'De leiders in Suriname doorzien het niet'
'Willibrord zou zich gefrustreerd voelen'
Mensenrechten-activist ds. Rudy Polanen over zijn vaderland:
ZATERDAci 4 NOVEMBER 1989
DEN HAAG Zwaarbewapen
de indianen die in de binnen
landen van Suriname veerbo
ten kapen lijken erg ver weg in
de druilerige Haagse Chassé-
straat. Maar in zijn kantoortje in
het kerkgebouw van de Evan
gelische Broedergemeente
blijkt ds. Rudy Polanen zeer
goed geïnformeerd over de
jongste ontwikkelingen in zijn
vaderland. Voordat gemeente
leden bij hun voorganger te
recht kunnen tijdens het weke
lijkse spreekuur, zegt de beken
de mensenrechten-activist stel
lig: "Zolang er in Suriname ge
wapende groepen blijven, valt
er geen basis te scheppen voor
een goede ontwikkeling".
door
Wim Schrijver
Jarenlang was Polanen als voor
zitter van de 'Organisatie voor Ge
rechtigheid en Vrede' een van de
voornaamste spreekbuizen in Suri
name. Daar kwam een einde aan toe
hij dit voorjaar met zijn gezin het
land verliet. Nee, hij werd er niet
uitgezet. De familie besloot zelf
naar Nederland te vertrekken, met
het oog op de gezondheidstoestand
van een van de kinderen. Maar, be
aamt Polanen, "zowel militairen als
vele voorlieden uit de politiek zul
len blij zijn geweest met mijn ver
trek".
Overigens lieten de Surinaamse
autoriteiten Polanen niet zonder
slag of stoot vertrekken. Op het
vliegveld werd het gezin enige tijd
vastgehouden. "Dat was heel verve
lend". De dominee vertelt: "Mij
werd, zoals dat heet, ten laste gelegd
dat ik de contactpersoon was van de
heer Brunswijk in Paramaribo en
als zodanig hand- en spandiensten
had verricht voor hem. En ook dat
ik hem gesproken zou hebben". Hij
verzekert dat hij nooit enige woor
den heeft gewisseld met de leider
van het Jungle Commando. Vlak
voor zijn vertrek woonde hij de be
grafenis van een stamhoofd bij,
waarbij ook Brunswijk aanwezig
was. "Maar juist omdat ik wist dat
ik bespioneerd werd heb ik mij
nooit in zijn kring begeven".
De predikant was in de Suri
naamse samenleving een figuur
waar men niet omheen kon. Dat had
niet alleen te maken met zijn uitge
sproken opvattingen, ook met zijn
functie als predikant-directeur van
het grote Diakonessehuis in Pari-
maribo en de gehele medische zen
ding. De gezondheidszorg in Suri
name is namelijk door de overheid
overgedragen aan de kerk. Daarbij
gaat het in totaal om 3 ziekenhuisjes
en 45 poliklinieken.
Leegloop
Meer dan de hindoes, moslims en
animisten spelen de christenen in
Suriname een maatschappelijke rol
van betekenis, meent Polanen, die
bok lid van het overkoepelend be
stuur van de Evangelische Broeder
gemeenten in zijn vaderland. Deze
kerken, reeds in de achttiende eeuw
ontstaan door de activiteiten van
het 'Zeister Zendingsgenootschap'
(de 'Hernhutters'), zijn jarenlang
verantwoordelijk geweest voor het
onderwijs en de medische zorg on
der grote groepen Surinamers.
Terwijl de kerken in Suriname te
kampen hebben met "een schrikba
rende leegloop", is het aantal leden
van de Evangelische Broederge
meenten in de Nederlandse rand
stad gegroeid door de emigratie van
veel Surinamers. De acht gemeen
ten in ons land omvatten pakweg
ruim tienduizend gelovigen. De
broedergemeenten staan bekend
om hun liefdemalen, die de onder
linge band moeten versterken, en
de nadruk op een persoonlijk geloof
in het verzoeningswerk van Jezus
Christus.
