Martelaar of schuinsmarcheerder?
Profiel van de moord
ZATERDAG 28 OKTOBER 1
I
Lennaert Nijgh reconstrueerde de twaalf beroemdste
moordzaken uit de vaderlandse geschiedenis. Vandaag de
tweede (maandelijkse) aflevering van de serie Moord
Doodslag: de moord op Floris V.
Plaats en tijd: nabij Muiderberg, 27 juni 1296.
Dader(s): Een samenzwering'van edelen uit het bisdom
Utrecht, van wie Herman van Woerden en Gijsbrecht van
Aemstel de voornaamste zijn. Ze ontvoeren de graaf en wil
len hem uitleveren aan de Engelse koning. Een aantal bron
nen noemt een aangetrouwd familielid van Herman van
Woerden, een zekere Gerard van Velzen als degene die Flo
ris dodelijk verwondt.
Slachtoffer: Floris, Graaf van Holland en Zeeland. Tijdens
zijn gevangenschap op het Muiderslot is hij 42 jaar oud ge
worden. Floris V is de laatste werkelijk regerende graaf uit het
Hollandse Huis. Zijn enige wettige zoon en opvolger, Jan I, is
lichamelijk en waarschijnlijk ook geestelijk gehandicapt.
Motief: Waarschijnlijk eerder een geval van doodslag dan
van moord. Het was de bedoeling om de graaf te ontvoeren,
niet om hem te doden; mogelijk spelen bij Gerard van Velzen
persoonlijke wraakgevoelens een rol.
Lijkschouwing: Bijna zevenhonderd jaar later, na de vondst
van de grafelijke bijzettingen in Rijnsburg in de jaren 1949-
'50. Het onderzoek is verricht door de keel-, neus- en oorarts
B. Dijkstra', oud-medewerker van het Instituut voor Prae- en
Protohistorie in Amsterdam. Het resultaat is in 1979 gepubli
ceerd.
Afloop: Gerard van Velzen is volgens een 14de-eeuwse kro
niek naar het kasteel Kronenburg gevlucht, gevangen en ten
slotte geradbraakt. De andere daders zijn uit het land verban-
Volgens oude bronnen werd Gerulf
in 855 de stamvader van het Hol
landse Huis, door de moord op zijn
meester Godfried de Zeekoning te
helpen plegen. Het zou een familie
traditie blijven. Het zinnetje Floris
V door d'Edelen vermoord zit bij ie
dereen die nog ouderwets onder
wijs heeft gevolgd ingebakken, net
zoals de wetenschap dat Floris Der
Keerlen God werd genoemd. Hij
was niet de eerste graaf van Holland
die gewelddadig om het leven werd
gebracht, wel de laatste.
Het zou echter onjuist zijn om te
denken dat zulke dingen er nu een
maal bij hoorden in de middeleeu
wen, die men zich toch al voorstelt
als een tijd waarin alles primitief is
en die honderden jaren lang on
veranderd blijft. Maar tussen Gerulf
de stamvader en Floris V ligt een
even lange periode als tussen de
moord op Willem van Oranje en de
troonbestijging van koningin
Beatrix, en er veranderde van alles.
De wereld waarin macht, grondbe
zit en adel onverbrekelijk met el
kaar verbonden waren was plaats
aan het maken voor een maatschap
pij waarin geld het belangrijkste
was en degene die geld bezat de
macht had. Floris V steunde de jon
ge steden, die veiligheid en orde no
dig hadden voor hun handel en die
gebaat waren bij een sterk centraal
gezag.
Daarnaast voerde hij een nieuw
rechtstelsel in en liet dijken aanleg
gen om land te herwinnen en te be
houden. Er kwam een aantal kaste
len tegen de invallen van de Frie
zen: Eenigenburg, Brederode, Mui
den. Dat alles bezorgde het half
moerassige Holland een begin van
welvaart en de graaf een zekere ma
te van populariteit onder de niet-
adellijke, maar wel vrije lieden, de
kerels van wie hij later de god ge
noemd werd. Dat ging allemaal ten
koste van de oude adellijke geslach
ten. Floris V onderschatte de tegen
stand die hij met zijn hervormingen
opriep.
Aan de hand van Melis Stoke, een
auteur-van wie niets bekend is maar
die in de onmiddellijke omgeving
van de graaf geleefd moet hebben,
kunnen we de gebeurtenissen in
1296 enigszins reconstrueren.
Lokvogel
Graaf Floris V is in Utrecht om een
einde te maken aan het gekibbel
van de plaatselijke edelen. Dat de
graaf van Holland zich met het bis
dom bemoeit, is mogelijk omdat hij
de zwakke bisschop Jan van Nas
sau financieel in zijn macht heeft.
