'Kerk noodzakelijk ongerief
Prof. dr. Harry Kuitert neemt afscheid van Vrije Universiteit
m Preek> 20
AMSTERDAM (GPD) -
"De kerken zullen niet over
de kop gaan. Ze zijn een
noodzakelijk, maar af en toe
taai ongerief. Je kunt er als
gelovige niet zonder en ook
als samenleving niet, maar
het is niet altijd zo leuk. Dat
zal wel zo blijven. Welk re
ceptje ook geeft, op papier is
het mooi, maar in werkelijk
heid werkt de kerk net zo
moeizagm als de samenle
ving. We verwachten van de
kerk meer, en terecht, maar
de praktijk zal altijd tegen
vallen".
door
Hans Willems
Hoewel zijn opvattingen uiteinde
lijk nooit veroordeeld zijn door de
gereformeerde synode, zal prof. dr.
Harry Kuitert (65) tot in lengte van
dagen geassocieerd worden met de
'zaken' die rond zijn theologische
opvattingen dienden in de jaren ze
ventig.
Samen met de inmiddels al 'ge-
vutteerde' dr. Herman Wiersinga uit
Leiden, heeft Kuitert de kastanjes
uit het synodale vuur mogen slepen
in de jaren waarin de Gereformeer
de Kerken een omslag doormaak
ten van een gesloten bolwerk van
orthodoxie naar een open geloofs
gemeenschap. Hoewel die strijd
nog altijd niet helemaal gestreden
is, is het ondenkbaar geworden dat
de synode anno 1989 tweeëneenhal-
ve dag van haar vergadertijd zou
spenderen aan de opvattingen van
een hoogleraar van de VU of Kam
pen, zoals in 1972 gebeurde.
Prof. Kuitert, die op 30 november
afscheid neemt van de VU, werd
door het ANP vorige week om
schreven als "een theologische
dwarsligger die gelijk kreeg". Zijn
opvattingen over zondeval, schrift
gezag, het functioneren van de belij
denis en andere hete gereformeerde
hangijzers uit de jaren zestig en ze
ventig zijn gemeengoed geworden
in een groot deel van de Gerefor
meerde Kerken.
Levendiger
Kenmerkend voor zijn persoon is
dat de Amsterdamse hoogleraar de
botsingen nooit uit de weg is ge
gaan. Kuitert daarover: "Nee, dat
klopt. Maar die vrijheid moetje ver
overen op jezelf en op anderen. An
ders komt er niks van en blijf je de
slaaf van angsten. Met name in de
kerk is dat nog wel eens het geval.
Ik denk dat het onbewuste gevoel
datje verplicht bent om rechtzinnig
te zijn, veel mensen frustreert. Het
verhindert ze om te zijn wie ze zijn.
Ik kan me levendig indenken hoe
dat toegaat. Toch moet het niet zo.
Je moet een zegvrijheid veroveren
op jezelf en op anderen. Dat maakt
het onderlinge verkeer veel leuker
in de kerk, veel levendiger. Veel
meer de moeite van het aanhoren
waard dan het nu vaak is".
U hebt u aanvankelijk veel met
dogmatiek beziggehouden en later
meer met ethiek, hoewel beide vak
ken in uw pakket zaten. Was dat een
bewuste koerswijziging nadat u zo
veel problemen met de synode had
gehad?
"Ten dele wel. Een mens kan zich
niet steeds volledig aan twee vakge
bieden wijden. Ik heb de systemati
sche theologie wel bijgehouden,
maar niet in de zin dat ik de neiging
had om te blijven publiceren. Dan
moet je er veel over praten, vooral
ook met mensen die niet theoloog
zijn. Want pas als je er met niet-
theologen over kunt praten, heb je
het zelf begrepen. Mischien dat ik
nu weer wat meer aan de theologie
toe kom. De theologie is veel leven
diger dan de ethiek. Er mag meer en
er kan meer. Bij ethiek moetje altijd
veel voorzichtiger zijn, als je daar
verkeerde conclusies trekt, gaat het
met mensen verkeerd. Als je God
verkeerd behandelt, denk ik: God
kan er wel tegen. Misschien is Hij er
wel mee vereerd, met al die specula
ties die wij over hem doen zonder
dat we er iets van af weten".
