisten. De her
vormden (2,5 miljoen) hebben eigen
theologische opleidingen in Bud
apest en Debrecen, de lutheranen
(400.000) één in Budapest.
Voor de communistische machts
overname in 1948 waren kerk en re
ligie een erg belangrijke factor in de
Hongaarse samenleving. -De bevol
king was traditioneel kerkelijk en
de kerken vervulden een belangrij
ke roljn het onderwijs, de gezond
heidszorg en de sociale instellingen.
De omwenteling van 1948 bracht
een radicale scheiding van kerk en
staat teweeg, gevolgd door veertig
jaar van vervolging en discriminatie
van de kerken. In de jaren vijftig
werden de kerkelijke bezittingen
onteigend, de kerkbelasting afge
schaft, de religieuze ordes en con
gregaties ontmanteld en de scholen
van de kerken gesloten.
Door de politieke veranderingen
van de afgelopen twee jaar staan de
kerken nu voor een totaal andere si
tuatie. Het parlement nam eind ja
nuari een nieuwe godsdienstwet
aan die elke burger vrijheid van
godsdienst toekent. "De staat mag
op het gebied van de interne zaken
van de kerken geen macht uitoefe
nen". zo wordt beklemtoond. Ook is
voor de benoeming van kerkelijke
ambtsdragers geen toestemming
van de staat meer vereist. Boven
dien mag de staat geen gegevens
over de godsdienst van de burgers
verzamelen.
SAO PAULO (IPS) - Na een
vergadering van de Commissie
Brandt, over de Noord-Zuid
dialoog, vatte wijlen Eduardo
Frei, ex-president van Chili, zijn
verslag in mijn woning samen
met een uitspraak die ik nooit
zal vergeten: "De Eerste Wereld
is in staat ons wat liefdadigheid
te geven, maar echte hulp nooit.
Tenzij wij ons met elkaar vere
nigen, zullen wij steeds afhan
kelijker en armer worden".
door
Paulo Evaristo Arns
De politieke en financiële ontwik
kelingen sindsdien hebben de juist
heid van Frei's woorden bewezen,
maar hebben ook aangetoond hoe
moeilijk het is tot eenheid te komen
op basis van bestaande armoede.
Er zijn diplomatieke onderhande
lingen gevoerd tussen Argentinië,
Brazilië en Uruguay, om de moge
lijkheden te verkennen van het op
zetten van een geïntegreerde, geza
menlijke markt. Er is zelfs een
'South Commission' opgericht on-
De godsdienstige gemeenschap
pen staat het vrij activiteiten te ont
plooien op cultureel en sociaal ge
bied en in de gezondheidszorg. De
kerken kunnen "alles doen wat vol
gens de wet niet aan de staat is voor
behouden". Godsdienstonderwijs
op scholen en andere onderwijsin
stellingen is toegestaan, maar de
leerlingen hoeven de lessen niet te
volgen.
Beteugeling
De nieuwe wet maakt definitief een
einde aan de discriminatie van de
kerken sinds de machtsoverneming
door de communisten na de Twee
de Wereldoorlog. In 1949 werd de
Hongaarse katholieke primaat, kar
dinaal Joszef Mindszenty, in een
showproces wegens hoogverraad
tot levenslang veroordeeld. Hij
kwam ten tijde van de Hongaarse
opstand in 1956 vrij en vluchtte naar
Hoog bezoek tijdens een herdenkingsplechtigheid, vorige maand in Hongarije, rond de indertijd voor hoogver
raad veroordeelde kardinaal Mindszenty. Naast de Hongaarse president Matyas Szoyros (links) staat de afge
vaardigde van het Vaticaan, kardinaal Casaroli (midden) en kardinaal Laszlo Laskai (rechts). (toto mtd
de Amerikaanse ambassade toen de
opstand werd neergeslagen. Pas in
1971 werden Hongarije en het Vati
caan het eens over het vertrek van
de kardinaal naar het buitenland,
waar Mindszenty in 1975 overleed.
