De revolutie hapt naar adem
Tsjechische oppositie doorbreekt eindelijk milieutaboe in het 'Boheemse paradijs'
PAGINA 27
Fosfaatfabriek nabij het voormalige concentratiekamp Theresienstadt. Geelzwarte rook creëert een bij na
sprookjesachtig inferno.
Bijeen komst van het Burgerforum in de sporthal van Usti. Zojuist is vernomen dat de lokale partijleiding is
Twintig kilometer buiten Praag spuwen lage brede schoorstenen geelzwarte
rook. Mist bedekt fabriekscomplexen en dorpen. Licht van schijnwerpers, vuur
en rook creëren een bijna sprookjesachtig inferno. Dit landschap werd ooit
lyrisch het Boheemse paradijs genoemd, maar het is nu een ecologische hel,
een zondeval waarin geen appel een rol kan spelen. De mens heeft hier de
natuur verwoestend verslagen. Een web van chemische bedrijven en op
bruinkool gestookte energiecentrales bestookt een natuur die haar
overweldigende schoonheid voor altijd dreigt te verliezen. Ruim 63 procent van
de bossen is aangetast door een nimmer aflatende douche van zure regen.
-v»
Alarmfase 1 in het industriestadje Teplice: de oppositie heeft met succes
ingedrongen op een autovrij centrum. (foto.s GPD)
door Hans Geleijnse
We hebben het turbulente Praag achter
ons gelaten om te zien of de politieke
schokgolven uit de hoofdstad het platte
land hebben bereikt. Teplice blijkt een
schot in de roos. Het was al opgevallen
dat er in dit industriestadje, dat ook nog
prat gaat op een 'kuuroord', al werd ge
demonstreerd voordat de studenten in
Praag die historische 17de november de
straat op gingen. Tweeduizend van de
ruim vijftigduizend inwoners hadden 11,
12 en 13 november de mo^d. De eerste
keer ging het goed, de twee volgende da
gen sloeg de politie er op los.
Bij aankomst in Teplice blijken alle
routes die naar het centrum voeren ver
sierd met verbodsborden. Een gevolg,
blijkt later, van het eerste overleg tussen
lokale bestuurders en de oppositie, het
Obcanske Forum (OF), beter bekend als
het Burgerforum. De hoogste fase van
het milieu-alarm is afgekondigd en de
oppositie heeft met succes aangedron
gen op een autovrij centrum.
In de Krupska 27 heeft het gloednieu
we Burgerforum onderdak gevonden in
het honk van de 'socialistische jeugd',
een aan de partij gelieerde jongerenorga
nisatie. Niet dat de autoriteiten het er
mee eens zijn. Maar club Spectrum werd
eenvoudigweg door jongerenwerker Pa
vel Horak, de plaatselijke Vaclav Havel,
geconfisceerd. Daar helpt, na de gebeur
tenissen in Praag, 'geen moedertjelief
Eenheid
Leo Dvorak, advocaat, en Vladimir
Reichrt, zakenman, werpen zich op als
woordvoerders. Dvorak vertelt dat in Te
plice, net als in Praag, het politie-optre-
den tegen de demonstranten pas echt
een eenheid creëerde onder de bevol
king. Er komen foto's op tafel van knup
pelende oproerpolitie en vluchtende be
togers.
Vladimir meldt met enige trots dat Te
plice met deze betogingen het spits af
beet. Dit keer volgde de hoofdstad de
provincie. Reichrt: "De communisten
boden die dertiende meteen een dialoog
aan. De bevolking werd opgeroepen een
week later naar het voetbalstadion te ko
men. Daar zou iedereen die dat wilde
over het ecologieprobleem mogen pra
ten".
Dat pakte echter anders uit. Antonin
Vana, partijchef in het district Teplice,
schakelde meteen de geluidsinstallatie
uit toen een student politieke eisen stel
de. Dvorak: "Zijn plannetje om alleen
over ecologie te praten ging niet door.
Het politiegeweld bij ons en een paar da
gen later in Praag verhinderde dat Vana
met veel propaganda over 'gemeen
schappelijke zorg' en 'positieve discus
sie' de zaak naar zijn hand kon zetten".
'Geluidstechnicus' Vana krijgt van de
zesduizend in het stadion lik op stuk.
