De BVD blijft paraat
Wachten op de gouden tip
'De Sovjetunie legt steeds meer spionage-activiteiten aan de dag'
Amsterdamse politie hikt aan tegen reeks onopgeloste moordzaken
■MU'KHUAUÏMAAk'riMft
De Tweede Kamer werd onlangs even op het verkeerde been gezet. De val
van de communistische regimes in een groot aantal Oosteuropese landen zou
de Binnenlandse Veiligheids Dienst (BVD) overbodig maken. Groen Links
bepleitte een andere taak voor de BVD: de dienst zou zich meer moeten
bezighouden met corruptie binnen de overheid. De ambtenarenvakbond
AbvaKabo maakte meteen bezwaar. Het opsporen van fraude is een taak van
de politie, niet van de BVD. Bovendien is van corruptie binnen het
ambtenarenapparaat nauwelijks sprake. In 1988 bedroeg het aantal
corruptiegevallen tien, in 1987 twaalf. Geen reden om daar de hele BVD op te
zetten, luidde de mening van de AbvaKabo. De meerderheid van de Kamer
dacht er ook zo over; het idee van Groen Links werd van de hand gewezen. De
ambtenaren van BVD zetten hun speurtocht naar buitenlandse spionnen
onverminderd voort.
door Jos Heymans
Oud-minister Van Dijk van Binnenland
se Zaken wist het al een jaar geleden te
vertellen. De hervormingen in de Sov
jetunie zouden geen aanleiding vormen
voor een verminderde waakzaamheid.
Integendeel zelfs. Glasnost en perestroj
ka, zei hij toen in een vraaggesprek met
een journalist van een landelijk ochtend
blad, leiden tot verhoogde alertheid van
de inlichtingendiensten. "De spionage-
activiteiten van de Sovjetunie zijn aan
toonbaar toegenomen".
De glasnost-politiek van de Sovjetunie
en de verhoogde waakzaamheid van de
BVD lijken met elkaar op gespannen
voet te staan, maar de werkelijkheid is
anders. De hervormingen in de Sovjetu
nie en andere Oosteuropese landen heb
ben allereerst ten doel de ingestorte eco
nomie weer op poten te zetten en de le
vensstandaard van de bevolking te ver
beteren. Daarvoor hebben die landen,
meer dan in het verleden, dringend be
hoefte aan industriële en technologische
kennis. Die wetenschap wordt vooral
vergaard door spionnen. De voormalige
BVD-directeur De Haan zei in 1986 dat
zich in ons land ten minste honderd
spionnen uit het Oostblok ophielden.
Sindsdien is dat aantal alleen maar toe
genomen.
Technologie
Sovjet- en andere Oosteuropese spion
nen zijn vooral geïnteresseerd in hoog
waardige technologie van overheidsin
stellingen, universiteiten en bedrijven.
Met enige regelmaat weet de BVD derge
lijke spionnen te pakken. Vorig jaar liep
de KGB-officier Karpenchenkov tegen
de lamp. Hij verbleef in ons land als de
officiële vertegenwoordiger van de
scheepvaartbelangen van de Sovjetunie.
Maar hij hield zich vooral bezig met teelt
nische spionage en werd uitgewezen.
Twee maanden eerder arresteerde de po
litie op aanwijzing van de BVD een Am-
stelveense tandarts, die werd verdacht
van het doorgeven van staatsgeheimen
aan de Russische militaire inlichtingen
dienst, de GRU. Maar de meest opzien
barende arrestatie was die van Ellen T. in
1985, een Amsterdamse secretaresse die
informatie van een octrooibureau had
doorgespeeld aan de DDR.