Zijn opvolger als aartsbisschop
van Esztergom, kardinaal Laszlo
Lëkai, was een typisch compromis
figuur. Eind jaren zeventig, begin
jaren tachtig had Lëkai een voor
Oost-Europa voorbeeldige samen
werking met de leiding in het land.
Het leverde de kerk een zekere vrij
heid op en ook concrete resultaten
als teruggave van gebouwen en mo
gelijkheden voor godsdienstonder
richt. De prijs die daarvoor betaald
werd, was slaafse volgzaamheid je
gens de regeringspolitiek, en strak
ke beteugeling van elke neiging tot
kritiek vanuit de kerkelijke gelede-
Het heeft lang geduurd voordat
de Lutherse Kerk in eigen gelede
ren schoon schip begon te maken.
Pas eind vorig jaar werd afgerekend
met de 'theologie van de diakonie'
die lutherse theologen in de jaren
zeventig hadden ontwikkeld om sa
menwerking met de communisten
te rechtvaardigen. Volgens deze
theologie waren de kerken geroe
pen zich dienstbaar op te stellen ten
aanzien van het politieke systeem in
het land.
In de praktijk liep de theologie
van de diakonie uit op een onkriti
sche aanpassing naar buiten en au
toritair optreden in eigen gelederen.
Kritici werd stelselmatig de mond
gesnoerd. Dat gold precies zo in de
Hervormde Kerk en de RK Kerk.
De compromissen die de rooms-ka-
der voorzitterschap van die eeuwi
ge optimist Julius Nyerere, oud
president van Tanzania. De hoogge-
grepen doelstelling van die com
missie is het bevorderen van uitwis
seling tussen de verschillende re
gio's van de Derde Wereld.
Er zijn andere pogingen gedaan
met de bedoeling de wederzijdse
hulp tussen landen van de Derde
Wereld te bevorderen, maar op dit
moment kunnen we dat alles sa
menvatten met een enkel, populair
spreekwoord: "De armen willen
verdelen wat ze niet hebben; de rij
ken worden rijker tot zij bereid zijn
te delen".
De afgelopen jaren is de situatie
geleidelijk verslechterd en tenzij
wij onze krachten verenigen, zal de
Derde Wereld langs de zijlijn blij
ven staan van alle nieuwe sociaal-
politiek-economische formaties die
door de 'rijke blokken' worden ge-
creeerd.
Die formaties komen er, met de
ogen gesloten voor het feit dat wij
allen, rijk en arm, deel uitmaken
van een 'global village', een wereld
die kleiner wordt door informatie
stromen. maar tegelijkertijd verder
verdeeld raakt door geografisch
egocentrisme.
Krummels
De Verenigde Staten en Canada
hebben nieuwe, onderlinge econo
mische akkoorden gesloten, waar
door hun geisoleerde positie wordt
versterkt. En dat ondanks de con
stante dreiging van een Japanse
technologische invasie van Latijns-
Amerika, de 'achtertuin' voor goed
kope, secundaire produktie.
Arns gelooft dat de arme landen na 1992 verweesd zullen raken. "Wij
worden koloniën zonder de troost van de krummels die de rijke koloni
satoren van het tafelkleed vegen". (archieffoto gpd)
tholieke leiders sloten met het regi
me, wekten de wrevel van kritische
priesters en gelovigen.
Zo kon er binnen de Hogaarse RK
Kerk een beweging van kritische
basisgemeenschappen ontstaan
rond de figuur van pater Gyorgy
Bulanyi. Tot op de dag van vandaag
leeft Bulanyi in onmin met de rk
bisschoppen. De pater mag nog al
tijd niet voorgaan in de eucharistie.
Bovendien mag hij niet publiceren
in rk tijdschriften die onder verant
woordelijkheid van de bisschoppen
verschijnen.
Rehabilitatie
Bulanyi (70) kwam in het begin van
de jaren tachtig in conflict met de
staat en de kerk, vooral wegens zijn
principiële geweldloosheid en het
daar uit voortvloeiende pleidooi
voor het weigeren van de militaire
dienst. Hij heeft in de jaren van het
stalinisme lange tijd in de gevange
nis doorgebracht.