Angsthaas
Uw naam werd het meest genoemd,
maar het ging natuurlijk niet om
uw persoon, maar om een ontwikke
ling binnen de Gereformeerde Ker
ken. Kennelijk was u een van dege
nen die het meest de nek uitstak. U
had toch ook veel medestanders?
"Hét was inderdaad een ontwik
kelingsgeschiedenis binnen de Ge
reformeerde Kerken. Ik heb best
begrepen dat ik als woordvoerder
werd beschouwd van een bepaalde
groep. Ik moest de nek uitsteken.
Maar ik schrok er niet voor terug. Ik
zou mezelf een angsthaas gevoeld
hebben als ik daarvoor was terugge
schrokken. Ik zat aan de universi
teit en dacht: hier ben ik voor. Een
dominee in een gemeente zwijgt
misschien nog wel eens. Maar als je
verantwoordelijkheid draagt voor
helderheid en duidelijkheid, dan
moetje nietje mond houden".
Is de zegvrijheid waarvoor u
streed er nu wel? Is uw strijd een om
slagpunt geweest waardoor er nu
wel ruimte is binnen de Gerefor
meerde Kerken?
"Ja, dat denk ik wel. Al wordt dat
niet bewust genoeg door de gerefor
meerde synode aanvaard. Men
heeft moeten erkennen dat de ker
ken niet meer op één lijn zijn te krij
gen. Ik zou nog een stap verder wil
len gaan en het niet alleen als een
feit zien, maar als een verrijking.
Pas dan, wanneer je de verschei
denheid legitiem acht, pas dan kun
je de volgende stap maken en ver
der komen. Aan die vraag kom je
niet toe als je alleen maar roept: he
laas zijn we de eenheid verloren.
Dat is geen positieve basis om ver
der te komen. En we moeten wel
verder. Zegvrijheid betekent het in
troduceren van verwarring: proble
men die je niet in de hand hebt en zo
hoort het ook, want er zijn genoeg
problemen waarvoor we dachten de
oplossing te hebben, maar die in
werkelijkheid niet op te lossen zijn.
Goddank zijn die schijnoplossingen
ons uit de handen geslagen. Ver
warring moet geen chaos worden.
Zegvrijheid moet niet als noodlot
worden opgevat, maar als een ver
rijking".
Nooit een gesprek
Gaan de gereformeerden gezonder
om met die pluraliteit dan de her
vormden? Is er echt gesprek, of gaat
het net als bij de hervomden: ieder
in zijn eigen compartiment, af en
toe wat schoten op elkaar en verder
in je eigen hok blijven?
"Wat dat betreft volgen de gere
formeerden de hervormde weg. De
gesprekken tussen de groepen ko
men nog altijd neer op het elkaar de
maat nemen. Een echt gesprek heb
je pas als je dezelfde problemen on
derkent. Wat je nu ziet gebeuren is
dat de een zijn eigen standpunt tot
norm voor de ander verheft. Dat is
een gebrek aan elkaar serieus ne
men. Progressieve christenen ne
men anderen de maat en andersom,
dat wordt nooit een gesprek. Men
betrekt te snel de stellingen. Als er
nu eens niets verdedigd hoeft te
worden, wat zouden we dan een za
lige kerk hebben".
Uw stelling is dat er geen christe
lijke ethiek is, maar hooguit een
ethiek van christenen. Is dat niet
moeilijk te verteren voor kerkmen
sen die zo graag overal een 'c' voor
zetten?
"Dat is wel te begrijpen. Neem
het voorbeeld recht. Iedere christen
wil graag dat er recht wordt gedaan,
aan hemzelf en aan anderen. Het is
het politieke ideaal van linkse chris
tenen om overal het recht te laten
zegevieren. Dan zeggen ze toch niet
het christelijk recht. Er is recht en
dat kun je met argumenten om
schrijven. En zo werkt het met
ethiek ook. Iets is goed of iets is niet
goed of half goed, of er is geen ande
re weg".
