De gewelddadige dood van
een vreedzame revolutie
De nieuwe problemen van de Oostbloklanden
Chinese studenten en intellectuelen voor moeilijke taak
Wie kan de herstructurering van de politiek en de economie in goede banen leiden?
ZATERDAG 30 DECEMBER 1989
Eindejaarsbijlage
PAGINA .51
De democratische beweging in China stierf op 4 juni een gewelddadi ge dood.
Wereldwijde verbijstering.
Land na land dat zijn afschuw
en afkeuring uitspreekt.
Regeringsleiders die hun
legers inzetten tegen
vreedzaam voor democratie
strijdende volkeren.
Weerzinwekkender kan het
eigenlijk niet. Maar de echo
klinkt, zoals zovaak bij
schokkende gebeurtenissen,
ook in de Chinese kwestie niet
al te lang door. Hongarije en
Tsjechoslowakije, de DDR en
Roemenië, El Salvador en
Panama hebben China van
's werelds voorpagina's
verdreven. Aan de Duitse
kwestie alleen al hebben West-
Europa, de Sovjetunie en de
Verenigde Staten hun handen
meer dan vol.
door Simone van Driel
Na de aanvankelijk massale steunbetui
gingen staan de naar het buitenland uit
geweken Chinese studenten en intellec-.
tuelen voor dé bijzonder moeilijke taak
om van buitenaf de democratische bewe
ging in China weer op poten te zetten. Op
4 juni stierf die een geweldadige en voor
tijdige dood. Hoeveel doden er precies
zijn gevallen toen het Chinese Volksle
ger het Plein van de Hemelse Vrede
schoon veegde, is nog steeds de vraag.
De Chinese autoriteiten noemen steevast
een aantal van 300, van wie 23 studenten
en de rest militairen. Andere bronnen
hebben aantallen van honderden en zelfs
duizenden openbaar gemaakt.
Maar of het er twee, tien of tweehon
derd zijn geweest, het inzetten van mili
tairen tegen mensen die zij eigenlijk zou
den moeten beschermen, legde onmis
kenbaar de diepe crisis bloot die heerste
binnen de in conservatieven en hervor-
mingsgezinden verdeelde top van de
Communistische Partij.
Opperleider Deng Xiaoping onder
vond steeds meer oppositie tegen het
economisch hervormingsplan dat hij"
tien jaar geleden lanceerde. Dat plan, dat
onder meer leidde tot landbouwprivati-
sering en tot eén beperkte marktecono
mie in de steden, heeft na een betrekke
lijk succesvol begin geleid tot economi
sche oververhitting en inflatie. Partijlei
der Zhao Ziyang, die ook politieke her
vormingen nastreefde, lag geregeld over
hoop met 'hard-liner' premier Li Peng.
President Yang Shangkun was eveneens
fel tegenstander van de hervormingspo
litiek van Deng, met wie hij weer wel de
weerzin tegen de democratische bewe
ging deelde.
Shangkun kondigde met Li Peng de
staat van beleg af om naar wordt aan
genomen een excuus in handen te krij
gen tegen de hervormers van Ziyang, die
na 4 juni als zondebok voor de studen
tenonlusten uit zijn functie werd geknik
kerd.
Vanuit de democratische beweging in
China klinken, ondanks het geweld dat
de partij tegen de demonstranten heeft
gebruikt, ook geluiden op dat de schuld
van het bloedbad voor een deel bij de
studenten ligt. Bij de intellectuelen ook
en bij de hervormingsgezinde politici.
De vooraanstaande dissident Su Xiao-
kang zei vorige maand in een lezing over
China's toekomst dat de roep om demo
cratie wel eens te hard kan zijn geweest.
Revoluties, opgezet met het doel een to
talitair systeem om te vormen tot een de
mocratie, kunnen niet in één dag hun be
slag krijgen. "Verstandige studenten
werden halsstarrig, toen ze elk compro
mis met de partij afwezen. De intellectu
elen, die op papier heel goed weten wat
democratie betekent, wisten niet wat ze
moesten doen, toen het volk daadwerke
lijk in opstand kwam".
Van het moment af dat de staat van be
leg werd afgekondigd, van het moment
af dat het Volksleger het volk met ge
weld in het gareel bracht, wordt het da
gelijks leven in China bepaald door zwa
re repressie- De studenten en intellectu
elen die zijn gearresteerd, moeten op het
platteland een heropvoeding ondergaan.