De toenmalige primaat van de
Hongaarse RK Kerk. kardinaal
Laszlo Lëkai, liet Bulanyi's theolo
gische opvattingen in 1983 door de
Vaticaanse congregatie voor de ge
loofsleer onderzoeken. Intussen
werd Bulanyi geschorst uit zijn
priesterlijke functie. Het Vaticaan
kwam evenwel tot de conclusie, dat
de pater geen opvattingen had die
strijdig zijn met het rooms-katholie-
ke geloof. Maar zij riep hem tegelij
kertijd op tot gehoorzaamheid aan
de bisschoppen.
Bulanyi is echter bijzonder kri
tisch over het beleid van de bis
schoppen. Ondanks de democrati
sering is in de kerk "nog veel bij.het
oude gebleven". Van een zuivering
van rooms-katholieken die zich aan
"collaboratie" met het communiti-
sche regime schuldig hebben ge
maakt, is geen sprake geweest. Kar
dinaal Laszlo Laskai, opvolger van
Lekai, heeft niets gedaan voor de
slachtoffers van de vervolging.
De Hongaarse bisschoppenconfe
rentie heeft altijd geprobeerd on
speaking terms te blijven met het
bewind. Vorige zomer erkenden de
bisschoppen dat zij 'in de histori
sche noodsituatie van Hongarije
niet altijd de juiste weg hadden be
wandeld' en dat de kerk 'niet altijd
haar profestische zending heeft ver
vuld'. Maar van rehabilitatie van ge
schorste en gedwongen overge
plaatste kritische priesters is tot nu
toe geen sprake.
In de Hervormde Kerk is nog
minder dan bij de rooms-katholie
ken sprake van interne hervormin
gen. De meeste kritiek op de bis
schoppen komt nog van de vele
Hongaren in hetbuitenland, die
met lede ogen moeten toezien dat
de compromisfiguren hun machts
positie consolideren.
De Hervormde Kerk en de Gere
formeerde Kerken in Nederland,
van oudsher zusterkerken van de
Hongaarse hervormden, komen
door het uitblijven van kerkelijke
hervormingen in een lastig parket.
Kun je op vriendelijke toon blijven
praten met bisschoppen die zoveel
boter op het hoofd hebben?
Dr. Van de Graaf: "Ons beleid zal
tweeledig moeten zijn. We ontko
men er niet aan om beleefd te blij
ven in de contacten. Maar tegelijk
zullen we in de gesprekken moeten
aandringen op vernieuwing. En ook
kritische vragen over de positie van
de leiders horen daarbij". Het wor
den dus boeiende gesprekken, wan
neer de Hongaarse Hervormde
Kerk komende zomer met een offi
ciële delegatie op bezoek komt in
Nederland.
Vanaf 1992 zal ook de Europese
Gemeenschap zich met zijn onder
linge betrekkingen verzekerd heb
ben van volledige zelfvoorziening,
ondanks het verzet van de 'IJzeren
Dame' van Groot-Brittannië. Maar
daarmee zal beslist geen einde ko
men aan de spectaculaire operaties
van de multinationale ondernemin
gen.
Maar waarom zouden wij ons nu
meer zorgen moeten maken? Zoals
velen zeggen, blijft de wereld be
staan na elke aardbeving, of die nu
voorspeld kan worden of niet. Guy
Hermet laat in zijn boek Le peuple
contre la democratie (Het volk te
gen de democratie, Fayard, 1989)
zien dat er een universele tendens
bestaat onder mensen: Hoe armer
ze zijn, of hoe verdoofder door hun
eigen problemen, hoe onverschilli
ger zij zich betonen bij het trotseren
van de macht. Dit is even waar voor
afzonderlijke landen als voor de we
reld als geheel.
Wat zal er na 1992 gebeuren? Wij
zullen verweesd raken. We verlie
zen beide ouders. Wij worden kolo
niën zonder de troost van de krum
mels die de rijke kolonisatoren van
het tafelkleed vegen.