Een paar van de aanzienlijkste
edelen, Herman van Woerden en
Gijsbrecht van Aemstel, hebben na
een vergeefs oorlogje het hoofd
moeten buigen en zijn hun bezit aan
de graaf kwijtgeraakt. Floris heeft
ze genade verleend en hen zelfs lid
van de grafelijke raad gemaakt. Een
vergissing, blijkt later. De graaf
koestert twee adders aan zijn borst,
maar is zich blijkbaar van geen ge
vaar bewust.
De 23ste juni 1296 heeft Floris met
zijn gezelschap het middagmaal ge
bruikt en is even gaan slapen, als
Gijsbreght van Aemstel hem komt
wekken en hem herinnert aan de af
spraak die ze gemaakt hadden om
het vederspel te gaan beoefenen, de
valkenjacht. De graaf is een groot
liefhebber van die bij uitstek aan de
adel voorbehouden sport, hij kleedt
zich aan en drinkt nog een glas met
Van Aemstel. Samen rijden ze de
stad uit en het gevolg van Floris,
verrast door diens plotselinge ver
trek, blijft achter.
Het is een valstrik. Buiten Utrecht
wachten de samenzweerders. Her
man van Woerden grijpt de teugels
van Floris' paard en maakt hem dui
delijk dat hij hun gevangene is. De
graaf reageert woedend en wil zijn
zwaard trekken, maar Gerard van
Velzen, een tot dan toe volmaakt on-
Wie wil er horen een nieuw liet?
En dat sal ik u singhen,
Hoe Gheraert van Velsen Graef Floris verriet,
't Sijn wonderlijke dinghen.
(anoniem vijftiende-eeuws lied)
bekende, dreigt hem de schedel "tot
de tanden" te zullen kloven. Ze
brengen de graaf naar het door hem
zelf gestichte Muiderslot.
Het plan van de edele heren is al in
januari gesmeed, op aandrang van
de Engelse koning Edward I. Floris
had, in weerwil van zijn eed van
trouw aan de Engelse koning, op
een opportunistische manier aange
papt met Lodewijk van Frankrijk.
Het is de bedoeling om Floris naar
Engeland te brengen. Zijn zoon Jan
is daar aan het hof opgegroeid en
getrouwd met de dochter van
Edward. Hij zal in zijn vaders plaats
graaf worden en aangezien het ach
terlijke knaapje niets voorstelt,
komt dat er op neer dat de heren het
weer zelf voor het zeggen krijgen.
Lopend vuurtje
Het bericht dat Floris V gevangen
zit gaat als een lopend vuurtje door
het land. De grafelijke raad laat het
zegelstempel van de graaf in bijzijn
van getuigen vernietigen, zodat er
geen documenten meer kunnen
worden bezegeld. Een nogal onder
koelde reactie, maar wel adequaat.
Van de overheid horen we verder
niet veël, in het 13de-eeuwse Hol
land is nog nauwelijks sprake van
bestuurlijke samenhang.
De bevolking neemt met woede en
ontsteltenis kennis van het lot van
de landsheer. De Kennemers, Wa
terlanders en Westfriezen, die twin
tigjaar eerder nog in opstand waren
gekomen tegen de graaf, trekken op
naar het Muiderslot. Dat is een on
aangename verrassing voor de sa
menzweerders. Ze hebben zich van
tevoren wel verzekerd van voldoen
de steun in adellijke kringen, maar
deze uitbarsting van volkswoede
hebben ze niet verwacht. Ze krijgen
de kans niet meer om Floris aan
boord van een schip te brengen.
In onze ogen is Floris evenmin
volksvriendelijk als andere middel
eeuwse vorsten, en de bijnaam 'Der
Keerlen God' berust op een dubieus
verhaal van een eeuw later, maar
toch is het een groep boeren uit
Naarden die de ontvoerders op
27ste juni 1296 bij Muiderberg de
weg verspert. Gerard van Velzen -
het lijkt alsof hij een leidende rol
speelt bij de gebeurtenissen op 23
en 27 juni - rijdt vooruit en vraagt
wat de boeren willen. Ze antwoor
den: "Datgene wat jullie daar bij je
hebben".
Op dat ogenblik verandert de ont
voering in doodslag. Van Velzen
keert naar het gezelschap terug en
hakt als een dolleman in op de weer
loze graaf, die vastgebonden zit op
zijn paard. De Gooilanders zien
vanuit de verte wat er gebeurt, maar
als ze ter plaatse zijn is het te laat.