Kunstwerkje
"Daar heb je je argumenten voor en
daar doen christenen net zo goed
aan mee als niet-christenen. Je mag
argumenten gebruiken uit je eigen
traditie. Als het goede argumenten
zijn, zullen ze wel blijven bestaan en
als het slechte zijn, die niets zeggen,
dan verdwijnen ze wel weer. Daar
komt bij dat de traditie van de chris
telijke kerk te allen tijde gewerkt
heeft met wat men natuurrecht
noemt, dat wil zeggen met natuurlij
ke waarheid over wat en wel of niet
mag. Je hebt daar niet de bijzondere
Kuitert: "Men betrekt te snel de stellingen. Als er nu eens niets verdedigd
hoeft te worden, wat zouden we dan een zalige kerk hebben". (foto and
Christus-openbaring voor nodig".
"Veel mensen willen er bijbeltek
sten bij. Terwijl ik juist liever in se
culiere woorden vertaal wat in een
bepaalde bijbeltekst gezegd wordt.
Neem bijvoorbeeld de uitspraak dat
de mens het beeld van God is. Als ik
nou zeg: de mens is een kunstwerk
je, een kunststukje. Dat vinden ze
dan niet goed genoeg".
WARMOND - Het is een
heel uitdagende stelling,
die dr. Jan Muis donder
dag moest verdedigen bij
zijn proefschrift over de vi
sie van de theologen Barth
en Miskotte op de bijbel.
De bekende Amsterdamse
School heeft fundamente
le kritiek te verwachten
van Barths openbarings-
en schriftleer. En dan te
bedenken dat de Amster
damse School zich juist op
Barths ideeën baseert.
door
Wim Schrijver
De hervormde predikant uit
Warmond weet dat deze gewaag
de uitspraak als een knuppel in
het theologen-hok zal werken,
maar die uitdaging wil hij wel.
aan. Zijn kritische vragen stelt hij
juist vanuit een "gedeelde inspi
ratie". Want in zijn proefschrift
'Openbaring en Interpretatie'
maakt hij duidelijk dat naar zijn
mening het gedachtengoed van
de invloedrijke Barth niet altijd
recht wordt gedaan.
Dat is ook niet zo verwonder
lijk, weet hij, want het complexe
werk van grote geesten, die in
hun vruchtbaar leven zelf ook een
ontwikkeling hebben doorge
maakt en er bovendien een eigen
taalgebruik op na hielden, leidt
als vanzelfsprekend tot verschil
lende opvattingen onder de vol
gelingen. Al bij dr. K. H. Miskotte,
de invloedrijkste Barthiaan in
ons land die ook velen op zijn
beurt heeft geïnspireerd, trad een
verschuiving op, weet Muis.
Muis heeft de schriftopvatting
en -interpretatie van de Zwitserse
theoloog en zijn Nederlandse
'ambassadeur' naast elkaar gezet.
"Ze gingen ook als personen heel
intiem met elkaar om. Miskotte is
ook interessant, omdat hij Barth
zo op zijn eigen wijze heeft ver
tolkt om diens visie vruchtbaar te
maken voor in ieder geval de Her
vormde Kerk", vertelt de nieuwe
doctor in de theologie.
Als 'gewoon' kerkganger al vond
Muis dat een preek op zijn minst
een goede uitleg van de tekst
moet bieden. Tijdens zijn theolo
giestudie ontdekte hij al spoedig
dat je die ene bijbel op heel wat
manier kunt benaderen. Juist in
die tijd kwam de Amsterdamse
School op. Het was vooral dr. F.
H. Breukelman die er voor pleitte
|||ir|i|i§ Muis zelf in de
Hf 1PP< kerkbanken. In
WfcM gPIlf vindt hij, moet
tf WÈÊi doorklinken
Iff pjilp - wa-t tie dominee
fH IfflSi ols representant
vff '100Ï van de gemeen-
m Twm te zelf aan de
m ff!!! Schriftwoorden
I liy §ÊËÈ- heeft beleefd.
MM mMr (foto Holvast)
de tekst zichzelf te laten uitleg
gen. "Breukelman beriep zich op
Barth en ik vroeg mij af hoe Barth
zelf over de interpretatie van de
Schrift dacht".
Hij kwam na uitvoerige studie
tot de slotsom dat het tekstge-
bruik van de Amsterdamse
School voor Barth veel te vlak is.