Tijdens .gesprekken die ik voerde
met Europese functionarissen van
het hoogste niveau, werden soort
gelijke angsten, of verwachtingen
uitgesproken. Tegen deze achter
grond wil ik een voorstel doen dat
zowel helder is als eenvoudig uit te
voeren.
1. De landen in de Derde Wereld
moeten realistisch worden, en
bondgenootschappen vormen voor
de overdracht van technologie en
voor culturele uitwisseling. Gezien
de omvang van de dreiging, kan dit
alleen gebeuren als achterhaalde
ideologieën en belachelijke rivali
teit worden overwonnen.
2. Terwijl de rijken zwelgen in
materieel welzijn en consumentis
me, moeten wij het volk politiek be
wust maken, en sociale en culturele
alternatieven bieden die de identi
teit en de zeggingskracht van hun
meest authentieke wortels garande-
3. Wij moeten de steun krijgen
van leiders die onze volkeren gun
stig gezind zijn, of zij nu uit de Der
de, de Tweede of de Eerste Wereld
komen. Die leiders zullen ons hel
pen met het elimineren van wat ten
onrechte "schulden" worden ge
noemd, en gezamenlijk zullen wij
een post-modern tijdperk voorbe
reiden op basis van "cultuur" in
plaats van geld en consumptie.
4. Wij moeten komen tot een her
waardering van kleine en middel
grote initiatieven en van bemidde
lende sociale organisaties, en ze het
keurmerk toekennen van de diepst
mogelijke religieuze overtuiging en
maximaal respect voor het leven en
de menselijke waardigheid.
5. Tenslotte moeten wij he^
milieu, de rijkdom van ons geboor
terecht, tot centrale inzet maken'
van al ons handelen.
Het verbond tussen mens en Moe«
der Aarde moet onze gezondheid en
levensvreugde herstellen. Dit i-S
waar het in de Eerste Wereld he$
meest aan ontbreekt, maar het is op
dit terrein dat de mensheid moge-
lijk tot gezamenlijke inkeer kan ko-?
men, wanneer de euforie en dé
angst van de jaren negentig een
maal voorbij zijn.
LEIDEN' Herv. Gem. Hoogl. kerk geen dien
sten; Marekerk 9.45 ds Snoei Scherpenzeel,
12 oec studentendiensi. 5 dr Meijers; Mara-
nathak. (L. Morsweg) 10 ds Koolstra; Oecume
nische geloofsgemeenschap De. Regenboog
(Merenwijk) 9.30 ds Alblas en dr. Raedts.
11.15 ds Alblas en pastoor Van Well; Bethle-
hemkerk (Driftstr.) 10 ds Hortensius; Bevrij-
dingsk. (Montgomerystr.) 10 ds V Hunnik. 5 ds
Hortensius: Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds
Nauta; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 pasteur
Ribs; 'Stevenshof' (rk kerk Haagse Schouw)
11 kand Verweij. Acad. Ziekenhuis 10 ds Mon-
deel Reeuwijk en pater V Haasteren. Diako-
nessenhuis elke zat. 10.30 rk. dienst, morgen
10.30 hr V Straalen Oegstgeest. Endegeest
zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk zie
herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.) geen dienst;
Oude Vest 10 ds Rietveld; Maranathak. zie
herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.; ver
zorgingstehuis Groenhoven 10; Merenwijk zie
herv. gemeente. Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10
ds Heida. 5 ds Houtman. Chr. Geref. K. (Steen-
schuur) 10 en 5 ds Den Hertog. Geref. Gem.
(zie onder Leiderdorp). Geref. Gem. in -Ned.
(Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds
Mostert. Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 10.30ds Vos-Wiegand.
Baptistengemeente (aula 'Nieuweroord',
Rijnsburgerweg 124) 10 ds Agtereek. Evang.
Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9 en 10.30 ev
V Groningen. Evangeliecentrum-Pinksterbew.
(Bethlehemskerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra.
Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 ev Tan. Leger
des Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en
4.30. Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24)' 9.30 en
4, wo. 8. Zevendedag-adventisten ('De Ont
moeting', Noordholland V.schoten)elke zat. 10
tot 11 bijbelstudie. 11 tot 12 predikatie. Christe
lijke Weienschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk
van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 10, 11 en 12. Oud-Kath. K. (Zoe-
terw.smgel) 10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat.
7, zo. 10 30; Herensingel zat. 7. zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Stevenshof) zat, 7. zo. 9.30; Steen-
schuur zat 7. zo. 8.30. 10. 11.30. 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade zal. 7. zo. 9.30 en 11; Lam-
menschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl-
.straat zat. 7. zo. 10.30 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoudé).
ABBENES Herv, Gem. 9.30 9.30 ds Verseput
Oegslyeest.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds Veen-
stra Leiden gezamenlijke gezinsdienst, 7 ds
Hogendijk Alphen. Geref. Kerk 10 zie herv.
kerk, 6.30 ds Wigboldus Voorburg. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 4.30 ds Witzier Den Haag. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN' Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds Jonkman, 6.30 ds De Boer
Hoofddorp; Kruiskerk 10 ds '1 Hooft gezins
dienst; Opstandingskerk 6.30 ds Boer; G. Her
derkerk 10 ds Nieuwenhuis; De Bron 9 ds
Taselaar, 10.30 ds Hoogendijk. 6.30 ds Nieu
wenhuis; Ashram (Marsdiep) 10 ds Mulder, 7
ds V Dok; Oudshoornse kerk 10 ds Ter Bals;
Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds V Laar> Vlaar-
dmgen. 6.30 ds Ouwendijk. Geref. Kerk Mar-
.kerk 10 ds Boer; Salv.kerk 10 ds De Jong Bos
koop. Geref. K. Vrijg. (school Bospark,
Beatrixl. 4) 9.30 en 5 ds Room. Ned. Geref.
Kerk (school Willemsfr.) 9.30 en 4.30 ds Jans-
sens. Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30
en 4.30 ds Vd Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr.
240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1)10
ev Poppe, 6.30 ds Koekkoek. Bapt.gem. Noord
(school Kalkovenw. 62) 10 hr Strietman. Volle-
evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr
Drolenga. Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgen-
stersch. Briljantstr. 1) 10. Christengemeente
'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) geen opgave. Leger des H. (Zonneweg
3) 10 en 7 (laatste zondag van de maand 5 u.).
Remonstr. Gem. (Van Mandersloostr. 36) 10.
d'r Meijering. Rk Kerk: Bonifaciusk., zat. 7, zo.
9.45 en 11.30, Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
Bron zat. 7, zo. 9.30 en 11.
BENTHUIZEN' Hen/. Gem. 9.30 ds Vd Bergh
Noordwijk, 6 ds Exalto. Geref./Herv. Gem.
(geb. 'De Hoeksteen'. Schweitzerstr.-Bern-
hardstr.) 10 ds Nierop. Geref. Gem. 9.30 en 6
ds V Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds
Terlouw. 6.30 ds Vd Hoef: Salv.kerk 10 ds
Vroeqindewii Voorthuizen, 6.30 ds Harteman
Wij en Aalburg; Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 10 ds
De Kmjf Alphen. 6.30 ds Vd Scheur. Geref.
Kerk 10 ds Zoutman. 6.30 ds Vd Kooi Leimui-
den. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en 4.30 ds
Simpelaar. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10
en 6.30. Evang.-Luth. Gem. geen opgave.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
Jansen, 6.30 dr Haitsma; De Stek 9.30 kand
De Klerk Utrecht. Geref. Kerk 9.30 ds V 't Hoff,
5 ds Buikema Zwammerdam, Chr. Geref. Kerk
9.30 en 5 ds Eerland Putten. Geref. Gem. 9.30,
3.30 ds Rietdijk, woe 7.30 ds Kleppe. Volle
Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijnstr. 83)
geen opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9 ds Alblas.