"Jullie staan alleen, niemand vertrouwt
jullie", joelen de duizenden onafgebro
ken. De 'dialoog met de bevolking' ein
digt voortijdig. Een particuliere poging
van Vana om in het stadscentrum 'met
de mensen te discussiëren' is evenmin
succesvol. Dvorak: "Hij wilde zieltjes
winnen, maar had zich eerst moed inge
dronken. In een kapperszaak werd hij
gewoon buiten de deur gezet. Toen is hij
maar naar huis gegaan".
Repressie
Het lijkt folklore, maar het is meer dan
dat. Buiten Praag, in de kleinere steden
en dorpen, is de angst voor partijdicta
tors en hun hofhouding groot. Iedereen
kent iedereen, verklikkers en arbeiders
militie zijn overal, één verkeerd woord
kan verlies van je baan betekenen.
Hoe repressie op mensen uitwerkt
blijkt in een gesprek met de arts Kotes-
ovec, directeur van de plaatselijke basis
gezondheidsdienst en inspectie voor de
volksgezondheid. Kotesovec, een sym
pathieke vijftiger, brilletje, de hand
voortdurend vermoeid door het haar,
verzamelt al sinds 1972 informatie over
de effecten van milieuverontreiniging op
de volksgezondheid. Huisartsen in heel
Noord-Bohemen sturen hem gegevens,
hij verwerkt ze in zijn computer. Kotes
ovec: "De officiële statistieken zijn on
volledig, die geven een rooskleurig
beeld, vandaar".
De arts vertelt dat hij zijn materiaal aan
de stads- en districtsleiding» het partijbe
stuur van het district en zijn superieuren
stuurde. "Wat mijn superieuren ermee
deden, ik weet het niet. Soms waren er
wel eens discussies, maar nooit resulta
ten", zegt hij. "Ik heb een paar keer pro
blemen gehad, omdat ik wilde publice
ren. Nu, de laatste twee weken praat ik
met lokale journalisten, wetenschap
pers, bewoners, over niets anders meer,
alles kan, ik heb zojuist zelfs het eerste
interview aan een plaatselijk blad gege
ven. Vroeger was dat onmogelijk. Wij art
sen zijn in staatsdienst, het had m'n baan
kunnen kosten".
Buiten klinken op dat moment waar
schuwingen uit de luidsprekers. "Bejaar
den en kinderen binnen blijven. Geen li
chamelijke inspanningen, houdt ramen
en deuren gesloten. Ga niet met uw auto
naar het centrum". Kotesovec: "Dat is
het milieu-alarm. Het meetstation gaf
gisteren als daggemiddelde voor zwavel-
dioxyde-uitstoot 808 microgram per vier
kante meter. Het minium was 500, het
maximum 1200. Volgens de officiële nor
men mogen mensen niet langer dan 24
uur aan concentraties van 150 mg bloot
staan, voor 500 mg staat een uur. We heb
ben hier in de straat net zelf gemeten:
meer dan 1000, en dat is al twee dagen
Funest
Gegevens die reliëf krijgen in vergelij
king met Nederland. De toxicoloog P.
Rombout van het Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en milieu vertelt dat
concentraties van 500 mg een doodenke
le keer in Limburg voorkomen, namelijk
"als het Ruhrgebied en Oost-Europa te
gen ons samenspannen". In dat geval is
het alarmfase 1 en schakelt de industrie
op zwavelarme brandstoffen over".
Rombout: "Dit soort hoge concentra
ties zijn funest voor astma-patiënten. Die
krijgen als ze enkele minuten buiten zijn
onvermijdelijk aanvallen. Bij oudere
mensen zal het sterftecijfer stijgen, kan
een griepje fataal zijn. Voor gezonde
mensen en kinderen geldt dat de long
functies worden aangetast".
"Wij zijn", zegt advocaat Dvorak,
"kampioen-vervuiler. We krijgen hier
ook nog een portie van de vervuiling in
Polen en de DDR, maar wat onze indus
trie produceert heeft voor het milieu in
heel Europa gevolgen".
Dank zij lage schoorstenen komt de
hoogste concentratie echter in Bohemen
zelf terecht. En de cijfers van Kotesovec,
de arts die zijn wetenschap zelfs niet aan
zijn patiënten mocht doorgeven, tonen
de desastreuze gevolgen.