De grootste gemeente is te vinden
in de Bijlmermeer, waar Polanen
voor zijn vertrek naar Suriname
voorganger was. Momenteel terwijl
vervangt hij in Den Haag zyn colle
ga ds. Harold Lenz, die een jaar stu
dieverlof heeft. Een vaste stand
plaats in het westen is hem in het
vooruitzicht gesteld.
Polanen, nu weer 'gewoon' domi
nee, heeft gemengde gevoelens
over die groei van de kerken alhier.
laat volgen: "Het gezegde is toch:
nood leert bidden?"
En, de nieuwe bewustwording
heeft ook de jeugd kritischer ge
maakt. "Er is weer werkelijke be
langstelling gekomen voor het
maatschappelijke gebeuren. Ik
denk dat er een periode zal komen
waarin jongeren uit alle politieke
partijen deze dingen op een rytje
gaan zetten en dat daaruit iets
nieuws zal komen. Ik reken niet
meer op de politieke partijen. Die
zijn op een punt beland dat ze niets
nieuws meer kunnen verzinnen. Zij
zijn als mensen die dicht bij hun
pensioen zijn en zich niets beter we
ten voor te houden dan hun staat
van dienst. Zij doorzien het niet
Voorzichtig laat hij er op volgen:
"Daar komt bij dat de mensen in
Suriname niet ongevoelig zijn voor
corruptie. Het begint daar waar din
gen die niet oorbaar zijn in het
maatschappelijk verkeer, worden
toegelaten. Ik denk dat men in Suri
name nog veel verder is op dat punt.
Het is iets waar je weet van hebt,
maar niet toepast. Ik denk dat lei
ders vaak tegen beter weten in han
delen. Dat is tegelijk ook het bank
roet waar het land voor staat. Ik
denk dan ook dat de tijd is aange
broken dat het volk de leiders gaat
bedanken voor de bewezen ver
diensten en met gezwinde spoed
jonge, integere mensen gaat zoe
ken".
De vele werkelozen moeten weer
aan werk geholpen worden en een
algehele ontwapening is nodig, al
dus Polanen. "Ik heb meer dan eens
gesteld dat het heel jammer is dat
de Surinaamse politiek bij de soeve
reiniteitsoverdracht, tegen de ad
viezen in, een leger heeft bedongen.
Er waren suggesties als een grens
wacht en een goed politie-apparaat.
Ik weet niet of een ontwikkelings
land zijn eerste prioriteit van het le
ger moet maken", laat hij er cynisch
op volgen.
Het spreekuur is inmiddels be
gonnen en achter de deur zit een ge
meentelid te wachten, die al eerder
binnenkwam met de woorden: "Ik
heb u nodig, dominee". Polanen
gaat naar de broeder toe. "Het goe
de oude ambacht", zegt hy.
heeft wat met (Willibrord, die nu
volop in de kerkelijke schijnwer
pers staat daar hij 1250 jaar gele
den op 7 november overleed. Van
Moorsel kan zelf niet goed aange
ven wanneer de sympathie voor
deze geloofsverkondiger is ge
wekt. Feit is dat hij al in zijn stu
dententijd iedere zomer enige we
ken optrad als gids bij de graf
kerk van Willibrord in het
Luxemburgse Echternach.
Daar belandde hij ook toen hij
intensief speurde naar materiaal
over deze eerste bisschop van dde
Friezen, toen zijn goede vriend
Georges Kiesel werkte aan een
dissertatie over Willibrord. Aan
Kiesel is zijn zojuist verschenen
boekje 'Over Willibrord gespro
ken' opgedragen, met de woor
den 'voor hem die Willibrord le
vend houdt'. Zelf verwerkte hij de
verkregen gegevens in een scrip
tie tijdens zijn studie aan het (in
1967 gesloten) Groot Seminarie in
Warmond.
Die publicatie trok de aandacht
van de eerste bisschop van Rot
terdam, mgr. M. A. Jansen (daar
voor deken in Leiden), die hem de
gelegenheid bood om kunstge
schiedenis te studeren in Rome.
