De bloedige erfenis van Pinochet
Staatssecretaris: van hulpje tot waakhond
gf&iA '1 - 'ÈLti
Gij sen bewandelt
een eenzame weg
I REPORTAGEi
DINSDAG 12 DECEMBER 1
GEESTELIJK LEVEN
WASSENAAR - De staatssecreta
ris wordt steeds meer deelminis-
ter, met een eigen verantwoorde
lijkheid voor een afzonderlijk
werkterrein. De positie van de
staatssecretaris zal worden ver
ruimd door vergroting en verzwa
ring van het beleidsterrein. Dat
betoogt mr. Hans Arnold Groene-
veld uit Wassenaar in zijn proef
schrift 'De staatssecretaris in Ne
derland 1948-1988'. Groeneveld
hoopt vandaag aan de Universiteit
van Amsterdam te promoveren
tot doctor.
door
Jos Heymans
De feitelijke bevoegdheden van de
staatssecretaris, al meer dan veertig
jaar voortdurend punt van discus
sie, zullen volgens Groeneveld niet
veranderen. De Grondwet van 1983
bepaalt dat de staatssecretaris on
dergeschikt is aan zijn minister. Hij
draagt voor zijn optreden weliswaar
een eigen politieke verantwoorde-
Hans Arnold Groeneveld.
lijkheid, maar de minister blijft ver
antwoordelijk voor het hele depar
tementale terrein.
De verhouding tussen staatsse
cretaris en minister is gecomplice-
eerd en kan alleen naar tevreden
heid werken als beide bewindslie
den loyaal en bereid zijn om met el
kaar constructief samen te werken.
In het algemeen is dat ook zo en
hoeven ministers niet te grijpen
naar de 'aanwijzing' als machtsmid
del om de staatssecretaris in het ga
reel te houden. De staatssecretaris
sen uit de periode 1973-1983 hebben
eens in een enquête aangegeven dat
zij niet of nauwelijks zijn gecon
fronteerd met aanwijzingen van
hun minister.
Maar het kan ook weieens mis
gaan, zoals in mei 1975 bij het ont
slag van staatssecretaris Glastra
van Loon van justitie. Van Agt, de
toenmalige minister, zegde het ver
trouwen in zijn staatssecretaris op
toen die openlijk kritiek uitte op de
ambtenaren van het departement.
Van Agt eiste het vertrek van Glas
tra van Loon. Die weigerde en werd
daarin gesteund door zijn partij
(D66). Pas toen om die reden een ka
binetscrisis dreigde en D66 het dat
niet waard vond, moest Glastra van
Loon vertrekken.
De onduidelijkheid over de be
voegdheden en het risico van dit
soort situaties hebben het parle
ment er lang van weerhouden het
ambt van staatssecretaris in te voe
ren. Pas bij de grondwetswijziging
van 1948 werd de functie officieel
ingevoerd om de taak van de minis
ter te verlichten en een uitbreiding
van het aantal departementen te
voorkomen. Ook werd het staatsse
cretariaat gezien als een goede leer
school voor het ministerschap. En
de toenmalige premier, Drees, zag
in het staatssecretariaat de moge
lijkheid een aantal departementen
samen te voegen.
Van die doelstellingen is maar
een deel gerealiseerd. De aanstel
ling van staatssecretarissen leidde
inderdaad tot een taakverlichting
van de ministers. En ook een uit
breiding van het aantal departe
menten kon worden voorkomen.
Het eerste kabinet Drees (1948-
1951) telde veertien departementen
en zestien ministers. Het tweede ka
binet Lubbers dertien departemen
ten en veertien ministers, terwijl het
werk in veertig jaar tijd toch aan
zienlijk was toegenomen.