6.30 ds Molenaar Zoetermeer jeugdd. Geref.
Kerk 10.30 jeugdd en 5 ds V Wijk Vledder. Rk
Kerk: dorp zal. 7. zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7,
zo. 11; Rijndijk zo. 9.30.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds Verbeek, 5 ds
Hofland. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds Hof
land. Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds V Langevel-
de. Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11; Jozefk.
zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10. Rk Kerk zat. 7,
zo. 9.15.
DE KAAG' Herv. Gem. 10 ds Koldöwijn en ds
Aarts oec dienst. Rk Kerk zat. 7. zo. 9,30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds Kattenberg Leiden, 6 ds Sloof;
Ontm.kerk 10 ds Sloof, 6.30 ds Kattenberg Lei
den. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-college)
zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds Mink,
5 ds V Breevoort. Rk Kerk zat. 7. zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Visser. 6 ds Stam; O. Kerk 10 Sjollema 6 ds
Vroegindeweij; Ichthusk. 10 en 3 dienst met
gehandicapten ds Christ; Pniëlk. 9.30 ds Volk,
6 ds Siollema; Maranathakerk (Rijnsoever) 10
10 ds Bogaard, 6 ds Hovius. Overduin 2.15 hr
Vd Beid. Herv. Gem. 'De Rank' (Helmbergweg
10) 10 ds Westera. Geref. Kerk Vr.kerk 10 ds V
Breevoort, 5 ds Vd Horst; Triumfatork. 10 ds Vd
Horst kinderd, 5 ds Mink. Geref. K. Vrijg. 9.30.
5.30 ds Heida. Ned. Geref. K. (aula Bestevaer
mavo) 10. Chr. Geref. K. 10 en 5. Vrije Chr. Ge
ref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd Belt. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5. woe 7.30 ds V
Aalst Benthuizen. Geref. Gem. in Ned. (Lou-
westr.) 10 en 5. Volle-evang.gem. (Voorstr. 48)
9.45. Onafh. bapfistengem. (Ambachtsweg 2)
10 ds Visser. Soefi (Zuidduinweg) elke 1e en
3e zondag, 4. Marine Vliegkamp 10 ds Selms
en pater Buskermolen.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds Laprè gezamenlijke dienst, 10 mw Vd Ende
kerk. Geref. Kerk 10 ds Vd Lugt, 7 ds Vd Lugt
gezamenlijke diensf.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Gerei. Kerk
Dorpsk. 9 en 10.30 ds Doesburg," 6.30 ds
Doesburg; Scheppingsk. 9 en 10 30 ds Vd
Born. Leythenrode 10 ds De Leeuw. Elis.-zie
kenhuis 9.30 ds Brommet ha, 10.45 rector Vijf-
tigschild. Geref. Gemeente Leiden eo ,(kerk-
geb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30 ds Boogaard.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr De Vries, 7
evangelisatiedienst hr Bartels Rotterdam. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds Vd Hoeven
Rijnsaterwoude. Geref. Kerk 9.30 ds Vd Kooi,
7 ds Zoutman Bodegraven. Rk Kerk zat. 7, zo.
9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Verdijk;
Pauluskerk 10 ds De Gelder. Geret. Kerk 7 ds
Bras.Sassenheim. Geref. K. Vrijg. (Prinsesse-
sfr. 110.45 en 4.30 ds Geersing ha. Ned. Ge
ref. Kerk (Salvatori) 10 en 7 ds Vos ha. Chr.
Geref. Kerk 10 en 4.30 ds V Dijken. Geref.
Gem. 9.30 en 4 ds Hakkenberg ha. Evangelie
gemeente (Heereweg 52a) 9.45 hr Dieleman.