De directie C (contra-spionage) van de
BVD mag dan goed scoren, dat neemt
niet weg dat de reputatie van de dienst
bepaald niet gunstig is. En dat is dan
vooral te wijten aan twee andere taken,
bestrijding van gewelddadig activisme
en politiek extremisme. Op beide terrei
nen heeft de BVD niet altijd even handig
geopereerd. De manier waarop in de ja
ren tachtig krakers, anti-militairisten,
vredesactivisten en demonstranten te
gen kernenergie in de gaten werden ge
houden, was vaak kniillig. Veel BVD-ac-
ties mislukten, omdat geworven infor
manten meteen naar de pers stapten. Bo
vendien slaagde de BVD er niet in een
vinger te krijgen achter de actiegroep
RaRa, die onder meer met het stichten
van brand in vestigingen van de Makro
een schade van 150 miljoen gulden be
rokkende. En in het decennium daar
voor werd de veiligheidsdienst verweten
niet op de hoogte geweest te zijn van de
gijzelingsacties van Zuidmolukse jonge-
Ook in de bestrijding van politiek ex
tremisme (althans wat de BVD daaron
der verstaat) heeft de dienst niet altijd
even gelukkig gehandeld. Daarvoor
moeten we terug naar het verleden, naar
1946, toen het Bureau Nationale Veilig
heid werd opgericht. Aanvankelijk hield
dit bureau, de voorloper van dè BVD,
zich bezig met de opsporing van collabo
rateurs uit de Tweede Wereldoorlog. Het
was de bedoeling om het bureau zo snel
mogelijk op te heffen. Maar de opkomst
van de koude oorlog verhinderde dat.
De Waarheid
De verbeten jacht op de communisten,
overgewaaid uit de Verenigde Staten,
beheerste in het begin van de jaren vijftig
het inmiddels tot BVD omgedoopte Bu
reau Nationale Veiligheid. Elk lid van de
CPN, ja zelfs elke lezer van het commu
nistische dagblad De Waarheid, was in
de ogen van de bewakers van de staats
veiligheid een potentiële verdachte. Er
zijn talloze voorbeelden van mensen, die
op grond van hun vermeende CPN-lid-
maatschap het leven zuur is gemaakt.
Het meest schrijnende voorbeeld is ir.
Wilman, inmiddels 68 jaar oud. In 1950
kreeg de BVD de man in het vizier. Wil
man. in dienst van de marine, zou in 1945
of 1946 lezer zijn geweest van De Waar
heid en vermoedelijk lid zijn van de
CPN. Beide beschuldigingen waren on
juist, maar dat deed er niet toe. De ver
denkingen waren er, versterkt door de
suggestieve rapporten dat Wilman, even
als zijn vader, communistisch georiën
teerd zou zijn. Het kostte hem uiteinde
lijk zijn baan. Jarenlang was hij werk
loos. omdat sollicitaties afketsten op zijn
BVD-dossier.
Pas in 1962 kwam hij dank zij de per
soonlijke inspanning van PvdA-senator
Cammelbeeck weer aan de bak, bij het
Reactor Centrum Nederland. Maar nadat
zijn superieuren daar inzage hadden ge
kregen in zijn BVD-dossier, hoefde Wil
man zich geen verdere illusies over zijn
loopbaan te maken. Hij werd gepasseerd
bij promoties en uiteindelijk ontslagen.
In de jacht op de communisten gingen
BVD en vakbeweging hand in hand.
Want de vakbonden rilden van commu
nistische cellen op de werkvloer. Dat zou
voorzitter Dick Visser van de Industrie
bond FNV meer dan dertig jaar later op
breken. In 1988 werd het gerucht bekend
dat Visser voor de BVD zou hebben ge
werkt. Hij zou de dienst in 1984 hebben
ingeschakeld om inlichtingen te verza
melen over links radicale sympathieën
van een van zijn beleidsmedewerkers. In
1981 werd de CPN, een democratische
partij toch met drie zetels in de Tweede
Kamer, door de BVD nog steeds be
schouwd als een gevaarlijk instituut. In
een televisie-interview met Sonja Ba
rend onthulde BVD-hoofd De Haan dat
de CPN nog steeds werd geschaduwd
"vanwege het oogmerk de democratie
omver te willen werpen". Pas in 1989 liet
minister Van Dijk weten dat de Commu
nistische Partij Nederland geen 'object'
Contra-spionage
De 700 man sterke BVD, opvallend ge
vestigd aan de Haagse Kennedylaan,
heeft niettemin nog genoeg te doen. De
contra-spionage behelst ook het advise
ren van ondernemingen, die in de warme
belangstelling staan van Oost-Europa.