Maar samenvoeging van departe
menten is al die jaren maar twee
keer gebeurd. In 1959 werden de mi
nisteries van Oorlog en Marine, toch
al onder leiding van een minister,
samengevoegd tot het ministerie
van Defensie. En in 1982 werd het
ministerie van Volksgezondheid en
Milieuhygiëne opgeheven, nadat
volksgezondheid was onderge
bracht bij WVC en milieuhygiëne
bij VROM. Ook als 'kweekschool'
heeft het staatssecretariaat niet aan
de verwachtingen voldaan. Van de
121 staatssecretarissen die er zijn
geweest tot en met het aantreden
van het tweede kabinet Lubbers,
bereikten 28 het ministerschap.
Twee van hen, Cals en De Jong,
werden minister-president. Van de
148 ministers in die periode is
slechts een vijfde (19 procent) eer
der staatssecretaris geweest. Geen
kweekschool bij uitstek, aldus
Groeneveld.
V akbekwaamheid
De staatssecretaris werd aanvanke
lijk gezien als hulpje van de minis
ter. Het werd aan de minister over
gelaten of hij wel behoefte had aan
zo'n hulp. En als hij die behoefte
had, koos de minister zelf zijn
staatssecretaris uit. Vakbekwaam
heid stond daarbij voorop. In de
kabinetten Drees functioneerden in
totaal zestien staatssecretarissen,
van wie er negen afkomstig waren
uit de overheidsdienst. Vier van hen
waren niet eens bij een politieke
partij aangesloten. Slechts twee
staatssecretarissen, Cals en De
Waal, waren afkomstig uit de Twee
de Kamer.
De staatssecretarissen hebben in
de eerste tien jaar geen enkele rol
gespeeld bij de kabinetsformatie.
Ze werden pas benoemd, nadat de
nieuwe minister zich had ingewerkt
en kon beoordelen of hij een staats
secretaris nodig had. Tijdens de for
matie van de kabinetten De Quay
(1959) en Marijnen (1963) begon dat
beeld te veranderen. Weliswaar ble
ven de staatssecretarissen in de for
matie buiten beschouwing, maar
wel werd afgesproken dat de poli
tieke getalsverhouding van de
staatssecretarissen in grote lijnen
Staatssecreta
ris Glastra van
Loon moest ver
trekken toen
'zijn' minister
dat wilde.
(foto ANP)
Keuzevrijheid
Werkelijk belangrijk werden de
staatssecretarissen bij de formatie
van het kabinet Den Uyl in 1973. Tij
dens de formatiebesprekingen be
reikten de fractievoorzitters over
eenstemming over het totale aantal
staatssecretariaten en de verdeling
daarvan over de partijen. Boven
dien werd de keuzevrijheid van de
minister ingeperkt. De kandidaten
voor de staatssecretariaten werden
door de fractievoorzitters aange
zocht en niet meer door de minis
ters. De minister behield wel een ve
torecht, waarmee hij hoogstens kon
weigeren wie hij niet wilde hebben.
Ook werd al in de formatie de taak
omschrijving van de staatssecreta
ris globaal vastgelegd en de rol van
de minister dus ook in dat geval
sterk beknot.
Door de politisering van de
staatssecretariaten is de rol van de
staatssecretaris veranderd van
hulpje in waakhond. Er is een ten
dens om bij een minister een staats
secretaris van een andere politieke
kleur te zetten. Hoewel dat door
gaans voorkomt uit wantrouwen je
gens de coalitiepartner, heeft het
ook een positieve kant. Ministers en
staatssecretarissen kunnen elkaar
informeren hoe bepaalde voorstel
len bij de verschillende achterban
nen liggen.
Hoewel de bevoegdheden van de
staatssecretaris nooit zijn uitge
breid, is de functie wel belangrijker
geworden door verbreding of ver
zwaring van de taak. Ook worden
staatssecretarissen steeds vaker uit
genodigd om (delen van) vergade
ringen van de ministerraad bij te
wonen. Maar ze hebben slechts een
adviserende stem. Er is ten tijde van
het kabinet De Quay weieens ge
poogd om de staatssecretarissen op
te nemen in de ministerraad ('De
opstand van de staatssecretaris
sen'), maar dat is nooit gehono
reerd. Wel krijgen de staatssecreta
rissen tegenwoordig de notulen van
de ministerraad, zodat ze in ieder
geval op de hoogte zijn van de be
sluiten van hun ministers.