Er is ook nog zoiets als een gelo
vig aanvaarden. "Barth zegt: er
wordt je in de bijbel iets gezegd
over wat toen gebeurd is. Daarin
wordt het handelen van God dui
delijk, daarin geeft God Zichzelf
via Zijn Zoon en gaat Hij verder
om Zijn verbond in de wereld te
realiseren".
In het luisteren en geloven
wordt de mens daarbij volledig
als ervarend wezen ingeschakeld.
"Barth kent heel sterk de gedach
te van bondgenoten. Je kunt erva
ringen opdoen en je moet vanuit
het geloof dan ook concrete keu
zes doen". Dat was ook de reden,
aldus Muis, waarom Barth zich
onder meer zeer fel verzette tegen
het nationaal-socialisme.
Godservaring
Miskotte is, aldus Mui^, veel meer
dan Barth door joodse theologen
en filosofen beïnvloed. "Bij Barth
is het Oude Testament vooral de
voorgeschiedenis van Jezus
Christus, voor Miskotte blijkt
daar ook uit hoe God aanwezig is
in de levens van mensen. Zo, zegt
hij, wil Hij nu nog in de levens van
mensen bezig zijn. God is altijd,
meent Miskotte, in schijnbaar on
belangrijke, incidentele gebeur
tenissen aanwezig".
Muis vervolgt: "Volgens Mis
kotte leert de bijbel dat er een ge
schiedenis aan de gang is waarin
mijn bijzondere belevenissen
meetellen. Dus ervaringen die wij
in dat verband opdoen, zijn con
creet aan te wijzen". En op dat
punt denkt Barth anders. Gods
handelen laat geen herkenbare
sporen na in het menselijk bele
ven, die het mogelijk maken om
bepaalde ervaringen als Godser
varing aan te wijzen.
En dan het punt van de taal
waarin de Heilige Schrift tot de
mensen komt. In wezen, conclu
deert Muis, vindt Barth de taal op
zichzelf niet interessant. Het is
een middel tot het doel. Miskotte,
en via hem de Amsterdamse
School, hangt de opvatting aan
dat je door de letterlijke tekst te
laten spreken, al een heel eind
verder komt met de herkenning
van de werkelijkheid om je heen.
Miskotte's 'Bijbels ABC' is daar
een neerslag van.
Ter verdediging van Barth gaat
Muis ook met iemand als Kuitert
in de slag, die volgens hem de er
varing bij Barth tekort doet. "Vol
gens hem ziet Barth God hele
maal los van deze wereld, die ner
gens als een werkelijkheid erva
ren kan worden. Maar in de ge
schiedenis van het volk Israël bij
voorbeeld, is wel degelijk sprake
van ervaring. Alleen, dat is geen
ervaring die wij op dezelfde wijze
kunnen opdoen. Hij relativeert
onze ervaring. Je kunt er geen
theologie op baseren en Kuitert
zegt van wel".
Preek
Zelf heeft Muis geen duidelijke
keuze kunnen maken tussen
Barth en Miskotte. "op het punt
van de ervaringen denk ik dat we
meer in de lijn van Miskotte het,
lef moeten hebben om geloofser
varingen te benoemen. Vooral in
deze tijd van secularisatie, waar
Barth geen weet van had. Maar op
het punt van de taal ben ik ge
neigd om met Barth te zeggen dat
de taal van de bijbel vooral als
verwijzend gezien moet worden".
"Ik ben een beetje bang voor
wat er in sommige 'leerhuizen' ge
beurt: eindeloos met de bijbel be
zig zijn, zonder dat je de stap van
het geloof zet". Bij sommigen
theologen van de Amsterdamse
School ziet hij die houding ook.
Vandaar zijn stelling: 'De preek
dient mede te vertolken wat de
predikant, als representant van
de gemeente, aan de beluisterde
Schriftwoorden heeft beleefd'.
