Het
duin terug naar de natuur
I
Stichting wil van zeereep monument maken
ZATERDAG 17 FEBRUARI1990
JR.M BULAGEVANHETLEIDSCjm
PAGINA 25
De duinen zijn de duinen niet meer. Een wandeling door het terrein
dat de zee weert van het vlakke land levert geen andere dan deze
wrange conclusie op: blanke duintoppen zijn uitsluitend nog' te vin
den in de vergeelde natuurgidsen van Jac P. Thijsse en in de liede
renbundel 'Kunt u nog zingen, zing dan mee'.
Veel aanleiding om het natuurschoon van de duinen te bezingen
bestaat er overigens al lang niet meer, vinden de medewerkers van
de in Leide'n gevestigde stichting Duinbehoud. Het landschap wijkt
door de ingreep van de mensenhand nadrukkelijk af van de oor
spronkelijke staat van het gebied. "Tot op zekere hoogte zijn de Ne
derlandse duinen de mooisten van Europa, maar eigenlijk staat het
er belabberd voor met de natuurkwaliteit", is de keiharde lezing van
Albert Salman, secretaris van de stichting. "Door de waterwinning,
door de recreatie en door het beheer".
Toch hebben de zes parttime-medewerkers, de 25 belangeloos
werkende consulenten en de talloze vogeltellers niet het gevoel roe
penden in het duinzand te zijn. "Gelukkig niet nee. Binnenkort is het
precies vijftien jaar geleden dat we voor het eerst actie voerden in het
duin. En ik moet zeggen dat de acties die we daarna hebben gevoerd
grotendeels succesvol zijn verlopen".
De Nederlandse duinen worden in toeristenfolders aange
prezen als de mooisten van Europa. Maar geregeld worden
er aanslagen op gepleegd. Zoals onlangs door de orkaan.
Vooral de duinenrij op Texel werd erdoor getroffen. Maar
ook de mens gaat niet erg zuinig om met het geacciden
teerde landschap, de natuurlijke zeewering. Met afgrijzen
hebben de natuurbeschermers van de stichting Duinbe
houd vastgesteld dat vele vogels zijn gevlogen. Dat de wil
de orchidee heeft plaats gemaakt voor de distel en de
brandnetel. "Toch is er sinds onze eerste actie in 1975 het
een en ander verbeterd. Maar het is nog lang niet zo ver dat
de duinen weer blanke toppen hebben".
door Gerard van Putten
Salman somt enkele voorbeelden op.
"Onze activiteiten hebben er bijvoor
beeld toe geleid dat in de provincie Zuid-
Holland de plannen tot uitbreiding van
de waterwinning van tafel zijn gegaan. In
eerste instantie werd met het oog op het
jaar 2000 uit gegaan van een produktie-
verhoging met 164 procent. In werkelijk
heid wordt de produktie met 14 procent
teruggedraaid".
De belangstelling voor de golfsport is
de laatste vijftien jaar aanzienlijk toege
nomen, maar nieuwe golfcourses zijn er
niet gekomen in het duiq. In totaal zijn er
de laatste vijfjaar vijftien golfbanen ge
pland in de duinen, maar de projecten
ketsten af op het argument dat telkens
door de stichting Duinbehoud werd aan
gevoerd: "Golfbanen maken van een na
tuurgebied een grasmat, dat bovendien
nog wordt bewerkt met kunstmest en
met bestrijdingsmiddelen om de groei
van paddestoelen tegen te gaan".
Het overleg met Staatsbosbeheer heeft
geleid tot de aanleg van verharde voetpa
den, waardoor de wilde recreatie de
laatste jaren aardig schijnt te zijn inge
damd. De broedvogelstand heeft zich
daardoor redelijk kunnen herstellen. Het
komt weer geregeld voor dat boven het
duin een vlucht wulpen is te zien. In 1975
waren nog maar drie broedparen over.
Waarnemers van de stichting signa
leerden vorig jaar dat zogenaamde ja
gersvrienden van het Koninklijk Huis
schoten op alles wat in het duin bewoog..
De stichting bracht een en ander in de
publiciteit. Niet veel later besloot het Ko
ninklijk Huis de jachtvergunning voor
goed over te dragen aan Staatsbosbe
heer.
Treurig
Hoe treurig het met de Nederlandse dui
nen gesteld was, werd voor het eerst in
1975 onderkend door enige studenten
biologie uit Leiden. Onder hen bevond
zich ook Salman. Ze probeerden destijds
enige toegevoegde waarde te geven aan
hun uit de boeken opgedane kennis door
praktische studie van flora en fauna.