Willibrord verdween geruime tijd
uit zijn blikveld, maar doordat hij
zijn onderzoekswerk grotendeels
op het monnikenleven in Egypte
("de bakermat van het kloosterle
ven") toespitste, kwam Willi
brord ook weer in beeld. "Ik zie
hem heel duidelijk als monnik,
één die het lef heeft gehad om
naar de wildernis over te steken".
Inmiddels heeft Van Moorsel ver
schillende publicaties over Willi
brord, en de even zeer tot de ver
beelding sprekende, Bonifatius
op zijn naam staan. Toen in de
Raad van Kerken CRvK) dan ook
het punt aan de orde kwam dat er
een boekje moest komen ter gele
genheid van het oecumenisch
Willibrordjaar, pleegde kardinaal
Simonis een telefoontje met zijn
oud-studiegenoot Van Moorsel.
Een prettig geschreven werkje
was het resultaat.
"Het is heel duidelijk door een
rooms-katholieke figuur geschre
ven", geeft Van Moorsel toe,
"maar ik heb geen annexatie-nei
gingen vertoond". Een halve
eeuw geleden werd Willibrord
herontdekt en tot patroon van de
oecumene gemaakt. Terecht,
vindt Van Moorsel. "De kerk was
in Willibrords jaren nog niet ver
deeld én het is dus onzin om din
gen te zeggen als: hij was kerke
lijk meer dat dan dat. Je kunt hem
niet in een hokje zetten, want die
bestonden toen nog niet".
Hij bewondert de monnik, die
met een klein clubje metgezellen
ongevraagd de Noordzee over
stak om de Blijde Boodschap te
brengen. "Ze zochten de woes
tijn, in dit geval een soort van
Biesbosch, om weg te zijn van al
les wat kan afleiden om de Heer te
vinden en ook om anderen mee te
laten delen in jouw vreugde, in
een min of meer georganiseerd
kader". En verder: "Het moet een
aangenaam mens geweest zijn.
Hij was, denk ik, van een zekere
vreugde vervuld. Hij leefde
vanuit een christendom dat
authentiek was".
Willibrord, zo is zijn overtuiging,
had oog voor de vele kanten van
het christendom. "Willibrord was
echt geen benepen mannetje. Wij
hebben allemaal iets van hem en
hy heeft iets wat wij allemaal van
hem hebben. Het was ook een
kerk met bijzonder weinig centra
lisme en een zeer grote mate van
pluriforrrtiteit, maar ook een gro
te mate van eenheid. Je kon in die
kerk ruim ademen. Het was een
christendom met brede wortels,
waardoor allerlei gezonde sappen
stroomden".
Zoals de geloofsverkondiger de
mensen bevrijdde van een
angstig geloof en zelfs letterlijk
slaven vrijkocht, zo moeten de
kerken vandaag de mensen vrij
en blij maken, aldus Van Moorsel.
"Willibrord heeft zijn boodschap
niet gebracht om te zorgen dat de
kerk als een verduisterend gor
dijn tussen de mensen en de bij
belse boodschap komt. En dat is
nu iets wat accuut dreigt te ge
beuren".
Er moet volgens hem voor ogen
gehouden worden dat de kerk een
middel is om te komen tot het
doel, namelijk "het heil dat Jezus
Christus ons aanreikt". Van
Moorsel: "Er is geen christendom
zonder kerk, maar die kerk moet
wel een vederlichte organisatie
hebben. Willibrord heeft het
christendom gebracht, ondanks
het feit dat hij geen commissies
had, die wij vandaag zo nodig
denken te hebben".
In zijn boekje spreekt Van
Moorsel de wens uit dat het Willi
brordjaar een 'genadejaar van de
Heer' wordt. "Het is ons aller
plicht om ons als kerken af te vra
gen of wij de hoofdaccenten uit
de boodschap van Willibrord
weer kunnen oppakken. Als wij
bereid zijn om toe te geven dat hij
ons aller vader is, moeten wij ons
ook afvragen of wy allen nog in
zijn lijn staan. 'Herbronning' heet
dat. Ik denk dat er in de vader
landse kerken genoeg potentieel
is om dat oecumenisch contact
aan te gaan".