Het proefschrift 'Openbaring
en interpretatie' is bij het Boe
kencentrum in Den Haag in een
handelseditie verschenen voor
65 gulden.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 11.45 oec.
studentendienst; Marekerk 10 ds Meijers, 5 ds
Visser Katwijk aan Zee; Maranathak. (L. Mors-
weg) 10 ds Kramer; Oecumenische geloofsge
meenschap De Regenboog (Merenwijk) 9.30
ds Hortensius en pastoor V Well, 1115 ds Hor-
tensius; Bethlehemkerk (Driftstr.) zie Petrak;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds Wolt-
haus Zoeterwoude, 5 ds Rietveld; Vredesk.
(Burggravenl.) 10 ds Alblas; Waalse kerk
(Breestr.) 10.30 pasteur Ribs; 'Stevenshof' (rk
kerk Haagse Schouw) 11 kand Broeke. Acad.
Ziekenhuis 9 rk dienst, 10.15 ds V Beinum.
Diakonessenhuis elke zat. 10.30 rk. dienst,
morgen 10.30 10.30 ds Hemmes. Endegeest
zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk zie
herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.) 10 ds
Schouten; Oude Vest zie Ev. Luth. Kerk; Mara
nathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv.
gem.; bejaardenhuis Groenhoven 10 ds Ver
doorn; Merenwijk zie herv. gemeente. Geref.
K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds Houtman. Chr.
Geref. K. (Steenschuur) 10 dovend en 5 ds
Kamphorst ha. Geref. Gem. (zie onder Leider
dorp). Geref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth. Gem.
(Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds Koolstra en ds Mos-
tert ha. Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhors-
tk. Pieterskerkstr.) 10.30 ds Vos-Wiegand.
Baptistengemeente (aula 'Nieuweroord',
Rijnsburgerweg 124) 10 ds Agtereek. Evang.
Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9 en 10.30 ev
Meufenberg Evangeliecentrum-Pinksterbew.
(Bethlehemskerk Lammermarkt) 10 Zijlstra.
Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr Scherpenisse.
Leger des Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg)
10 en 4.30. Nieuw-Apost. Kerk (H. Riind. 24):
9.30 en 4. wo. 8. Zevendedag-adventisten ('De
Ontmoeting', Noordhofland V.schoten) elke
zat. 10 tot 11 bijbelstudie, 11 tot 12 predikatie.
Christelijke Weienschap (Steensch. 6) 10.30.
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen
(Brahmsl.) 9.30, 10.30 en 11.20. Oud-Kath. K.
(Zoeterw.singel) 10. Rooms-Kath. K. Haagweg
zat. 7, zo. 10.30; Herensingel zat. 7, zo. 9.30
en 11; Rijndijk (Stevenshof) zat. 7. zo. 9.30;
Steenschuur zat. 7. zo 8.30, 10,11 30.6 en 7
(lof); Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Lammenschansweg zat. 7. zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7. zo. 10.30 en 12.15.'Meren
wijk zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwou
de). Soefi Stichting (Steenschuur 6) 11.
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds Verseput
Oegstgeest en 7 ds Bakker Amsterdam
jeugdd.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds Geuze,
7 ds Verseput. Geref. Kerk 10 ds De Reus.
Chr. Geref. Kerk 9.30 sa Nieuwenhuijze Mijd
recht ha, 4 ds. Korving Veenendaal. Rk Kerk
zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds 't Hooft, 6.30 ds Jonkman;
Kruiskerk 10 ds Jonkman; Opstandingskerk 10
ds Ommering, 6.30 ds Taselaar; G. Herderkerk
10 ds nieuwenhuis; De Bron 9.15 ds Taselaar,
10.30 ds Moll. 6.30 ds Nieuwenhuis; Ashram
(Marsdiep) 10 ds Mulder; Oudshoornse kerk
10 ds Ter Bals en pastor Janssen oecumeni
sche d; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds Vd
Hul Oud-Loosdrecht, 6.30 ds Ouwendijk. Ge
ref. Kerk Mar.kerk 10 drs Wilschut ha, 6 30 ds
Boer; Salv.kerk 10 ds Boer ha, 6.30 ds V Wijn
gaarden ha. Geref. K. Vrijg. (school Bospark.
Beatrixl. 4) 9.30 ds Room, 5 ds Batteau. Ned.