Het was hen al heel snel duidelijk dat
de duinen tussen Katwijk en Wassenaar
niet werden beheerd als natuurgebied.
Integendeel: .de recreanten liep er kris
kras door het duin. bij voorkeur liepen
dagjesmensen buiten de paden. Na aan
genaam verpozen lieten picknickers de
schillen en dozen. Er werd naar hartelust
gevoetbald, gevliegerd, geravot. En men
beklom massaal het hoogste duin om
zichzelf zodoende een vergezicht te gun
nen op de omgeving. De studenten biolo
gie schrokken van de "overbetreding"
van het duin door rabauwachtige recre
anten. "Mede ook door de heel droge zo
mers van 1975 en 1976 waren de gevolgen
voor de duinen desastreus".
Vooral in de buurt van Katwijk boden
de duinen als gevolg van de "enorme ero
sie" de trieste aanblik van een zandver
stuiving. Op sommige plaatsen troffen
Salman en zijn mensen één grote woes
tenij aan waar behoudens distels en
brandnetels, niets wilde groeien. De toe
stand van het duin werd door de aanko
mende biologen ernstig genoeg geacht
om zich te gaan inzetten voor een beter
duinmilieu. Met dat oogmerk werd in
maart 1975 de werkgroep 'Berkheide' op
gericht.
De werkgroep breidde het aandacht-
water bleek 10 tot 100 maal zoveel ver
vuild als het duinwater in het Waddenge
bied en in Zeeland, waar geen infiltratie
werd toegepast.
"Sinds de duinen als infiltratiegebied
worden gebruikt, en dat gebeurt sinds
1956, gelden ze als een van de grootste
bodemvervuilingsvoorbeelden in West-
Nederland. Het water dat uit de sloten
komt is sterk vervuild. Deels door de rio
leringen die er op zijn aangesloten, maar
ook door het gebruik van kunstmest en
bestrijdingsmiddelen. Een van de inlaat-
punten van het water was vlakbij het
vliegveld Valkenburg. Daar zijn ontzet
tend veel bestrijdingsmiddelen gebruikt
om het gras laag te houden. Wordt dat
zonder voorzuivering in de duinen ge
bracht, dan wordt niet alleen een natuur
gebied vergiftigd, maar ook de volksge
zondheid in gevaar gebracht. Bij toeval,
door een testje, ontdekten we een paar
jaar geleden dat in het drinkwater een te
hoge concentratie antracine zat, een mid
del om het gras laag te houden".
Een jaar of vier geleden kwam aan het
licht dat de directeur van de LDM de pro
duktie jarenlang kunstmatig had opge
voerd. Acht miljoen kubieke meter wa
ter vond jaarlijks z'n legale weg van Rijn
lands boezem naar de verbruikers, gezui
verd door het duin en daarna nagefiltërd.
Maar nog eens acht miljoen kubieke me
ter boezemwater was al die jaren buiten
het duin om gepompt naar het nafilte-
ringsreservoir. Het ongezuiverde boe
zemwater werd via een geheime, onder
grondse leiding aangevoerd en ver
mengd met door het duin gezuiverd wa
ter.
Lek
Het kostte de bewuste directeur zijn
baan. Maar wgt veel erger was: er viel in
de watervoorziening van Leiden en om
geving tevens een 'lek' van 8 miljoen ku
bieke meter. De noodzakelijke -uitbrei
ding van de waterwinning vereiste het
nodige graafwerk; er moesten nieuwe
winkanalen komen. Tientallen hectaren
duin in Berkheide zijn, zoals Salman het
uitdrukt, op de schop gegaan. Reden ge
noeg voor de stichting Duinbehoud om
het gebied tussen Katwijk en Wassenaar
uit te roepen tot rampgebied. Daar bleef
het in feite bij, al publiceerden de natuur
beschermers dan wel een zwartboek
over de waterwinningswerkzaamheden
ter plaatse. "Maar we hebben ons niet tot
het uiterste verzet tegen die uitbreidin
gen. We begrepen ook wel dat we niet te
gen de afnemers van de LDM konden
zeggen: sorry, drink voortaan maar Spa".
Inmiddels is 'Berkheide' uitgeroepen
tot natuurgebied; in totaal vallen 3600
hectaren duinterrein langs de Hollandse
en Zeeuwse kust onder de natuurbe
schermingswet. "Dat heeft in tweeërlei
opzicht de toestand ten goede veran
derd. De wet biedt een garantie tegen
verdere aantasting van het landschap, er
is een budget beschikbaar gesteld om
het beheersplan beter uit te voeren.