W.S.
'Over Willibrord-gesproken' is
uitgegeven door Arbor in Baarn
en kost 19 gulden 50.
"Als die emigratie blijft doorgaan,
ben ik bang dat Suriname straks
niet meer bestaat. Wat moet er wor
den van een land dat leegloopt? En
voor de blijvers wordt het steeds
moeilijker om de zaken overeind te
houden".
Geen goudzoekers
Polanen, die bedachtzaam zijn zin
nen formuleert, verheft zijn stem:
"Ik vraag mij weieens af of de men
sen die deze ontwikkeling opjutten,
wel weten waar ze mee bezig zijn.
Dat ze het land kapot maken. En het
is een verdomd mooi land!" Het is
deze overtuiging, die hem er toe ge
bracht heeft om direct na de militai
re coup in Suriname zich "heel kri
tisch en anti" op te stellen. "Ik ben
van mening dat een coup nooit een
positieve uitwerking kan hebben
op een natie, ik heb dat op ethische
en praktische gronden altijd onge
zouten kenbaar gemaakt".
Vanuit zijn leidinggevende posi
tie kon hij naar eigen zeggen bij elke
gelegenheid verwoorden "wat er
aan ongenoegen leefde". Ook toen
er een nieuwe regering werd geïn
stalleerd hield Polanen zijn mond
niet, "omdat ik vind dat het nooit zo
kan zijn dat alles wat die zogenaam
de burgerregering doet, meteen
goed is". Dat de politieke partijen
namens het volk spreken, is een
pretentie die zij volgens de predi
kant niet waar kunnen maken en
dat is er de reden van dat hij een
kleine drie jaar geleden de Organi
satie voor Gerechtigheid en Vrede £>s Rudy Po-
oprichtte. lanen: "De ver-
Ei was in zyn algemeenheid m schiUende geld-
het land een klimaat ontstaan van koersen in het
meer openheid. De kritiek werd land maakt dat
door steeds meer mensen ver- iedereen een
woord. Er was ook een sociale on- beetje een op
rust en in die situatie was het nood- lichter wordt".
zakelijk om naast de politieke par- (foto Cees zom)
tijen te proberen iets aan de basis te
mobiliseren". Het was een organisa- nen. De politieke partijen hadden formatie die ons nu ter beschikking
tie van mensen die geen goudzoe- voor de verkiezingen beloofd de staat, denk ik dat het proces van af-
kers waren, geen nieuwe functies nieuwe grondwet, waarin het de au- brokkeling zich voortzet". Niet al-
ambieerden. Met een zekere trots tonome positie van het leger is vei- leen in economisch opzicht is deze
zegt Polanen: "Het is ons dan toch liggesteld, te corrigeren. "Er is nog ontwikkeling gaande, er is ook spra-
gelukt om een paar honderd van steeds geen sprake van enig initia- ke van een morele afbraak, weet de
zulke burgers te vinden. Dat vond tief in die richting. Ik denk dat als dominee. "De verschillende geld-
ik een prestatie in een klimaat waar- we het Surinaamse volk diep in het koersen in het land maakt dat ieder-
in men zeven jaar onderukt was". hart kyken, het zich wel bekocht een een beetje een oplichter wordt.
De politici hebben het vertrouwen voelt". Het zwaarst zijn de kleinste inko-
van het volk verspild, vindt Pola- Hij vervolgt: "Op grond van de in- mens getroffen. Mensen worden
daardoor crimineel. De criminali
teit is onevenredig toegenomen".