Geref. Kerk (school Willemstr.) 9.30 hr Motie-
ma. 4.30 ds Janssens. Chr. Geref. Kerk (Grij-
pensteinstr.) 9.30 ds Vd Meij, 2.30 ds Hoefna
gel, woe 39 nov. 7.30 ds Vlietstra. Oud-Geref.
Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem.
(Molenwerfstr. 1) 10 zend Verkerk. 6.30 ds
Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school Kalk-
ovenw. 62) 10 V Gemeren, 6.30 Den Ouden.
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54)
jeugdd. Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgen-
stersch. Briljantstr. 1) 10. Christengemeente
'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) 10 hr Brands Rijsenhout. Leger des H.
(Zonneweg 3) 10 en 7 (laatste zondag van de
maand 5 u.). Remonstr. Gem. (Van Manders-
loostr. 36) geen dienst. Rk Kerk: Bonifaciusk.
zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk zat. 7. zo. 9 en
10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en 11
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6 ds Boer.
Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoeksteen', Sch-
weitzerstr.-Bernhardstr.) 10ds Sweepe. Geref.
Gem. 9.30 en 6 ds V Aalst ha.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds
Vd Scheur, 6.30 ds Smit Hilversum; Salv.kerk
10 ds Terlouw, 6.30 ds Vd Hoef; Bethl.kerk
(Nieuwerbrug) 10 ds Vd Hoef, 10 Terlouw. Ge
ref. Kerk 10 ds Elderman, 6.30 ds Zoutman.
Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en 4.30 ds Sim
pelaar. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en
6.30. Evang.-Luth. Gem. 10.30 hr Leker
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds
Jansen, 6.30 dr Haitsma; De Stek 9.30 ds De
Leeuw Maarn. Geref. Kerk 9.30 ds V 't Hoff,
6.30 hr Cornelissen jeugdd. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 5 ds Oosting. Geref. Gem 9.30 en 6 hr
Hogchem. Volle Evang.gemeente 'Bethel'
(Burg. Colijnstr. 83) geen opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 10.30 kand Ro
denburg Katwijk a/d Rijn, 6.30 ds Moll Alphen.
Geref. Kerk 10.30 ds Bovenberg Leiden, 5 ds
De Jong Boskoop. Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 10
en 11.30; Anker zat. 7, zo. 11Rijndijk zo. 9.30.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 en 7 gez. dienst ds
Verbeek. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds Vd
Kooi Leimuiden. Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds V
Langevelde. Rk Kerk Marl. zat. 7, zo. 9 en 11
Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10. Rk Kerk zat. 7,
zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds Koldewijn. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Heiv. Gem.
Dorpsk. 10 ds De Graaf, 6 prof Vd Beek Val
kenburg; Ontm.kerk 10 ds Sloof, 6.30 ds De
Graaf. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-colle-
ge) zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds vd
Horst, 5 ds V Breevoort. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Hen/. Gem. N. Kerk 10 ds
Christ. 6 ds Vroegindweij. O. Kerk 10 ds Volk. 6
ds Sjollema, Ichthusk. 10 ds Visser, 6 ds Ten
Voorde; Pnielk. 9.30 ds Sjollema, 6 ds Volk;
Maranathakerk (Rijnsoever) 10 ds Hov.us, 6 ds
Christ. Overduin 2.15 ds Vd Beid. Herv. Gem.
'De Rank' (aula P. Groen-college Pr. Frederik-
dreef 15) 10 ds Polhuis. Geref. Kerk Vr.kerk 10
dr Vlijm Voorschoten. 5 ds Vd Horst zingend-
gelovend; Triumfatork. 10 ds v Breevoort, 5 zie
Vredeskerk. Geref. K. Vrijg. 9.30, 4 ds Heida.
Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo) 10. Chr.
Geref. K. 10 en 5 ds Vd Weerd. Vrije Chr. Ge
ref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd Belt. Geref
Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem in
Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 10 hr Bakker Heverlee.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 7
da Attema Leiderdorp. Geref. Kerk 10 ds Vd
Lugt, 7 zie herv. kerk.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds Vd Born, 6.30 ds Stegeman;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds Stegeman ha.
Leythenrode 10 ds De Leeuw. Elis.-ziekenhuis
9.30 ds Brommet, 10.45 hoogmis. Geref. Ge
meente Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10
en 4.30. Bapt.gem (wijkgeb. Zijlkw.) 10. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7. Geref.