Daarnaast is er voor elke ingreep in het
duin een vergunning nodig".
Zo willen althans de letters van de na
tuurbeschermingswet het. De praktijk
van het gebied 'Berkheide' leert dat die
wet toch ten minste een maas kent. "De
Nederlandse Aardolie Maatschappij gaat
er binnenkort boringen verrichten. Om
de veertig meter worden er gaten van
tien centimeter doorsnede geslagen. De
werkzaamheden zullen gepaard gaan
met ondergrondse explosies. Het econo
mische belang staat kennelijk boven de
natuurbeschermingswet".
Drammerig
Het betoog van Salman heeft af en toe
het drammerige dat de natuurliefhebber
onder de actievoerders zo eigen lijkt.
Zelfs vindt Salman dat best meevallen.
"Van alle natuurorganisaties die in de
milieu-defensie actief zijn, is de stichting
Duinbehoud een van de meest genuan
ceerd denkende".
Maar dan nog. Recentelijk is gebleken
dat ook de natuurbeschermers die van
zichzelf zeggen doorgaans louter uit te
gaan van feiten, zichzelf wel eens voorbij
kunnen praten in hun gedrevenheid om
misstanden aan de kaak te stellen. Sal
man geeft het toe: "We hebben eens ver
kondigd dat het duingebied tussen Kat
wijk en Leiden was vergiftigd door dé
opslag van slib. Haijkens, de huidige di
recteur van de Leidse waterleiding en
een man die veel milieubewuster denkt
dan zijn voorganger, heeft toen opening
van zaken gegeven. Dat was nooit eerder
gebeurd. Op slechts twee plaatsen bleek
het slib arsenicum te bevatten, terwijl
wij dachten dat het om tientallen plaat
sen ging".
Natuurbeschermers vallen de beheer
ders van natuurgebieden er geregeld op
aan dat ze onnatuurlijk omgaan met wat
ze in onderhoud hebben. In dit land, zo
klinkt het verwijt, bestaat de neiging bos
en duin te verparkev. Na de orkaan van
25 januari en de daaropvolgende reeks
van stormen wees de Stichting Kritisch
Bosbeheer op de 'volmaakte onzin' van
het weghalen van omgewaaide bomen.
Bepaalde plant- en diersoorten leven van
afstervend hout. En zo hoeft het duin
niet helemaal te worden volgeplant met
helm, zeggen ze bij de Stichting Duinbe
houd. Het volstaat om de buitenste dui
nen, die achter de zeereep, te beplanten
met helm. "Bij Rijkswaterstaat en bij de
hoogheemraadschappen begint dat in
zicht gelukkig nu ook te rijpen. In de
nieuwe nota Kustverdediging staat dat
de duinen langs de zeereep met helm
moet worden beplant, maar dat de meer
landinwaarts gelegen duinen mogen
stuiven".
Zo zijn ze ook ontstaan, benadrukt Sal
man. Maar de laatste dertig, veertig jaar
is het landschap 'vergrast'. Binnenkort
kan minister Braks van de stichting
Duinbehoud een brief verwachten waar
in hem zal worden gevraagd om een
jachtverbod op haas en konijn. "Zeker
nu als gevolg van waarschijnlijk een vi
rus een massale sterfte onder konijnen is
uitgebroken. Van oorsprong zijn ze dan
geen duinbewoners, ze hebben wel de
functie overgenomen van de reeën, de
elanden en herten, van de grazers van
weleer die ervoor zorgden dat er ook
open duin was. Konijnen zijn niet scha
delijk voor het landschap, als grazer ho
ren ze er thuis om hun ecologische rol te
spelen. Het zijn vooral de jagers en de
zeeweringsdeskundigen, die altijd roe
pen dat konijnen niet thuishoren in het
duin. Jagers roepen dat als excuus om
jacht op ze te kunnen maken, en zeewe
ringsmensen omdat ze de zeewering zou
den ondergraven. Maar dieper dan een,
twee meter graven konijnen niet".
Kaalslag
Deze stormachtige winter heeft langs de
kust behoorlijk wat kaalslag teweeg ge
bracht in de natuurlijke zeewering.