De levensverwachting voor inwoners
van Teplice ligt voor mannen liefst 3.26
jaar beneden het landelijke gemiddelde
van 68.20. Longkanker komt bij mannen
(cijfers van 1987) 47.2 pet meer voor dan
in de rest van het land. Baarmoederhals
kanker 20 pet. Kotesovec wijst er op dat
er zelfs verschillen zijn tussen de distric
ten in Noord-Bohemen zelf. Een inwoner
van het 'relatief schone' district Ceska
Lipa heeft altijd nog 2,6 jaar langer te le
ven dan iemand uit Teplice.
Eén geschenkje heeft Moeder Natuur
voor deze geteisterde bevolking. Dank
zij de vervuiling is het aantal uren zon in
Noord-Bohemen minder dan elders. Ko-
tesevec: "Daardoor ligt het aantal huid
kankergevallen tien procent beneden
het landelijk gemiddelde".
Dreiging
Hij wordt er niet echt vrolijk van. "We
werken nog aan informatie over kinder
sterfte, daar kan ik moeilijk iets over zeg
gen nu. Maar het aantal baby's met afwij
kingen, een oortje minder, een vingertje
meer, is in elk geval beduidend hoger. In
dit district zo'n acht tot tien procent van
alle geboorten, in het naburige Jabloni-
ce, waar het iets beter is gesteld, ligt dat
percentage op zes".
"Wilt u hier komen wonen?", grapt Ko-.
tesovec als we het pand verlaten. We den
ken van niet, buiten op straat met tranen
de ogen en een metaalbittere smaak in de
mond. We weten het bijna zeker als we
een onverwacht bezoek afleggen bij het
districtsbestuur en raken honderd pro
cent overtuigd als we daarna met Anton
in Vana zelf praten.
Voorzitter Kurka van het districtsbe
stuur laat eerst even blijken dat hij terde
ge op de hoogte is van onze activiteiten.
Met welke dokter heeft u ook alweer ge
sproken, vraagt hij met een onmiskenba
re dreiging in zijn stem. Een onderge
schikte ziet de naam in het bloknoot
staan. "Oh, Kotesovec, ja die is goed ge
ïnformeerd, hij zit in de ecologiecommis-
sie", zegt Kurka.
Vervolgens pareert hij vragen naar zijn
politieke verantwoordelijkheid met vari
anten die allemaal neerkomen op: "Ik
ben niet meer dan een radertje in het gro
te geheel". De schuldigen, zo blijkt uit
zijn relaas, zijn 'zij' daar in Praag, op de
instituten en de ministeries. "Daar is ja
ren geleden besloten hier de industrie op
te zetten en bruinkool te stoken. De ade-
kwate oplossingen moeten ook daar van
daan komen".
Praag is verantwoordelijk. Voor het
milieu, maar ook voor het politieoptre
den tegen de betogers. "Is een kwestie
van binnenlandse zaken", zegt Kurka.
Hij praat veel liever over 'de program
ma's' die de nationale comités van dis
trict en stad hebben uitgewerkt om iets
aan het milieu te doen. Helaas, zo blijkt
uit een toelichting van een van zijn on
dergeschikten, het geld ervoor komt pas
vrij in de nieuwe planperiode 1991-'95.
Adem happen
De schoolkinderen, 13.000 in dit district,
worden twee keer per jaar drie weken
met vakantie gestuurd. Om adem te hap
pen. "Dat kost ons wel 75 miljoen kronen
(de kroon doet ongeveer een kwartje vol
gens de officiële koers - red.)", zegt Kur-
ka's secretaris. En hij somt nog meer be
dragen op. Er moet 276 miljoen op tafel
komen voor filters op de schoorstenen,
in sommige bedrijven zijn ze er al, af
komstig uit de Sovjetunie, maar helaas
ze werken niet, vertelt hij.
Bij partijsecretaris Antonin Vana is
het van hetzelfde laken een pak. In het
gebouw van het Nationaal Front, de mas
sa-organisatie van de partij, wordt driftig
gewerkt aan conservering van hertenge
weien. Ongetwijfeld zijn de dieren door
partijfunctionarissen neergeknald tij
dens exclusieve jachtpartijen.
Vana ontkent glashard dat hij micro
foons heeft afgesloten tijdens de mani
festatie in het stadion. Maar spreekt zich
zelf weer tegen door vervolgens op te
merken dat "je een dialoog nu eenmaal
niet met zesduizend mensen tegelijk
kunt voeren. Het is nu eenmaal onmoge
lijk om bepaalde beschuldigingen voor
zo'n groot publiek te weerleggen". De
dialoog, doceert hij, moet op beschaafde
wijze in een beperkt gezelschap van spe
cialisten worden gevoerd. "Met beschul
digingen bereik je niets, er moeten con
structieve oplossingen komen. Wat
denkt u, ik woon hier ook, we zitten alle
maal in hetzelfde schuitje".