Toekomstige burgerregering Chili beslist over lot militairen
SANTIAGO Op de foto staat
een jonge, wat onzeker glimla
chende bebrilde man. Over zijn
dikke trui draagt hij een ouder
wetse harige winterjas. 'Sergio
Ruiz Lazo, gearresteerd en ver
dwenen sinds 20 december 1984',
staat er onder de foto. "Hij is mijn
kameraad, mijn collega, de vader
van mijn kinderen en mijn echt
genoot", zegt zijn echtgenote, een
bibliothecaresse.
door
Ineke Holtwijk
Een stemmig geklede zegt tegen
beter weten in te hopen dat haar
zoon op een dag weer voor haar
staat. Hij studeerde voor ingenieur
en werd in mei 1976 's avonds van
achter zijn schrijftafel weggehaald.
"Het is alsof mijn leven op die dag is
opgehouden", zegt ze. Met die
woorden vat ze 16 jaar militaire dic
tatuur in Chili samen. Ze wijst naar
een schutting vol aangeplakte por
tretten met het opschrift 'Donde
Estan' - 'Waar zijn ze gebleven'.
Net als de bibliothecaresse heeft
ze maanden wachtend doorge
bracht voor de deur van kazernes en
politiebureaus, mortuaria afgelo
pen en vrijgelaten gevangenen op
gezocht. Vruchteloze pogingen om
een spoor van haar zoon te vinden.
Sergio Ruiz Lazo is kort na zijn ar
restatie nog gesignaleerd, zegt zijn
vrouw. Zij vond medegevangenen,
die hadden gehoord hoe hij gemar
teld werd en getuigenissen aflegde.
Het Vicariaat van de Solidariteit,
het bureau van mensenrechten van
de roomskatholieke kerk in Santia
go, begon drie jaar na de staatsgreep
met systematische registratie van
schendingen van de mensenrech
ten. In de stoffige, donkere bijge
bouwen van de kathedraal in San
tiago liggen de tienduizenden dos
siers opgestapeld.
Dagelijks houden de aan het
Vicariaat verbonden advocaten
spreekuur en tekenen zij getuige
nissen op. Want de terreur nam af,
maar is nooit verdwenen. Ook nu
niet, nu Chili op de "drempel van de
vrijheid" staat, zoals de oppositie
het zegt. Vorige maand ging het
huis van de hoofdredacteur van een
links weekblad in vlammen op. Een
student van de universiteit van San
tiago werd door schietende politie
agenten van zijn bed gelicht en is
spoorloos. En elders werd een stu
dent door vermoedelijk een politie
kogel gedood.
Erfschuld
Geen land in Latijns Amerika
bracht de vergrijpen van zijn onder
drukkers zo nauwgezet in kaart.
Zestien jaar bloed, angst en terreur
zijn in tabellen geperst en kunnen
desgewenst naar het lijden per re
gio, maand of soort worden uitge
splitst.
Net als elders op het continent
moet de burgerregering die over en
kele maanden in Chili aantreedt,
een beslissing nemen over deze erf
schuld van de militairen. Het oppo-
sitieblok van zeventien partijen, de
vrijwel zekere overwinnaars in de
verkiezingen van aanstaande don
derdag, heeft het "i
heid" aangekondigd en 'V
zetten" voor berechting
denaars en folteraars door burger
rechters. Hoe delicaat de kwestie
ligt, blijkt uit de terughoudende for
mulering van de passage uit het ver
kiezingsprogramma.
Vertrekkend president Augusto
Pinochet was de afgelopen maan
den beduidend minder vaag. "Zo
lang ik chef van de strijdkrachten
ben volgens de grondwet in ieder
geval nog acht jaar worden mili
tairen niet voor de rechter ge
sleept", liet hij weten.