Kerk 9.30 ds Vd Kooi-Dijkstra, 7 ds Vd Weg-
Rullman Nieuwkoop. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 30
en 11.15.
LISSE Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Verdijk
gezinsd; Pauluskerk 10 en 7 ds De Gelder. Ge
ref. Kerk 10 en 7. Geref. K. Vrijg. (Prinsessestr
1) 9 ds Geersing ha. 4.30. Ned. Geref. Kerk
(Salvatori) 10 ds Goossens Doorn, 7 ds Vos.
Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds V Dijken. Geref.
Gem. 10 en 4. Evangeliegemeente (Heereweg
52a) 9.45. Rk Kerk' Agathakerk zat. 7, zo. 10
en 11.30; Poelpolder zat. 7. zo 10 30: Maria-
kerk zat 7, zo. 9 en 10.15; Engelbew. zat. 7,
zo. 10.30.
NIEUWKOOP: Herv Gem. 9.30 ds 9.30 ds
Wegerif Nijverdal. 6.30 ds Geuze Noorden.
Geref. Kerk 9.30 ds vd Weg. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 ds Sterk Ulrum. Remonstr. Gem.
10 hr De Graaf. Evang. gem. (ver.gebouw 'De
Rank'. Regthuysplein) 12 nam. Rk Kerk zat. 7,
zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds De
Graaff. Geref. Kerk 9.30 ds De Jong Boskoop.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds De
Graaf Katwijk aan Zee, 7 ds V 't Hof Woubrug-
ge. Geref. Kerk 9.30 ds Kraan, 4.30 ds Rang.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds V Roekei ha.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 kand V Vliet. 5 ds
Schrijver. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr
Schreuder. 7 ds De Haan Zevenhoven
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Mackaay Leiden, 7 ds
Ruitenburg; Hoofdstr. (Zee) 10 ds Ruitenburg,
De Rank (Golfbaan) 10 ds Stekelenburg. Ge
ref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10ds Elgersma,
5 ds Kuiper; Vinkenl. (Binnen) 10 ds Kuiper.
Kapel W. v.d. Bergh-stichting 11 ds Steinhart
Alphen. 'Sole Mio' 9 ds Ruitenburg. Ned Prot.
Bond (aula O Zeew.) 10.30 ds Bloemendaal
Delft. Rk Kerk Zee zat 7. zo. 10 30; Binnenzat.
7, zo. 9.30 en 11Evang. Ontmoetingscentrum
'De Ark' 10 hr v Duin, 7 hr Allard.
NOORDWIJKERHOUT Dorpsk. 10 ds Vd
Meij, De Zilk 10. Rk Kerk Victork. zat. 7, zo. 9
en 11; Jozefk zat. 7, zo. 9 en 10.30, De Zilk
zat. 7. zo 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds Bruin; Pauluskerk 10 ds Da Costa;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30ds VRossum.
Geref. Kerk 10 ds Oegema Oegstgeest Geref
Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilderschool) 9.30 ds
Tiekstra Berkel, 3.30 ds Grutter Rijnsburg.
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds Hers
man Dordrecht, 4 ds Janse. Van Wijckerslooth
4 hr V Straalen. Endegeest 10 ds Fnederïch.
Volle-evangeliegem (Gem centrum) 4. Rk
Kerk Will.kerk zat. 7. zo. 9 en 10.30,
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv Gem.
9.30 ds Heijtmg. Geref. K 9.30 en 5 ds Zijl. Re
monstr. Gem. geen dienst. Rk Kerk zat. 7, zo.
10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar Pres.
zat. 7. zo. 10.30; Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en
10.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 drs
Koopmans, 7 drs Vd Hoeven. Chr. Geref. K.
9.30, 2 ds Boiten Schiedam.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds V Niel. 5 ds Wagter maaltijd na afloop. Bet-
helkerk 9.30 ds Wagter. Geref. Kerk Petrakerk
9.30 ds Cziria, 5 ds Terpstra; Immanuelkerk 9
en 10.30 ds Terpstra, 5 ds Snel; Maranatha
kerk 9.30 ds Snel. 5 ds Cziria. Gerei. Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds Grutter. Chr. Gerei. K. 9.30
en 5 ds V Sorge. Evang. Christengem. (aula
mavo) 10 ds De Jong Oldenzaal. Rk Kerk zo.