Waarom is de bevolking niet geïnfor
meerd over de milieuramp? Vana pro
beert oprecht verbaasd te kijken als hij
deze vraag hoort. "Ik werk hier al vijf
jaar. Ik weet niks van achterhouding van
gegevens. Zegt dokter Kotesovec dat?
Weet ik niks van. Misschien is de vraag,
waar dat soort gegevens gepubliceerd
zou moeten worden".
Afgetreden
In het naburige Usti klappen tweedui
zend mensen in de sporthal zich de han
den stuk. Ze horen zojuist van een van de
sprekers op deze OF-bijeenkomst, dat de
lokale partijleiding is afgetreden. Daniel
Citek is niet alleen OF-lid, maar ook
voorman bij Spolchemie, de naam zegt
het al, een verouderd bedrijf, een ernsti
ge milieuvervuiler. Citek: "We krijgen
nu eindelijk de kans erover te praten. Je
moest altijd oppassen voor verklikkers
in het bedrijf. Arbeiders worden naar dit
gebied gelokt met iets hogere salarissen.
Ik verdien bijvoorbeeld per maand hon
derd kroon meer dan bij een vergelijkba
re baan elders in het land".
Binnen het bedrijf geldt die regeling
eveneens. "De mensen die het geld het
meest nodig hebben, bijvoorbeeld men
sen met grote gezinnen, werken op de
meest vervuilde afdelingen. En maak je
geen illusies, het bedrijf het ziet er van
binnen nog verwaarloosder uit dan van
buiten".
Wegkomen uit dit gebied is voor de
meesten onmogelijk. Waar moet je een
flat krijgen, vraagt Citek. Hij meldt dat er
ook in de bedrijven protesten komen te
gen de mileuvervuiling. "Tot nu toe wer
den we nooit geïnformeerd, nu vertellen
ze nog wel eens dat er alarmfase is".
Citek werkt bij het interne transport,
dat stelt hem en zijn collega's voor extra
risico's. "Beschermende kleding kunnen
we niet dragen, want die pakken maken
het werken onmogelijk. Soms zijn ver
pakkingen niet in orde of breekt er een
toxische staaf. Dan ben je veertien dagen
lang je reuk- en smaakvermogen kwijt".
Citek verwacht veel van de vakbonds
verkiezingen die een nieuwe niet-com-
munistische leiding moeten opleveren.
"Nu worden we door niemand verde
digd. Gelukkig is er het Burgerforum ge
komen. Vroeger wisten we hier niets van
het bestaan van bijvoorbeeld Charta af,
er was alleen maar desinformatie. Dat is
allemaal veranderd door wat er de zeven
tiende in Praag gebeurde. Wij, de arbei
ders, voelden de klappen en de vernede
ring net zo hard als de studenten. Het
maakte ons één".
Groene Partij
Op de terugweg naar Teplice vertelt OF-
activist Radim dat er maar één partij is
die in een nieuw Tsjechoslowakije de
grootste kan worden. Niet moeilijk te ra
den: een Groene Partij. Ook in Teplice
wordt aan de oprichting gewerkt. "Wie
hier geen milieuprogramma heeft kan
het vergeten", zegt hij.
In het centrum aangekomen gebeurt
het dan toch. We worden aangehouden.
De politieman informeert bars naar onze
papieren. Dan ziet hij Radim en het OF-
speldje op diens jas. "Luistert u nu eens,
ik sta hier omdat het Forum dat zo nodig
vond. Dan kunt u toch niet zelf door het
centrum gaan rijden", zegt de man la
chend, terwijl hij onze papieren terug
geeft. We mogen onbeboet doorrijden.
Radim: "Ik ken deze man goed. Was
een van die kleine machtswellustelin
gen. Nu maakt hij grapjes met me. Er is
hier wel wat veranderd in een paar we
ken".
De arts Kotesovec: Het aantal baby s met afwijkingen, een oortje minder, Antonin Vana, partij chef in het district Teplice: Je kunt een dialoog nu
een vingertje meer, is hier beduidend hoger eenmaal niet met zesduizend mensen tegelijk voeren".