Hij voegde er meteen het dreige
ment voor een nieuwe staatsgreep
aan toe: het zal het einde betekenen
van de rechtsstaat. Ook andere jun
taleden hebben gezegd dat zij geen
"Argentijnse toestanden" willen,
met monsterprocessen en vervol
gens een rebellerend leger.
Mensenrechtenorganisaties en
linkse politieke partijen doen de
dreigementen af als "chantage" en
eisen berechtiging van de moorde
naars en folteraars in uniform.
Volgens de meest behoudende
tellingen die van het Vicariaat
werden tot vorig jaar 1134 mensen
vermoord. De kerk registreerde 682
gevallen van gevangenen die nooit
meer zijn teruggezien.
Niet zelden zijn de daders be-
Presidentskandidaat voor de oppositie Patricio Aylwin spreekt een mil
joenenpubliek toe. Chili gaat binnenkort naar de stembus voor een burger
regering, waarmee een eind moet komen aan 16 jaar dictatuur, (foto's gpd>
kend. "We hebben er honderden
geïdentificeerd. Vaak zijn het de
zelfde namen die terugkeren", zegt
de advocate Pamela Pereira Fer
nandez, werkzaam bij het Vicariaat
en voorzitster van de Latijnsameri-
kaanse Federatie van Familieleden
van Verdwenenen.
De 35-jarige juriste is zelf een
wandelende illustratie van de re
pressie. Haar vader, een ambachts
man die sympathiseerde met de
landhervorming, zag zij nooit meer
terug nadat hij een maand na de
coup thuis werd opgehaald door mi
litairen. Zelf ontvangt ze bijna we
kelijks bedreigingen vanwege de
geruchtmakende processen waarin
ze optreedt namens slachtoffers van
geüniformeerd geweld.
Gerechtigheid
Vooral de geheime dienst van het le
ger, de Dina, later omgedoopt tot
CNI, maakte vuile handen. Pereira
volgt dan ook met grote argwaan de
plannen van de junta om de CNI
nog voor de machtsoverdracht te
ontbinden. Dat betekent dat de ar
chieven voor eeuwig verdwijnen,
zegt zij.
Mensenrechtenorganisaties eisen
dat de waarheid boven tafel komt
en dat misdrijven worden gestraft.
Als de schuldigen vrijuit gaan, is dat
een uitnodiging voor rechteloos
heid, meent Pereira. "Processen
zijn nodig, net als veroordelingen.
Een proces zonder straf is niets. We
willen dat gerechtigheid ge
schiedt".
Zij heeft haar hoop gevestigd op
het nu te verkiezen parlement of
desnoods een referendum over dit
onderwerp. Veel politieke kopstuk
ken praten over verzoening en den
ken daarbij aan een amnestie, signa
leert de advocate. "Zij geloven dat
mensen vergeten en dat vrede en
rust dankzij een amnestie kunnen
weerkeren. Ik ben ervan overtuigd
dat het tegengestelde het geval is.
Als de waarheid niet bekend wordt,
is de basis gelegd voor een nieuw
conflict tussen Chilenen".
Moeders en echtgenotes plakken foto's van hun vermiste zoons en mannen op een schutting in Santiago.
Voor het eerst breuk met medewerker
ROERMOND (ANP-GPD) - Bisschop Gijsen van Roermond
heeft sinds zijn installatie in 1972 met veel instanties gebroken,
maar nog nooit met een van zijn naaste medewerkers. Die 'eer'
viel kanunnik Willem van der Valk afgelopen weekeinde ten
deel, de "zwartrok die in tijden van hardrock het evangelie ver
spreidt". Een feit waarop niemand uit het bisdom commentaar
wil geven.
De directeur van het Roermondse
Missiebureau had vorige maand
het openbaar kritiek op bis
schop Gijsen geuit, op zich iets
ws in het bisdom. "Het kan
niet zo zijn dat in 1992 nog maar
schooltje in ons bisdom ka
tholiek mag heten", aldus Van
der Valk in een verwijzing naar
het eigen reglement van de bis
schop van Roermond voor het rk
onderwijs. De kanunnik pleitte
voor de mensen van goede wil
het bisdom niet "in de kou te la
ten staan".