In de analyse van Polanen zijn
echter ook lichtpuntjes: "Er breekt
by grote groepen ook een andere
mentaliteit baan: mensen zijn me
dedeelzaam geworden, helpen el
kaar. Die kant is er ook. Je ziet ook
dat in deze jaren de betrokkenheid
bij het kerkelijk gebeuren is toege
nomen", waarop hij glimlachend
LEIDEN Het is riskant om
historische figuren te laten
buikspreken, weet prÖf. dr. P.
P. V. van Moorsel, maar vol
gens hem zou Willibrord zich
gefrustreerd voelen wanneer
hij van de kerkelijke ver
deeldheid wist. 'Daar ben ik
niet voor gekomen', zou de
man zeggen die het Evangelie
naar de lage landen heeft ge
bracht. Van Moorsel, die op
^verzoek van de kerken een
"boekje over Willibrord heeft
geschreven, spreekt daarin
'de vrome wens' uit dat het
Willibrordjaar het besef van
gemeenschappelijke wortels
zal versterken.
Van Moorsel (58), priester in Al
phen aan den Rijn en hoogleraar
kunstgeschiedenis in Leiden,
Bij het doorwerken van 'de rijke
bibliotheek' van het theologisch
seminarie in Warmondontdekte
student Van Moorsel ruim dertig
jaar geleden deze lang zoekge
raakte houtsnede in een 17de
eeuwse Vlaamse bundel over hei
ligenlevens. De houtsnede stamt
oorspronkelijk uit rond 1520 en
stelt Willibrord als bisschop voor,
met het lege wijnvat dat hij vol
gens de legende met een tik van
zijn staf vulde.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 11.45 oec
studentend: Marekerk 10 ds Poot Woerden. 5
dr Meijers; Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds
Schouten; Oecumenische geloofsgemeen
schap De Regenboog (Merenwijk) 9.30 ds
Hortensius, 11.15 ds Hortensius en pastoor V
Well; Bethlehemkerk (Driftstr.) zie Petrak; Be-
vrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds Kramer, 5
ds Schouten; Vredesk. (Burggravenl.) 10 mw
Duhoux Wassenaar; Waalse kerk (Breestr.)
10.30 prof Spindler Chouer; 'Stevenshof' (rk
kerk Haagse Schouw) 11 kand Blok. Acad. Zie
kenhuis 9 rk dienst, 10.15 ds Schokker ha.
Diakonessenhuis elke zat. 10.30 rk. dienst,
morgen 10.30 10.30 ds V 't Hof. Endegeest zie
Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk zie herv.
gem.; Petrak. (Surinamestr.) 10 vic Vd Wel,
10.30 ds Franken dovend; Oude Vest 10 ds Al-
bas; Maranathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk.
zie herv. gem'.; bejaardenhuis Groenhoven 10
ds Verdoorn; Merenwijk zie herv. gemeente.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds Houtman, 5 ds
Trimp. Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en 5 ds
Den Hertog. Geref. Gem. (zie onder Leider
dorp). Geref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth. Gem.
(Hoogl. Kerkgr.) 10.15. Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30 ds
Wethmar Rotterdam. Baptistengemeente (au
la 'Nieuweroord', Rijnsburgerweg 124) 10 ds
Agtereek ha. Evang. Gemeenschap (Middel-
stegr. 3) 9 ev Piet, 10.30 ev Jansen. Evangelie-
centrum-Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lam
mermarkt) 10. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr
Eikerbout. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 4.30. Nieuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4. wo. 8. Zevende-
dag-adventisten ('De Ontmoeting', Noordhof
land V.schoten)elke zat. 10 tot 11 bijbelstu
die, 11 tot 12 predikatie. Christelijke Weten
schap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr.
v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30,
10.30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoetérw.singel)
10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 10.30;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11; Rijndijk
(Stevenshof) zat. 7, zo. 9.30; Steenschuur zat.
7. zo. 8.30,10,11.30,6 en 7 (lof); Boshuizerka-
de zat. 7, zo. 9.30 en 11Lamrrienschansweg
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10ds V Wijn
gaarden. Geref. Kerk 10 zie herv. kerk, 7 ds
Boer. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 ds Bilkes Ede.