Anke Bouwers van Amnesty Interna
tional liet zich op de lezingavond, waar
ook Xiaokang het woord voerde, ontval
len dat sinds 4 juni officieel 10.000 men
sen zijn gearresteerd wegens hun aan
deel in wat Peking hardnekkig als de
contra-revolutie bestempelt. Maar offi
cieuze schattingen vallen aanzienlijk ho
ger uit: ten minste 120.000 zouden in
hechtenis zijn genomen. Het aantal gere
gistreerde gevallen van mensen die zijn
geëxectueerd, bedroeg in november 150.
Maar gevreesd moet worden, dat er meer
personen zijn omgebracht.
Over het lot van andere vervolgden,
maakt Amnesty zich evenmin veel illu
sies. In het proces van ruim veertig stu
dentenleiders bijvoorbeeld zal van een
eerlijke rechtsgang nauwelijks jprake
zijn, stelde Bouwers. "Het is de gewoon
te om vantevoren het vonnis te bepalen,
en het is voor de rechter heel moeilijk af
te wijken van de adviezen van de 'comi
tés voor politiek en rechten'. Bovendien
wo£dt er zonder meer uit gegaan van de
schuld van de verdachten".
Zig-zag
De strijd voor een democratisch China
zou zeer zijn gebaat bij daadwerkelijke
steun van de twee supermogendheden.
Maar Gorbatsjov, de man van wie de Chi
nese vernieuwers bij diens bezoek aan
China in mei juist alles verwachtten, is
met een grote boog om diezelfde pe
restrojka-voorvechters heen gelopen,
terwijl Bush zich een zig-zag-houding
heeft aangemeten.
De Sovjetunie en de Verenigde Naties
hebben zo hun eigen redenen om de Chi
nese kwestie niet op de spits te drijven.
Gorbatsjov was, na de mislukte ontmoe
ting tussen Mao Zedong en Chroesjtsjov
in 1959, de eerste Sovjetleider die na der
tig jaar naar China afreisde.
De landen konden wat China betrof
weer "in gesprek" komen toen er een op
lossing (in zicht) was voor de drie kwes
ties waarover beide communistische
grootmachten ernstig verschil van me
ning hadden: de Sovjettroepen in Afgha
nistan, de kwestie Cambodja/Vietnam en
de Sovjettroepen langs de Chinese
grens. De uitnodiging van Peking voor
een topontmoeting met Deng Xiaoping
greep Gorbatsjov, tenslotte evenzeer ge
baat bij een normale relatie, met beide
handen aan.
Daarom koos de Sovjetleider ervoor
de duizenden om "Gorby" roepende
'contra-revolutionairen' tijdens zijn be
zoek aan Peking? te negeren. Zou hij
openlijke steun hebben betuigd aan de
hervormingsgezinden, hij had zijn gast
heren ernstig geschoffeerd. Bovendien
had Gorbatsjov tijdens zijn bezoek ver
kondigd dat beide landen hervormingen
op hun eigen manier moeten doorvoe
ren. Daarom ook zweeg Gorbatsjov over
de nacht van 3 op 4 juni: tijdens zijn be
zoek half juni aan Bonn kwam hij niet
verder dan de ultieme diplomatieke ver
klaring dat hij "nog niet voldoende infor
matie had om een goed en afgewogen
oordeel te kunnen geven".
Veto
Gorbatsjovs Amerikaanse evenknie kon
wat dat betreft in eerste instantie weinig
onduidelijkheid worden venveten. Pre
sident Bush zette daags na het bloedbad
de Amerikaanse wapenverkopen aan
China stop, en verklaarde: "Ik betreur
ten zeerste het besluit om geweld te ge
bruiken tegen vreedzame betogingen en
het daaruit voortvloeiende verlies aan
mensenlevens". Deze veroordeling en de
beslissing van de VS om de wapenverko
pen op te schorten gaven de Chinese op
positie hoop, maar vier dagen later gaf
Bush aan dat daarmee de grens wel was
bereikt. "Deze relatie is van fundamen
teel belang voor Amerika, en die wil ik
behouden", verklaarde hij. Baker en
Bush toonden zich ruim een week daar
na dan ook zeer ontstemd toen het Huis
van Afgevaardigden met aanvullende
sancties kwam. "De kwestie van de men
senrechten alleen bepaalt ons buiten
lands beleid niet", aldus Baker.
Dat bleek eind vorige maand overdui
delijk toen Bush zijn veto uitsprak over
een wetsvoorstel om de duizenden Chi
nese studenten in de VS net zo lang te la
ten blijven als ze willen.