"De Blijde Boodschap van het
Evangelie brengen dat ziet de
bisschop als zijn opdracht", aldus
zijn perschef. Het moet daarom
voor Gijsen een pijnlijke zaak zijn
dat kanunnik Van der Valk, bo
vendien nog de eerste Rolducstu-
dent die tot priester werd gewijd,
in de omstreden toespraak het
Evangelie "niet alleen een Bood
schap van wetten en regels, maar 1
bovenal een Boodschap van lief
de en warmte" noemde. "Een
Boodschap waarin mildheid, ge
duld, vertrouwen, vergeving en
bovenal liefde spreken".
Geen bisschop heeft zozeer ge
probeerd zijn bisdom weer op één
lijn met het Vaticaan te brengen
als Gijsen dit heeft gedaan. Met
dat doel stelde hij als naaste me
dewerkers alleen personen aan
die zijn opvattingen volledig deel
den. Verder verbrak hij de samen
werking met onder meer de lan
delijke missieorganisaties, de Ho
geschool voor Theologie en Pas
toraat te Heerlen, het Hoger Ka-
techetisch Instituut, het Lande
lijk Pastoraal Overleg en met de
Raad van Kerken in Nederland.
In bijna alle gevallen zette hij als
alternatief eigen instellingen op.
Als enige bisschop durfde Gij
sen het aan met een grootscheep
se evangelisatiecampagne te be
ginnen. De leiding vertrouwde hij
toe aan Van der Valk, een 'late
roeping' afkomstig uit het zaken
leven, die al ruim tien jaar in
dienst van het bisdom werkt. Met
affiches, reclameleuzen langs de
snelwegen en stands in winkel
centra gebruikte Van der Valk on
orthodoxe methodes in het meest
orthodoxe bisdom van Neder
land. "Wim van der Valk is het ge
heime wapen van monseigneur
Gijsen", schreef NRC Handels
blad.
Gijsen: ...Evangelie brengen.
EN VER
Dat er met het bisschoppencol
lege verschillen van inzicht zijn,
blijkt uit het feit dat de samen
werking tussen Gijsen en de ove
rige bisschoppen inzake de lande
lijke rk organisaties nog steeds
niet is hersteld. Bijna tien jaar ge
leden hadden de bisschoppen tij
dens de bijzondere synode in ja
nuari 1980 te Rome de paus plech
tig beloofd dit te zullen doen.
Als enige bisschop vaardigde
Gijsen een eigen reglement uit
dat nogal wat strenger was dan
dat van de overige zes bisschop
pen, die het toezicht op het rk on
derwijs aan de Nationale Katho
lieke Schoolraad delegeerden.
Dit najaar onthield Gijsen zijn
goedkeuring aan de statuten van
de NKSR. Voor kanunnik Van
der Valk was juist het onderwijs
reglement aanleiding om voor
meer openheid te pleiten. Zake
lijk waren veel dekens en pries
ters het met zijn kritiek eens,
maar hij had het niet op deze wij
ze moeten doen.
"Het zou een slechte zaak als
het bisdom door deze affaire een
van hen of hen beiden zou moe
ten missen", zei deken B. Janssen
van Sittard kortgeleden voor de
KRO. Vervreemd van een deel
van de gelovigen in zijn bisdom,
zich verwijderend van zijn mede
bisschoppen en voortaan zonder
de "trouwe priester van de Katho
lieke Kerk" Willem van der Valk
vervolgt mgr. Gijsen zijn weg.
Ex-vrouwen van
dominees willen
anderen helpen
LEIDSCHENDAM (ANP) - De
vereniging van gescheiden predi
kantsvrouwen 'Vasthi' wil niet al
leen de eigen belangen beharti
gen, maar ook preventief werken.