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en 11.30;
Poelpolder zat. 7, zo. 10.30; Mariakerk zat. 7,
zo. 9 en 10.15; Engelbew. zat. 7. zo. 10.30.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds V Mourik,
6.30 ds Terlouw Bodegraven. Geref. Kerk 9.30
ds Vd Weg-Rullman. Chr. Geref. Kerk 9.30, 7
ds Boiten Schiedam. Remonstr. Gem. 10
streekdienst in Alphen. Evang, gem. (verge-
bouw 'De Rank', Regthuysplein) 12 nam. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 hr Goedhart
Nieuwkoop. 6.30 ds De Graaft. Geref. Kerk
9.30 ds De Bruin Oegstgeest, 5 ds Baane. Rk
Kerk zat. 7. zo. 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 dr Meijers
Leiden, 7 ds Cats Aalsmeer. Geref. Kerk 9.30
en 4.30 ds Kraan. Chr. Geref. Kerk 9.30 en
4.30. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 ds Wilschut Al
phen, 7 hr Schreuder.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Vd Lee ha. 5 ds De Jong
Zoetermeer; Hoofdstr. (Zee) 10 ds Ruitenburg;
De Rank (Golfbaan) 10 ds Goijert Eemnes.
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds Kuiper,
5 ds Ruitenburg; Vinkenl. (Binnen) 10 hr De
Ridder Sassenheim. Kapel W. v.d. Bergh-
sfichting 11 ds De Jong Alphen. 'Sole Mio' 9 ds
Vd Lee. Evang. centrum 'De Ark' (picképl. 1)10
hr V Duin. 7 hr Vd Laak. Ned. Prot. Bond (aula
O.Zeew.) 10.30 ds Spelberg Utrecht. Rk Kerk
Zee zat. 7, zo. 10.30; Binnen zat. 7, zo. 9.30 en
11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds
Mackaay; De Zilk 10 ds Keuning. Rk Kerk Vic-
tork. zat. 7, zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7, zo. 9 en
10.30; De Zilk zat. 7, zo. 10.30.
OEGSTGEEST. Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10ds Kooman; Pauluskerk 10dsDa Cos-
fa; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds Brus-
see-van der Zee Voorburg, 7 drs Schwencke.
Geref. Kerk 10 ds Plomp. Geref. Kerk Vrijg.
(aula Dr. Schilderschool) 9.30 ds Tiekstra Ber-
kel, 3 ds Houtman Leiden. Ned. Geref. Kerk
(Gem.centrum) 8.45 en 4 ds Janse. Van Wijc-
kerslooth 4 ds Hemmes. Endegeest 10 ds Frie-
derich. Volle-evangehegem. (Gem.centrum) 4.
Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE. Rk Kerk zat. 7. zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING; Herv. Gem.
9.30 ds Heijting. Geref. K. 9.30 ds Zijl, 5 ds Aal-
ders Woubrugge. Remonstr. Gem. 10 Thieme-
Tiesing Boskoop. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en
11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
zat. 7, zo. 10.30; Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en
10.30.
RIJNSATERWOUDE Herv. Gem 9.30 ds
Schilt Leimuiden, 7 ds V Mourik Nieuwkoop.
Chr. Geref. K. 9.30, 2.15 ds Bouw Urk.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds Verschoor, 5 ds Wagler; Bethelkerk 9.30 ds
Wagter kinderdienst. Geref. Kerk Petrakerk
9.30 ds Smaling, 5 ds Ribberink; Immanuel-
kerk 9 en 10.30 ds Ribbeiïnk, 5 ds Cziria; Ma
ranathakerk 9.30 ds Cziria, 5 ds Verschoor.
Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds Zandbergen
Dokkum. Chr. Geref K. 9.30 en 5 prof V 't Spij
ker Apeldoorn. Evang. Christengem. (aula
mavo) 10 hr V Gaaien Monster, Rk Kerk zo
10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30,
SASSENHEIM: Herv. Gem, 7 prof V Beek ge-
zamenl. dienst. Geref. Kerk 10 ds Bras, 7 zie
herv. kerk. Chr. Geref. K. 10 ds Hogenbirk, 5 ds
Verhage Broek op Langendijk. Ned. Prot. Bond
(Jul.laan 17) 10.30 ds Offerhaus Haarlem. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds Groenendijk
Scheveningen, 6.30 ds Vd Hoeven Rijnsater
woude. Geref Kerk 9.30 ds Den Heeten
Hoofddorp, 6.30 ds Watlel Hoofddorp. Rk Kerk
Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat.
7. zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr Vermeulen,
6.30 dr Rietveld Amerongen. Geref. Kerk 10 en
5. Geref. K. Vrijg. 8.30 ds Geelhoed Den Haag,
4 ds Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeenschap
10 ds De Jong. Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11
VOORSCHOTEN Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds Knorth Leiderdorp, 7 zie Kruispunt, De Ont
moeting (Noordhotland) 10 ds Schaap, 7 zie
Kruispunt; 'Rehoboth' (Van Leeuwenhoekka
de) 9.30 ds V Kooten, 4.30 ds Boer Benthui
zen. Hulp en Heil-kerk ('Schakenbos', Leids-
chendam) 10 ds Verheule. Geref. Kerk 10 ds2
Ledegang, 7 ds Blanken. Geref K. VrijgJ
(Bachlaan) 9 ds Geersing, 4.30. Rk Kerk Laur-'
.kerk zat. 7. zo. 11.30; M. Godskerk. zat. 7, zo^
10. Kerk van Engeland (British school in The'
Netherlands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst. Aula-basisgemeenschap (in,
'Onderdak') 10.30 gespreksdienst.
WADDINXVEEN Herv. Gem. Brugk 9.30 ds!
Kunz. 5 ds Vermaat Maassluis; Hoeksteen.
9.30 ds Vd Meijden Bleiswijk, 6.30 ds Kunz:.
Bethelk. 9.30 hr Burger, 5 ds Schipaanboord;
Rehoboth-school 9.30 ds Boer Benthuizen/'
Imm.kerk 10 en 5 ds V Houwelingen. Geref.
Kerk Kruisk. 10.15 en 5 ds De Moor; Ontm.kerk;
9.30 ds Bongers. Geref. K. Vh|g. (Kruiskerk)'-
8.30 en 2.45 ds Hoogendoorn. Chr. Afgesch.
Gem. 9.30 en 5 ds Vd Want. Oud-Geref. Gem
(Mercuriusweg 29) 10 en 6.30. Remonstr.'
Gem. qeen dienst.
WARMOND: Herv. Gem. 10 drs Tieman Lei-!
den. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
WASSENAAR Herv Gem. Dorpsk. 10 ds-
Steenstra, 4.30 ds Geluk Rotterdam; Kievietk.
('Samen op weg') 10 ds Janse de Jonge; Mes-
siask. 10 zie Zijllaan; Dorpscentrum 9.30 ds V-
Dis. Geref. Kerk Zijllaan 10 ds vd Woude SoW-:
dienst, 7 ds Dondorp Den Haag. Ned, Prol
Bond (Kerkdam) 10.30 prof Schulte Nordholl.,
RK Kerk Jozef za 7, zo 9.30 en 11Will, za 7. zo:
9.30 en 11GH za 6. zo 10.30
WOUBRUGGE Herv Gem 9.30 ds Bogers
Alphen, 6.30 ds V 't Hof. Geref. Kerk 9 30 drs;
Aalders. 6.30 drs Zijl. Ned. Prol. Bond (De.
Wijk. Schoolstr. 20) 10.30 drs Roos ha Rk'
Kerk zo 10.30.
ZEVENHOVEN: Herv Gem. 9.30 ds De Haan..
Geref. Kerk 9.30 hr Vd Louw Tienhoven, 7 ds:
Rienslra Schevingen.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds Wolt-
haus. Rk Kerk St Jan za 7.30, zo 9 30. Chr
Dienaark za 7. zo 10. Meerburgkerk H. Rijndijk'
zat. 7, zo. 10 en 11.30.
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 10 ds Eijsenga.
Dordrecht, 6.30 ds Jansen Boskoop. Geref
Kerk 10 ds Buikema, 6,30 ds V 't Hoff Boskoop?"
Remonstr. Gem. 10 streekdienst in Alphen.