10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM Herv. Gem. 9 en 10.30 ds Vol-
lebregt, 7 ds Bras jeugdd. Geref Kerk 10 ds
Biewinga, 7 zie herv kerk. Chr. Geref. K. 10 en
5 ds Hogenbirk. Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17)
10.30 mw Bosman-Huizinga Rotterdam. Rk
Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.
TER AAR Herv. Gem. 9.30 ds Stal. 2.30 ds
Stam afscheid. Geref Kerk 9.30 ds V Wijn
gaarden. Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat. 7, zo 9.30 en 11 30.
VALKENBURG Herv. Gem. 10 prof Vd Beek,
6.30 dr Vermeulen jeugdd. Geref Kerk 10 drs
Oegema, 6 30 ds Veenstra. Geref. K, Vrijg.
9.30 en 5.30 ds Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeenschap
10 dr Dirksen Leiden. Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30
en 11
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
hr De Mey Mecima, 7 ds Blanken; De Ontmoe
ting (Noordhofland) 10 ds Schaap, 7 zie dorps
kerk. Herv evang. op geref. grondslag (kerk
geb 'Rehoboth'. A. van Leeuwenhoekkade)
9.30 ds Poort. 4.30 ds Muilwijk. Hulp en Heil-
kerk ('Schakenbos'. Leidschendam) 10 ds Ho
nig. Geref. Kerk 10 ds Ledegang. 7 zie dorps
kerk. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10.45 en 4.30
ds Geersing. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo.
11.30; M. Godskerk. zat. 7, zo. 10. Kerk van
Engeland (British school in The Netherlands. J.
v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds
Kunz, 5 ds Schipaanboord; Hoeksteen 9.30 ds
Schipaanboord, 6.30 ds Goossen; Bethelk.
9.30 ds Goossen, 5 ds Roetnian Ermelo, Re-
hoboth-school 9.30 ds Verwelius Veenendaal;
Imm.kerk 10 en 5 ds V Houwelmgen Geref.
Kerk Kruisk. 10.15 ds Bongers, 5 ds Fernhout
Alphen; Ontm.kerk 9.30 ds Bongers. Geref. K.
Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en 2 45 ds Hoogen-
doorn. Chr Afgesch Gem. 9.30 en 5 ds Vd
Want Oud-Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10
en 6.30 Remonstr. Gem. geen dienst.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds Den Tonkelaar
Geldermalsen. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
WASSENAAR Herv Gem Dorpsk. 10 ds
Steenstra, 5.30 ds Vd Plas Urk, 7 muziekd;
Kievietk. ('Samen op weg') 10 ds Visser; Mes-
siask. ds Zuurmond Delft, Dorpscentrum 9.30
drs Veldhuizen Rotterdam. Geref. Kerk Zijllaan
10 en 7 ds Vd Woude ha. Ned. Prot. Bond
(Kerkdam) 10.30 prof Leertouwer Leiden en
ds Fockema Andreae.
WOUBRUGGE. Herv Gem. 9 30ds Markus
Broek op Langedijk, 6.30 ds 't Hooft Alphen
jeugdd. Geref Kerk 9.30 drs Aalbers, 6.30 ds
Boswijk Lisse Ned. Prot. Bond (De Wijk,
Schoolstr. 20) 10.30 ds Groot-Ans Brielle. Rk
Kerk zat. 7. zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem, 9,30 ds De Haan,
7 hr Schreuder. Geref. Kerk 9.30 ds Aalders,
6.30 ds Boswijk Lisse.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds Rietveld
ha. Rk Kerk St. Jan zat 7.30, zon 9 30; Chr.
Dienaark. zat 7, zon 10. Meerburgkerk H. Rijn
dijk zat. 7, zo. 10 en 11.30
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds Ouwen-
dijk Alphen, 6 30 ds Ommering Alphen. Geref.
Kerk 10 en 6.30 dr Bade Alphen. Remonstr.
Gem. geen dienst.