Gedacht wordt aan ontmoetings
dagen, een rondzendbrief en con
tacten met de predikantsvrou
wen-conferenties.
De veertig voormalige pastorie
bewoonsters, met name her
vormd en gereformeerd, hebben
de naam ontleend uit het bijbel
boek Esther. De Perzische konin
gin Vasthi werd verstoten door
koning Ahasveros ("wiens hart
vrolijk was van de wijn") omdat
zij weigerde op zijn bevel haar
schoonheid aan zijn gasten te to-
De vereniging komt voort uit
de ontmoetingen voor geschei
den predikantsvrouwen die het
hervormd vormingsinstituut
Kerk en Wereld (Driebergen) al
zo'n tien jaar organiseert.
Met de vrouwenadviesgroep
van de Bond van Nederlandse
predikanten en de werkgroep
predikantsvrouwenconferenties
bezint Vasthi zich op de nota
'Vrouwen(-)vragen uit de pasto
rie'.
Predikanten kunnen volgens
die nota aan een 'beschikbaar
heidssyndroom' lijden waardoor
ze werk en privé-leven moeilijk
kunnen scheiden. Een ander pro
bleem is een gebrek aan gezamen
lijke geloofsbeleving, doordat de
predikant als een soort beroeps
gelovige daar minder behoefte
aan heeft. Echtgenotes kunnen
ook vereenzamen doordat het rol
patroon het moeilijk maakt om
vrienden te krijgen.
Hervormde opleiding. De her
vormde commissie voor theolo
gisch wetenschappelijk onder
wijs heeft gekozen voor de instel
ling van een aangewezen bijzon
dere universiteit voor de acade
mische opleiding van predikan
ten. Daarmee ziet de commissie af
van een aanpassing van de 'du
plex ordo', de regeling die aan een
faculteit de scheiding tussen kerk
en staat garandeert.
Tökes gearresteerd. De Roe
meense predikant Laslo Tökes,
bekend' strijder voor de mensen
rechten in zijn land, zou opnieuw
gearresteerd zijn. Tökes hield
zich reeds enige weken schuil in
de kerk? in zijn woonplaats. Drie
Hongaarse verslaggevers die hem
daar wilden bezoeken werden
door de veiligheidspolitie tegen
gehouden en waren getuigen van
weggeleiding van de predikant.
o Nachtwake. Om te herden
ken dat vlak voor kerst 1980 de
Tweede Kamer het abortuswets
ontwerp accepteerde, worden in
de nacht van vrijdag 15 op zater
dag 16 december weer nacht-
wakes gehouden. Ook bij de Leid-
se abortuskliniek (Kort Rapen
burg) vindt dan vanaf zes uur 's
avonds een wake met brandende
fakkels en gebed plaats. Inlichtin
gen via tel. 071-134813.
Faber in DDR. Even leek het
erop dat Mient Jan Faber var
IKV niet naar Oost-Berlijn kon
voor een overleg met onafhanke
lijke vredesbewegingen in
DDR. In eerste instantie werd
hem de toegang ontzegd. Pas
aandringen van de Nederlandse
ambassade in de hoofdstad van
de DDR werd Faber toegelaten.
Voor een IKV-stafmedewerker
bleef de grens wel gesloten.
Beroepiugswerk
Hervormde Kerk: beroepen te Beesd
M. Snaterse vicaris Utrecht, te Klaas
waal D. Siebelink Linschoten; aange
nomen naar Hall C. J. Kraai Drunen en
Vlijmen-Hedikhuizen en Engelen
(herv-geref).
Gereformeerde Kerken: aangeno
men als geestelijk verzorger van het
Beatrixziekenhuis in Gorkum mw. L.
H. Stel Krommenie.
Geref. Kerken vrijgemaakt: beroe
pen te Hoek (Zeeland) te Nijmegen en
te Zuidbroek drs. E. Brink kand. Kam
pen.
Gereformeerde Gemeenten: be
dankt voor Drachten M. Mondria
Waardenburg.