Van het daadwerkelijk opschorten van
contacten op hoog niveau blijkt evenmin
sprake te zijn geweest. Nationaal veilig
heidsadviseur Brent Snowcroft reisde,
naar drie weken geleden bleek, al in juli
in het diepste geheim naar China af om -
zoals het Witte Huis verklaarde - de Ame
rikaanse gevoelens over de Chinese ge
beurtenissen over te brengen.
Brent Snowcroft ondernam drie we
ken geleden de trip nog eens in gezel
schap van staatssecretaris Eagleburger
van buitenlandse zaken. Het Witte Huis
had nogal wat moeite om die reis goed te
praten. Na afloop ervan werden drie ver
schillende redenen opgegeven: "het be
zoek was een eerste initiatief om de
slechte betrekkingen te herstellen"(..)
"het bezoek had ten doel om China in te
lichten over de Malta-top tussen Gor
batsjov en Bush"(..) "het bezoek diende
'ter voorkoming van de levering van ra
ketten aan Syrië"(..)
Een Democratische afgevaardigde
merkte in reactie op die verklaring op dat
de reis "een enorme klap in het gezicht
moet zijn voor de Chinese studenten. En
de Chinese regering weet nu dat zij haar
eigen mensen kan vervolgen en toch ge
woon contacten met de VS kan onder
houden".
Beangstigend
Op dit moment valt geen zinnig woord te
zeggen over de toekomst van China.
Waar de Muur in Oost-Europa letterlijk
en figuurlijk wordt geslecht, daar heeft
China zich ingemetseld. Berichten over
nieuwe demonstraties en broeiend ver
zet worden overschaduwd door arresta
ties, executies en intimidatie. Hoe het
China in politiek en economisch opzicht
verder zal vergaan, is afhankelijk van de
uitkomst van de nog immer woedende
strijd binnen de partijtop. Deng, die in
november voor de derde keer officieel
met pensioen ging, trekt achter de scher
men nog aan heel wat touwtjes.
Desondanks heeft hij niet kunnen
voorkomen dat het fundament onder
zijn hervormingswerk wordt weggesla
gen, nu de top onder leiding van presi
dent Shangkün voornemens is de staat
binnen twee jaar het alleenzeggenschap
terug te geven met betrekking tot alles
wat met economie heeft te maken. Ook
in politiek opzicht lijkt de klok te worden
teruggezet. Vice-president Wang Zhen
stelde een paar weken geleden voor om
zo'n 4000 intellectuelen naar heropvoe
dingskampen in de afgelegen grenspro
vincie Xinjiang te verbannen, vanwege
hun aandeel in de democratische bewe
ging in Peking.
De partij besloot ook tot een grondige
interne zuiveringscampagne. Ruim 250
kaderleden is verzocht een 'zelfkritiek',
oftewel bekentenis, te schrijven over
hun reactie op de gebeurtenissen op 3 en
4 juni in Peking. Honderdvijftig van hen
zijn uit de partij gezet, gedegradeerd of
kregen een salarisverlaging. Een bewijs
voor het herwonnen zelfvertrouwen bij
de conservatieven is dat echter aller
minst. Want, zoals Deng ooit zei: "Een re
volutionaire partij is niet bang voor revo
lutionaire stemmen. Het meest beangsti
gend is stilte".
We waren het even vergeten. Verwend als we waren door Oosteuropese regimes die
zich na een paar grote demonstraties willig aan de voeten wierpen van het volk dat ze
tientallen jaren hadden onderdrukt, kwam het bloedige geweld van de afgelopen weken
in Roemenië als een schok. Maar het woord revolutie wordt geschreven met rood. Het
bloedbad in Roemenië heeft op de valreep van het jaar nog eens onderstreept hoe
uniek de gebeurtenissen waren die zich het afgelopen half jaar hebben voltrokken in
Polen, Hongarije, Oost-Duitsland, Tsjechoslowakije en Bulgarije: een vreedzame, maar
daarom niet minder totale revolutie. En daarmee is eigenlijk gelijk dè vraag gèsteld voor
de komende jaren: volgens het gezegde eten revoluties hun kinderen op. Maar geldt dat
ook voor vreedzame revoluties?
door Sjaak Smakman
Het bloedbad in Roemenië benadrukte nog eens hoe uniek de revoluties el
ders in het Oostblok waren. Pas nu zijn ook de Roemeense soldatemgewapend
met bloemen. (foto ap).