Vooral bedrijven op het gebied van ener
gievoorziening, transport en telecommu
nicatie dienen beducht te zijn voor
spionnen. Daarnaast houdt de BVD zich
bezig met de opsporing van internatio
naal terrorisme, zoals IRA. ETA, en Pa
lestijnse terreurgroepen. Vooral islami
tische kernen worden sinds de Rushdie-
affaire in de gaten gehouden. In bijna al
zijn taken wordt de BVD bijgestaan door
de politie. Honderden politiemensen
hebben een zogenaamde BVD-cursus
gevolgd en worden van tijd tot tijd inge
schakeld voor werkzaamheden voor de
dienst.
Een van de meest omstreden taken
van de BVD is het verrichten van veilig
heidsonderzoeken naar personen in ver
trouwensfuncties. Onder druk van de
Tweede Kamer is het aantal vertrou
wensfuncties bij de overheid inmiddels
teruggebracht van 71.000 tot 48.000, maar
er blijft op dit terrein nog genoeg werk te
doen. Bij dergelijke onderzoeken, die
drie- tot vierduizend gulden kosten, wor
den overal inlichtingen ingewonnen
over de betrokken persoon, zelfs bij fa
milieleden, vrienden, buren en kennis-
Soms gaat dat wat te ver. In 1982 moes
ten 58 secretaresse-functies bij de over
heid worden onderzocht. Onder die se
cretaresses bevond zich een vrouw die al
tientallen jaren bij de overheid werkte en
drie maanden voor haar pensioen stond.
Toch achtte de BVD onderzoek noodza
kelijk. Na vragen in de Tweede Kamer
over de mate van vertrouwelijkheid van
de 58 functies werd het onderzoek door
minister Van Thijn van Binnenlandse
Zaken stopgezet.
Wie eenmaal de aandacht van de BVD
op zich heeft gevestigd, zal nooit kunnen
achterhalen of er een dossier over hem
bestaat. Vanwege de geheimhouding, de
ziel van de BVD, worden daarover geen
mededelingen gedaan. Formeel zijn er
wel mogelijkheden om erachter te ko
men, maar in de praktijk komt daar door
gaans niets van terecht. Dat merkte on
der anderen Chris Bruynius, redacteur
van het ochtendblad Trouw. Van zijn
vroegere buren hoorde hij dat de BVD
naar hem had geïnformeerd. Bruynius
had geen idee waarom, vroeg de dienst
om opheldering maar kreeg geen ant
woord. Er bleven nog vier mogelijkhe
den voor antwoord over: de rechter, de
minister van Binnenlandse Zaken, de
vaste kamercommissie voor de inlichtin
gen- en veiligheidsdiensten en de Natio
nale Ombudsman.
Geen details
Minister Van Dijk liet de journalist we
ten dat de wet een betrokkene geen recht
toekent op kennisneming van gegevens
die bij de BVD over hem staan geregi
streerd. Erger nog: de burger mag niet
eens weten of de BVD over dergelijke ge
gevens beschikt. "Want", zo schreef de
minister, "de BVD kan alleen dan effec
tief functioneren, indien met name zijn
werkwijze en kennisniveau onbekend
blijven". Alleen al de mededeling dat de
BVD in het bezit is van bepaalde gege
vens, kan de veiligheid van de Staat in
gevaar brengen. Bruynius stapte uitein
delijk naar de Ombudsman, die de infor
matie wel mag opvragen. Maar erg veel
had hij daar niet aan. De Ombudsman
heeft een geheimhoudingsplicht. Hij
mag zijn cliënt alleen het resultaat van
het onderzoek meedelen, maar er niet
over in details treden.
Het voorbeeld geeft aan hoe bedroe
vend de controle op de BVD is. Er is
weliswaar een kamercommissie waarin
de fractieleiders van de vier grote partij
en zitting hebben, maar de leden hebben
een geheimhoudingsplicht. Bovendien
zijn zij voor hun informatie afhankelijk
van mededelingen van de BVD. Ook.de
minister, verantwoordelijk voorde BVD,
moet maar hopen dat de dienst hem niet
belazert. De WD'er Geertsema, van
1971 tot 1972 minister van Binnenlandse
Zaken, heeft in een artikel in NRC/Han-
delsblad eens beschreven hoe moeilijk
het is om de verantwoordelijkheid voor
de BVD te dragen. "Dat kan maar op één
manier en dat is het opbouwen van een
wederzijdse volstrekte vertrouwensba
sis met het Hoofd van de dienst".