Vooral de toestand op Texel is ernstiger
dan ooit. En dat terwijl het Waddenei
land in een tijdsbestek van 100 jaar al een
kilometer duin verloren zag gaan. "Re
gelmatige strandophoging, strand-
suppletie met een frequentie van vijf tot
tien jaar, is verreweg de beste maatregel
die voor de natuur en voor het milieu is te
treffen. Voor de veiligheid, voor de por
temonnee, voor de natuur en voor de re
creatie. Bovendien is met het onderhoud
van zachte zeewering minder geld ge
moeid dan met het onderhoud van asfalt-
dammen met basaltblokken".
Om de duinen meer terug te brengen
naar de natuur maakt de stichting Duin
behoud ook propaganda voor een na
tuurvriendelijker systeem van waterwin
ning. Door toepassing van diepte-infil
tratie kan voorgezuiverd water op een
diepte van 60 meter worden opgeslagen.
Het systeem zou ook buiten het duin
kunnen worden toegepast, als de bodem
maar uit zand bestaat. Bovengronds hoe
ven er parallel aan elkaar maar twee lei
dingen te worden aangelegd: een voor de
aanvoer van het water en een voor de af
voer. "Het voordeel van diepte-infiltratie
is dat er geen waterbekkens meer hoe
ven te worden aangelegd in het duin, en
ook geen verticale putten van 60 meter"
Eens zal de wilde orchidee weer in
bloei staan en de grauwe klauwier als
vanouds rondcirkelen in het duin. Bij de
stichting Duinbehoud zijn ze ervan over
tuigd. "De duinen moeten weer blond
worden. Alleen door de hele Nederland
se duinenrij tot natuurmonument te ver
klaren, is het mogelijk om tot duinher
stel te komen. Daarom zullen wij ervoor
blijven ijveren dat het duin ooit weer een
levend landschap wordt".
veld uit. De mensen van 'Berkheide'
struinden de hele duinenrij af tussen,
ruwweg, Castricum en Cadzand. En
stuitten op nóg een levensbedreigend
probleem voor de flora en fauna van het
duin: de waterwinning. Zo op het oog zag
•het terrein van noord naar zuid er schil
derachtig uit, met al die duinmeertjes.
Maar een wat scherper blik leverde de
conclusie op dat er weinig leefde, groei
de en bloeide. Aan futen en eenden geen
gebrek, maar van de oorspronkelijke
standvogels geen spoor. "De waterral, de
dodaars, de roerdomp, de kiekendieven:
we hadden ze er wel verwacht, maar ze
waren eenvoudig nergens te bekennen.
En dat kwam omdat de plassen vrij diep
waren, de oevers steil en nauwelijks ge
vegeteerd".
De scheef gegroeide natuur op en rond
de duinmeertjes schokte de leden van de
werkgroep. En in vertrouwde omgeving
werden ze eens te meer gealarmeerd,
toen tussen Den Haag en Katwijk werk
lui druk doende waren sleuveh te graven
en taluds aan te leggen.
Voor de aanleg van een weg, dachten
ze. "Navraag leerde ons dat er kanalen
werden gegraven die voor de aanvoer
van water moesten zorgen. Om nieuwe
waterwinplassen te creëren. Het paste al
lemaal in de trend van de jaren zeventig.
Bij de bedrijven werd voornamelijk aan
schaalvergroting gedacht. De LDM, de
Leidse Duinwater Maatschappij, had bij
het toenmalige ministerie van volksge
zondheid en milieuhygiëne een plan in
gediend dat de waterwinning van 15 mil
joen kuub per jaar moest uitbreiden naar
40 miljoen. Ook elders stond een uitbrei
ding van 100 tot 200 procent op stapel. En
dat terwijl er naar onze mening al genoeg
duinmeren waren. Voor ons aanleiding
genoeg om ook een werkgroep water
winning in het leven te roepen".
De twee werkgroepen werden in 1977
ondergebracht in de stichting Duinbe
houd. Het toekomstperspectief was ver
re van gunstig, herinnert Salman zich als
man van het eerste uur maar al te goed.
In die tijd was het milieubelang nog on
dergeschikt aan het zakelijke. De mede
werkers van de stichting Duinbehoud
werden dat ooit op een bijzondere wijze
gewaar. "Verdubbeling van de water
winning betekent een vertienvoudiging
van de schade die wordt toegebracht aan
de duinen, betoogden wij. Van de voor
zitter van de stichting Natuur- en Milieu
kregen wij geen enkele vorm van bijval.
Achteraf weer niet zo gek, die man was
tevens directeur van een duinwaterlei
dingbedrijf".
Namens de stichting namen medewer
kers monsters van het natuurlijke duin
water en van het water dat ten behoeve
van de waterwinning door infiltratie in
het duin was ingebracht. Het infiltratie-