De uitgangspositie voor de Oostbloklan
den is op het eerste oog gunstig: dankzij
de afwezigheid van geweld (met uitzon
dering uiteraard van Roemenië) ligt geen
van de landen materieel in puin, zodat de
draad van het dagelijks leven kort na de
feestelijkheden rond de omwenteling
weer snel kon worden opgepikt. Het feit
dat (weer met uitzondering van Roeme
nië) de regimes nergens hebben gepro
beerd om. de roep om veranderingen in
bloed te smoren, betekent ook dat er
geen al te grote ressentimenten leven.
Natuurlijk, de communisten zullen
overal zeker in eerste instantie het
veld moeten ruimen, maar tot bijltjesda
gen is het nergens gekomen en het ziet er
niet naar uit dat dat nog zal gebeuren (al
zal ook hier Roemenië waarschijnlijk de
uitzondering vormen).
Verder hebben de Westeuropese mo
gendheden de Oostbloklanden fikse pre
mies in het vooruitzicht gesteld voor hun
bekering tot het westerse economische
en politieke model, al vallen die in het
niet bij de naar schatting 100 miljard gul
den die de Oostbloklanden elk jaar van
de Sovjetunie krijgen om de zaak bij el
kaar te houden.
Opvallend aan de westerse hulp is dat
het land dat de hulp het minst nodig
heeft, de DDR, kan rekenen op de groot
ste kredieten: Duitsers onder elkaar. Po
len, dat de hulp het meest nodig heeft,
kan ook op aanzienlijke bedragen reke
nen. Hongarije en Tsjechoslowakije heb
ben aanzienlijk minder weten binnen te
halen, maar deze landen zijn van zichzelf
al redelijk economisch ontwikkeld. Ver
der naar het oosten liggen dan nog Roe
menië en Bulgarije, waar de levensstan
daard tot de laagste van het Oostblok be
hoort. Over Bulgarije is weinig bekend,
maar Roemenië staat er ondanks het bar
baarse regime van Ceausescu niet slecht
voor. Het beschikt bijvoorbeeld over een
van de vruchtbaarste landbouwgebie
den van Europa, en heeft evenals
Tsjechoslowakije geen buitenlandse
schulden.
Maar daarmee houdt het ook wel op,
want de economische problemen zijn
enorm. De buitenlandse schulden vallen
nog mee. Alleen de DDR, Hongarije en
Polen hebben forse schulden. Voor de
DDR vormt dat, zeker als de confedera
tie met de Bondsrepubliek een feit is,
geen enkel probleem. De Hongaren heb
ben weliswaar de grootste schuld per
hoofd van de bevolking, maar de econo
mie is redelijk geliberaliseerd en het land
heeft een redelijke export naar het wes
ten. Bovendien is Hongarije lid van het
IMF, zodat het krijgen van leningen geen
al te groot probleem is. Het echte zorgen
kind is Polen, met 40 miljard dollar
schuld. De regering van Solidariteit-pre-
mier Tadeusz Mazowiecki sloot afgelo
pen maand een akkoord met het Interna
tionaal Monetair Fonds dat er niet om
loog.
Zorgelijker is dat de geleide planeco
nomieën van het Oostblok moeten wor
den omgebouwd tot een vrije-markteco-
nomie. Dat betekent niet alleen dat de
enorme Russische 'ontwikkelingshulp'
op afzienbare termijn stterk zal teruglo
pen ook al omdat Gorbatsjov dat geld
zelf wel kan gebruiken - maar ook dat
een groot aantal subsidies op voedsel,
wonen en bijvoorbeeld openbaar ver
voer moet worden afgeschaft. De nu al
schaarse goederen blijven duur, de nu
nog goedkope dingen worden fors duur
der.
Hoe zuur de appel is waar Oost-Europa
doorheen moet bijten, blijkt uit het ak
koord tussen Polen en het IMF. De Polen
gaan er het komende jaar in koopkracht
20 procent op achteruit en er komen ze
ker 400.000 Polen op straat te staan. Een
soortgelijke ontwikkeling, zij het niet in
die mate, staat ook de Hongaren,
Tsjechen, Bulgaren en Roemenen te
wachten.