Verbaasd
Toch heeft Geertsema destijds een on
derzoek ingesteld naar de vraag of dat
vertrouwen gerechtvaardigd was. De
BVD had de kamercommissie verteld
dat over bepaalde personen wel en over
andere geen dossiers bestonden. Zonder
vooraankondiging toog Geertsema naar
het kantoor van de BVD, waar hij door
het verbaasde Hoofd werd ontvangen.
Terwijl de secretaris-generaal van het
ministerie bij het BVD-hoofd bleef om te
voorkomen dat-ie het personeel zou
waarschuwen, ging Geertsema naar het
archief en stelde vast dat de BVD-mede-
delingen juist waren geweest. "Uiterst
tevreden verlieten de secretaris-generaal
en ik het pand. Over de tevredenheid van
het Hoofd van Dienst laat ik mij niet uit".
Dick Visser, ex-voorzitter van de Industriebond FNV, zou in 1984 de BVD
hebben ingeseind over de links-radicale sympathieën van een van zijn be
leidsmedewerkers. Toen een en ander in 1988 bekend werd, legde Visser het
voorzitterschap van de Industriebond neer.
De perfecte moord bestaat dus.
Hoofdinspecteur Wieger van Dijk,
36 jaar en sinds drie jaar chef van
het Bureau Bijzondere Zaken van
de gemeentepolitie Amsterdam,
zou 'm zelf ook kunnen plegen. De
belangrijkste voorwaarde is datje
iemand doodt met wie je geen enke
le relatie hebt, zegt hij. Van Dijk is al
diverse malen geconfrontreerd met
dergelijke, onoplosbaar lijkende
moordzaken. Zonder dat hij ze
meteen als 'perfect' wil beoordelen,
zijn gevallen met roof als motief ver
schrikkelijk moeilijk op te lossen.
door Weert Schenk
Roof lijkt ook de achtergrond van de
nog steeds onopgeloste moord op een
Amerikaanse toerist in het afgelopen
najaar. De man werd dood aangetroffen
op de Amsterdamse Ruysdaelkade.
Een verschrikkelijke klap op het hoofd
met een baksteen had hem geveld. Van
Dijk vermoedt dat de tperist is overval
len door een voor de man volslagen on
bekende.
Het onderzoek zit vast. Het wachten
is nu op een toevalstreffer. Of op een te
lefoontje van een door gewetenswroe
ging geteisterde dader. "Dat kan jaren
duren", erkent Van Dijk, "maar het zal
niet de eerste keer zijn dat een zaak zo
na een aantal jaren toch nog wordt op
gelost. Daarom wordt bij ons een dos
sier nooit geheel afgesloten".
Cabaretier
Op die manier kan het ook nog lang du
ren voordat de moord op de cabaretier
Wim Hogenkamp is opgehelderd. Deze
werd vorig voorjaar in zijn woning door
een pistoolschot om het leven ge
bracht. Tot nu toe hebben Wieger van
Dijk en zijn mannen geen motief kun
nen vast stellen. Van roof was in elk ge
val geen sprake. De dader liet geld en
cheques.gewoon op tafel liggen.
De politie heeft het hele, tamelijk uit
bundige leven van Hogenkamp uitge
spit. De moord kan te maken hebben
met jaloezie, verdovende middelen en
het schandknapencircuit. En er zijn
nog meer mogelijkheden. De cabare
tier leed aan aids en bevond zich al in de
laatste fase van zijn leven. Het wordt
niet uitgesloten dat hy zelf een huur
moordenaar heeft besteld om verder lij
den te voorkomen. Ook wordt er reke
ning mee gehouden dat Hogenkamp
werd gedood door iemand die hij met
aids had besmet.