Rk Kerk zat. 7. zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds Jonkman, 6.30 ds Ommering;
Kruiskerk 10 ds 't Hooft; Opstandingskerk 10
ds Ommering, 6.30 ds 't Hooft; G. Herderkerk
10 ds nieuwenhuis, 6.30 zie De Bron; De Bron
9.15 ds Taselaar, 10.30 en 6.30 ds Moll;
Ashram (Marsdiep) 10 ds Mulder; Oudshoorn-
se kerk 10 ds Ter Bals; Sionskerk (Meteoor
laan) 9.30 ds Den Boer Bilthoven, 6.30 ds Ou-
wendijk. Geref. Kerk Mar.kerk 10 drs Wilschut.
6.30 drs De Goede Waarder; Salv.kerk 10 ds
Boer, 6.30 drs Wilschut. Geref. K. Vrijg. (school
Bospark, Beatrix!. 4) 9.30 en 5. Ned. Geref.
Kerk (school Willemstr.) 9.30 ds Janssens ha.
4.30. Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30
en 4.30. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30
en 4. Bapt.gem. (Molenwertstr. 1) 10 en 6.30
ds Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school Kalk-
ovenw. 62) 10 hr Vd Steen. 6.30 drs V Barne-
veld. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrik-
str. 54) hr Vd Hoorn. Pinkstergem. 'Het Licht'
(Morgenstersch. Briljantstr. 1) 10. Christenge
meente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek
Emmalaan) 10 Nap Bodegraven. Leger des H.
(Zonneweg 3) 10 en 7 (laatste zondag van de
maand 5 u.). Remonstr. Gem. (Van Manders-
loostr. 36) 10 da Thieme. Rk Kerk: Bonifaciusk.
zat. 7. zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7. zo. 9 en
10.30; De Bron zat. 7. zo. 9 en 11
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6. Geref-
./Herv. Gem. (geb. 'De Hoeksteen', Schweit-
zerstr.-Bernhardstr.) za 7 woorddienst. Geref.
Gem. 9.30 en 6.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds
Vd Hoef, 6.30 ds Koudstaal Baarn; Salv.kerk
10 ds Terlouw, 6.30 ds Kortleve Ede; Bethl-
.kerk (Nieuwerbrug) 10 ds Vd Scheur, 6.30 ds
Terlouw. Geref. Kerk 10 ds Jaap zijlstra Am
sterdam, 6.30 ds Boeyenga ontmoetingsd. Ge
ref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en 4.30 ds Simpe
laar. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30.
Evang.-Luth. Gem. 9 ds Muller Amsterdam.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 en
6.30; De Stek 9.30 ds 't Hooft Alphen. Geref.
Kerk ds De Jong. 6.30 ds. buisman. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 en 5 ds Oosting. Geref. Gem.
9.30, 7 ds Boogaard. Volle Evang.gemeente
'Bethel' (Burg. Colijnstr. 83) geen opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds Dekker
Delfshaven, 6.30 ds Heyting Oude Wetering.
Geref. Kerk 10.30 ds Huisman, 5 ds De Jong
Boskoop. Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 10 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 11Rijndijk zo. 9.30.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 en 7. Geref. Kerk
('Hoeksteen') 10 en 5 ds Verbeek gez.dienst.
Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds V Langevelde. Rk
Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7,
zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10. Rk Kerk zat. 7.
6 ds Visser; Pniëlk. 9.30 ds Visser, 6 ds Drie
bergen; Maranathakerk (Rijnsoever) 10 10 ds
Bogaard, 6 ds Hovius. Overduin 2.15 ds Baas.
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-college
Pr. Frederikdreef 15) 10 da Westera. Geref.
Kerk Vr.kerk 10 ds v Breevoort, 5 ds Vd Horst;
Triumfatork. 10 ds Vd Horst, 5 ds Mink. Geref.
K. Vrijg. 9.30 en 4. Ned. Geref. K. (aula Beste-
vaer-mavo) 10 ds Bruins, 7 ds. Janssens. Chr.