En wat gebeurt er dan? Is de nieuwe
democratie daar tegen bestand? De
Poolse psycholoog Marek Licinski heeft
zijn twijfel: "De bevolking is meer dan
veertig jaar opgevoed in een egalitair sys
teem waarin de armoede eerlijk is ver
deeld. Velen denken dat kapitalisme ook
een egalitair sygteem is, maar dan met
eerlijk verdeelde rijkdom. De realiteit is
dat de prijzen in Polen sinds augustus
volkomen uit de hand zijn gelopen, ter
wijl er in dit land nog nooit zoveel men
sen in een Mercedes hebben gereden als
nu. Het aantal paupers zal de komende
jaren misschien wel even hard groeien
als het aantal miljonairs, want wetgeving
en overheidsorganisaties om de plotse
ling vrijgelaten economische krachten
bij te sturen zijn er nog niet. En dat zal
een geweldige frustratie in de samenle
ving geven waarvan ik de gevolgen nog
niet durf te voorspellen".
Daar ligt het tweede grote probleem
voor Oost-Europa. Wie of wat kan de her
structurering van de politieke en econo
mische cultuur in goede banen leiden?
Het bestuursapparaat is altijd volledig in
handen geweest van de Partijen wie niet
loyaal was of andere denkbeelden had
kwam er niet aan te pas. Al die regimes
verdwijnen stuk voor stuk, al of niet via
een aantal imterimregeringen, maar
mensen om de zaak over te nemen zijn er
nog niet. Dissidente intellectuelen kun
nen dienen als vlag voor de lading, maar
niet als kapitein op het schip. Nieuw ka
der opbouwen kost tijd, veel tijd.
Maar zelfs als de Oosteuropeanen die
tijd willen nemen, dan is het nog maar
maar de vraag of ze die krijgen. '1992' is
nog maar twee jaar weg. En als de ont
wikkelingen in de wereldeconomie zo
snel gaan dat menig westers land er bui
ten adem achteraan hijgt, wat is dan de
kans dat de Oosteuropese landen met
een moeizaam herstructureringsproces
voor de boeg ooit werkelijk kunnen aan
haken in de wereldeconomie? De voor
spellingen van Licinski konden wel eens
zeer juist zijn.
De bewondering voor de grote motor
achter dit alles, Michail Gorbatsjov, kan
intussen alleen maar toenemen. Zijn
keuze voor hervormingen van de top
naar de basis lijkt paternalistisch en on
democratisch, de Sovjetunie is tot nu toe
wel het enige land waar de processen nog
enigszins lijken te worden gecontroleerd
en voorzover mogelijk beheerst. Gecon
fronteerd met een stagnerende econo
mie, opspelende etnische conflicten en
weerstand in zijn eigen partij, balanceert
Gorbatsjov nog altijd met groot meester
schap op het slappe koord dat het oude,
verstarde en tot op het bot versleten Sov
jetsysteem verbindt met zijn ideaalbeeld
van een opener, humanere samenleving.
Maar op de drempel van de jaren '90
dreigt ook Gorbatsjov in de problemen
te komen door de ontwikkelingen: het
besluit van de Litouwse communisten
om zich af te scheiden van de moederpar
tij in Moskou is zand in de hervormings
machine van Gorbatsjov. Gezien de dis
cussies in andere deelrepublieken kan
dit een sneeuwbaleffect hebben. En als
de partij uiteenvalt, valt ook het (mid-
den)kader weg waarvan Gorbatsjov zo
afhankelijk is voor zijn glasnost en pe
restrojka.
Vandaar dat Gorbatsjov zelf naar Li
touwen gaat om loyaliteit te vragen en, zo
laat hij althans doorschemeren, zo nodig
af te dwingen. De vraag is vooralsnog
•hoe hij denkt de Litouwers tot loyaliteit
te. kunnen dwingen zonder persoonlijk
ongeloofwaardig te worden. Dat zou de
politieke doodssteek voor de perestrojka
betekenen en op langere termijn wellicht
ook voor Gorbatsjov zelf. Een tegemoet
koming aan de eisen van de Litouwers
door een snelle decentralisatie waarbij
de in de grondwet vastgelegde autono
mie van de deelrepublieken in de Sov
jetunie werkelijk inhoud krijgt, lijkt een
van de weinige begaanbare wegen.
Net als voor de rest van Oost-Europa
geldt voor Gorbatsjov dat hij tijd nodig
heeft, veel tijd. En ook voor hem is het de
vraag of hij die tijd krijgt. Wat dat betreft
had 1989 twee kanten. Het was enerzijds
een jaar van fantastische ontwikkelin
gen, maar anderzijds een jaar waarin de
tijd sneller ging dan ooit. Het was in de
Griekse mythologie niet de revolutie,
maar de God van de tijd Kronos, die zijn
kinderen verslond. Hun namen? Mis
schien wel Glasnost en Perestrojka.