Zo liggen bij hoofdinspecteur Van
Dijk heel wat onopgeloste zaken op de
plank. Van vorig jaar zijn er 14 over ge
bleven. In vijf gevallen zit nog wat 'mu
ziek', waaraan in rustige tijden verder
zal worden gewerkt. De rest is volledig
vastgelopen. Van Dijk scoort over 1989
een -voorlopig- oplossingspercentage
van 42 procent. Hij is hierover erg onte
vreden: "Het is beneden de maat".
In de hoofdstad zijn vorig jaar onge
veer 70 mensen op gewelddadige wijze
om het leven gebracht. In de meeste ge
vallen konden de rechercheurs van de
diverse politiedistricten in Amsterdam
de zaak zelf vrij gemakkelijk aan, om
dat de dader al snel bekend was.
In 28 gecompliceerdere gevallen nam
het bureau Bijzondere Zaken van het
hoofdbureau het onderzoek over. Daar
van bleken vier mensen achteraf toch
een natuurlijke dood te zijn gestorven.
De hoofdinspecteur legt uit dat een
moord eigenlijk binnen twee weken
moet zijn opgelost. Anders wordt het
heel moeilijk. Getuigen kunnen zich in
de eerste dagen nog redelijk goed de
details herinneren. Daarna weten ze
vaak niets meer en zijn ze heel verwar
rend en onbetrouwbaar.
Dat de politie in Amsterdam niet al
tijd tot het uiterste kan gaan om een
moordzaak op te lossen, moet volgens
hem worden gezien als een nadelige bij
komstigheid van het leven in de grote
stad: "De mogelijkheden zijn beperkt.
De werkdruk is hier heel anders dan in
Bameveld".
Van Dijk beseft dat niet iedereen te
vreden zal zijn met zo'n kil klinkend
antwoord. "Natuurlijk, als in je eigen
familie iemand wordt vermoord, wil je
dat de politie het best mogelijke onder
zoek er op los laat. Maar in de grote stad
speelt een veelheid van zaken. Wij kun
nen soms gewoon niet anders".
Drie zaken waren het gevolg van on
enigheid bij de levering van drugs. Op
de plaats van overdracht bleek er iets
niet te kloppen, wat leidde tot ruzie en
een spontane schiet- of steekpartij. De
zes andere doden hadden te maken met
koele afrekeningen door of binnen
goed georganiseerde misdaadbenden.
Liquidaties
De liquidatie-moorden worden altijd
zorgvuldig beraamd en zeer berekend
uitgevoerd. Ze zijn heel moeilijk op te
lossen, zegt Van Dijk. Sedert een jaar of
vijf spelen de meeste van dit type
moordzaken zich af binnen de Turkse
mafia die een groot deel van de heroïne
markt in handen heeft. "Turken vor
men een erg gesloten gemeenschap.
Veel mensen zijn ook vreselijk bang.
De bereidheid om te pralen is ver te
zoeken. Vaak komen we wel heel dicht
oij de dader, maar kunnen we het be
wijs niet rond krijgen".
Een mooie illustratie daarvan is de
reactie van getuigen van een slachtpar
tij in een Turks gokhuis, waarbij twee
Turken doorzeefd werden met kogels.
Alle zeven getuigen zeiden dat ze op het
moment van de executie op het toilet
zaten. In het casino waren slechts twee
toiletten.
De hoofdinspecteur vindt dat naar
verhouding te veel tijd wordt gestoken
in onderzoeken in de sfeer van liquida
ties. "Het kost een hoop tijd om de da
ders te vinden, maar het effect ervan is
gering. De justitie deelt weliswaar hele
forse straffen uit, 12, 15 jaar is niks,
maar het heeft weinig effect. De daders
waren in dienst van een criminele orga
nisatie. Voor hen komen weer anderen
in de plaats".
*Het gebouw van de BVD aan de Haagse Kennedylaan: 700 ambtenaren wer ken er in een waas van geheimzinnigheid. Wie eenmaal de aandacht van de
BVD op zich heeft gevestigdzal nooit kunnen achterhalen of er een dossier over hem bestaat. Vanwege de geheimhoudingde ziel van de dienst, worden daar
over geen mededelingen verstrekt. (foto's gpd>.