Geref. K. 10 en 5 ds Slagboom. Vrije Chr. Ge
ref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds Vd Belt. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in
Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 10 ds Visser. Kapel Marinevlieg
kamp Valkenburg 10.30 ds V Selms. Soefi Be
weging (Universel Murad Hassil, Zd-Boule-
vard) 4.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10.
Geref. Kerk 10 ds Vd Lugt en mw De Waard, 7
ds Wolthaus Zoeterwoude gez.dienst.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds Stegeman zendingsd, 6.30 ds
Doesburg; Scheppingsk. 9 en 10.30 ds Vd
Born. Leythenrode 10. Elis.-ziekenhuis 10 rec
tor Vijftigschild. Geref. Gemeente Leiden eo
(kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30 ds Boog
aard. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10. Rk Kerk
zat. 1
10 e
1.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds De Graaf, 6 ds Sloof; Ontm.kerk
10 ds Sloof. 6.30 ds De Graaf. Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk aan Zee.
Geref. Kerk 10 ds Mink, 5 ds Boer Alphen
jeugdd. Rk Kerk zat. 7. zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Vd Berg. 6 ds Sjollema; O. Kerk 10 ds Christ. 6
ds Vroegindeweij; Ichthusk. 10 ds Ten Voorde,
Kerk 9.30 en 5 ds Vd Weg. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 ds Bouw Urk. Remonstr. Gem. 10
dr Cramer. Evang. gem. (ver.gebouw 'De
Rank', Regthuysplein) 12 nam. Rk Kerk zat. 7.
zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 gezinsd
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds Vd Kooi. Ge
ref. Kerk 9.30 ds Schilt, 7 ds Vd Kooi. Rk Kerk
zat. 7. zo. 9.30 en 11.15.
Geref. Kerk 10 en 5 ds Boswijk. Geref. K. Vrijg.
(Prinsessestr. 1) 9 en 4.30 ds Geersing. Ned.
Geref. Kerk (Salvatori) 10 en 7 ds Vos ha. Chr.
Öeref. Kerk 10 en 4.30 ds V Dijken. Geref.
Gem. 10 en 4, woe 8 nov 10 en 4 ds Boogaard
Leiden. Evangeliegemeente (Heereweg 52a)
9.45 hr V Duin. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo.
10 en 11.30; Poelpolder zat. 7. zo. 10.30; Mari-
akerk zat. 7. zo. 9 en 10.15; Engelbew. zat. 7,
10.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
zat. 7, zo. 10.30; Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en
10.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 drs
Broer Julianadorp, 7 ds Vd Hoeven. Chr. Ge
ref. K. 9.30, 2.15 ds Hoefnagel Nieuwpoort.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 ds Schreuder, 7 ds
Keijser Utrecht.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Vd Lee, 5 ds Vd Bergh, 7
ds Vd Lee; Hoofdstr. (Zee) 10 ds Ruitenburg;
De Rank (Golfbean) 10 ds Kuyt Heilouw. Ge
ref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds Elgersma,
5 ds Vd Lee; Vinkenl. (Binnen) 10 ds Scholte.
Kapel W. v.d. Bergh-stichting 11 ds Slofstra.
'Sole Mio' 9 ds Elgersma. Ned. Prot. Bond (au
la O.Zeew.) geen dienst. Rk Kerk Zee zat. 7,
zo. 10.30; Binnen zat. 7. zo. 9.30 en 1.1
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds Vd Meij
gezinsd; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Victork.
zat. 7. zo. 9 en 11, Jozefk. zat. 7. zo. 9 en
10.30; De Zilk zat. 7, zo. 10.30.
v. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds Kooman; Pauluskerk 10 ds Da Cos
ta; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds Vd Bilt
Rotterdam, 7 ds Vegter. Geref. Kerk 10 ds
Plomp. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 8.30 ds Houtman. 4.30 ds Groenen-
berg. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 en
4 ds Janse. Van Wijckerslooth 4 ds R.jksen ha.
Endegeest 10. Votle-evangeliegem. (Gem
.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 7. zo. 9 en
10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 9.
Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds Cziria, 5 ds Rib-
berink; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds Ribberink,
5 ds Verschoor; Maranathakerk 9.30 ds Ver
schoor, 5 ds Cziria. Geref. Kerk Vrijg. 10 en
5.15 ds Grutter. Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds
Stehouwer Vlaardingen. Evang. Christengem.
(aula mavo) 10 hr Sikkema Beuningen ha. Rk
Kerk zo. 10.30.
ie. Geref. Kerk 10 ds De Zwart. Geref. K. Vrijg.
(Bachlaan) 10.45 ds Geersing, 4.30. Rk Kerk
Laur.kerk zat. 7. zo. 11.30; M. Godskerk. zat. 7,
zo. 10. Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands. J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst. Aulabasisgemeenschap 10.30
basisgroep in Zoetermeer (Bondsgebouw).
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds
Kraan Bleskensgraaf, 5ds Vermaal Maassluis;
Hoeksteen 9.30 ds Kunz, 6.30 ds Schipaan-
boord; Bethelk. 9.30 ds De Graaff Schevenin-
gen, 5 ds Verboom; Rehoboth-school 9.30 ds
Goossen; Imm.kerk 10 ds Bouhuys Leiden, 5
ds Onstein. Geref. Kerk Kruisk. 10.15 ds De
moor, 5 ds Bongers; Ontm.kerk 9.30 ds Bon-
gers. Geref. K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en 2.45
ds Hoogendoorn. Chr. Afgesch. Gem 9.30 en
5 ds Vd Want. Oud-Geref. Gem. (Mercurius-
weg 29) 10 en 6.30. Remonstr. Gem. geen
dienst.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30 ds Vol-
lebregt, 7 ds Biewinga gez. dienst. Geref. Kerk
10 ds Bras, 7 zie herv. kerk. Chr. Geref. K. 10
en 5 ds Hogenbirk. Ned. Prot. Bond (Jul.laan
17) geen dienst. Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds Stam, 6.30 ds
Sterrenburg Rijnoord. Geref. Kerk 9.30 ds De
Vos Eemnes, 6.30 ds Bezemer Amsterdam.
Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk Lan-
geraar zat. 7, zo 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr Vermeulen.
6.30 ds Gaasbeek Zevenhuizen Geref. Kerk
10 ds Oegema jeugdd. 6.30 ds Bras Sassen-
heim. Geref. K. Vrijg. 9.30, 5.30 ds Heida.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds Blanken. 7 ds Ledegang; De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 ds Legang, 7 zie dorpskerk
Hen/, evang. op geref. grondslag (kerkgeb.
'Rehoboth', A. van Leeuwenhoekkade) 9.30 ds
V Kooten, 4.30 ds Arkeraats. Hulp en Heil-kerk
('Schakenbos'. Leidschendam) 10 ds Verheu-
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds
Steenstra, 4.30 ds V Dis; Kievietk. Samen op
weg') 10 ds Visser; Messiask. 10 ds Visser;
Dorpscentrum 9.30 ds Abma Gouda. Geref.
Kerk Zijllaan 10 en 7 ds Vd Woude. Ned. Prot.
Bond (Kerkdam) 10.30 ds Feckema Andreae.
WOUBRUGGE Herv. Gem. 9.30 ds De Haan
Zevenhoven, 6.30 ds Franken Zeist. Geref.
Kerk 9.30 ds Aalders. 7.30 ds Zijl. Ned. Prot.
Bond (De Wijk. Schoolstr. 20) geen dienst. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem 9 30 ds Boer
Benthuizen. Geref. Kerk 9.30 ds Bade Alphen,
7 hr Schreuder.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem 10 ds Wolt
haus. Rk Kerk St. Jan za 7 30, zo 9 30; Chr.
Dienaark. za 7, zo 10. Meerburgkerk H. Rijndijk