Aan het geslacht van de Graven van
Holland, dat in de schemering tus
sen historie en sage met het ver
moorden van een vorst begon, is in
het licht van de vroege geschiedenis
op dezelfde manier een einde geko-
Lijkschouwing
In de jaren 1949-1950 zijn bij opgra
vingen in Rijnsburg de graven te
ruggevonden van een aantal leden
van het Hollandse Huis. Dr. B.K.S.
Dijkstra kwam in 1979 met de resul
taten van een uitvoerig onderzoek,
waarbij de nieuwste technieken wa
ren gebruikt. Er is nogal wat kritiek
op gekomen, ook omdat deze arts
geen historicus was, maar in ieder
geval is men het eens met zijn iden
tificatie van skelet nr. 92 als dat van
Floris V.
Dijkstra telde 21 beschadigingen
aan het skelet; wel èrg toevallig pre
cies het getal dat de Tielse Kroniek
noemt als het aantal wonden dat het
slachtoffer had. De graaf moet al na
een paar houwen dood zijn geweest.
Hij heeft eerst nog willen vluchten
door zijn paard de sporen te geven,
maar kwam te vallen. Het dreige
ment van Gerard van Velzen dat hij
Floris de schedel "tot de tanden"
zou klieven, heeft deze bijna letter
lijk waargemaakt.
Bij een derde of vierde slag werd er
een stuk van het schedeldak losge-
hakt, alsof het een kapje van een si
naasappel was. Het wapen bleef ste
ken en de dader - Van Velzen? -
heeft het met geweld uit het hoofd
losgewrikt. Dijkstra dacht aan een
zwaard dat met twee handen ge
bruikt werd, maar dat hoort eigen
lijk in een latere tijd thuis. Het 13de-
eeuwse ridderzwaard was zwaar ge
noeg, een niet te onderschatten wa
pen.
Sommige auteurs uit later tijden
ging het blijkbaar te snel; ze laten
de zieltogende graaf nog roerende
woorden spreken en zeulen hem
naar Muiderberg om hem voor het
altaar van de kerk de laatste adem te
laten uitblazen. De snode Gerard
van Velzen is volgens een fantasie
rijke 15de-eeuwse dichter in een
van binnen met spijkers beslagen
vat gestopt en "drie dagen lanc"
door de straten van Leiden gerold.
Machteld
Een moderne rechtbank zou nog
heel wat werk hebben gehad aan dit
geval. Was het de bedoeling van de
samenzweerders om de graaf te do
den? Dat is in tegenspraak met hun
aanvankelijke plannen, bovendien
hadden zij daarvoor eerder ruim
schoots de gelegenheid gehad.
Door Floris te doden veroordeelden
ze zichzelf tot vogelvrijen die niets
meer konden verwachten dan ver
banning, verlies van alle bezit of een
nog erger lot.
Van Melis Stoke worden we niet
veel wijzer. Hij noemt Gerard van
Velzen een felle verrader zonder dat
toe te lichten, en wijt de dood van de
Graaf aan diens politiek. Latere
bronnen vinden de politieke daden
van de graaf blijkbaar geen bevredi
gende verklaring. In de 14de eeuw
duikt het hardnekkige verhaal op
dat Floris de vrouw van Gerard van
Velzen, Machteld van Woerden, zou
hebben verleid of zelfs verkracht.
Het is een goede reden voor Van
Velzens agressieve gedrag bij de
ontvoering en de overbodige hoe
veelheid geweld waarmee de graaf
gedood is. Maar als het een een
mansactie was van Van Velzen.
waarom heeft dan niemand van de
anderen geprobeerd hem tegen te
houden? Dijkstra maakt uit een
paar lichtere beschadigingen aan de
benen van het skelet op dat er drie
aanvallers zijn geweest, twee met
een lichter wapen. Waarschijnlijker
klinkt zijn stelling dat Van Velzen
zo tekeer ging dat er niemand in de
buurt kon komen.
De moord op Floris V heeft veel
weg van doodslag, een noodsprong
van de daders, misschien uit een
puur persoonlijke opwelling van
Gerard van Velzen ontstaan, maar
de mogelijkheid moet niet worden
uitgesloten dat de afspraak was ge
maakt om in geen geval de graaf le
vend te laten ontkomen.
Onsterfelijk
Het oordeel over een historische fi
guur zegt dikwijls meer over de tijd
waarin het wordt geveld dan over
het onderwerp zelf. Zowel Hooft als
Vondel hebben uit deze stof geput
om in de 17de eeuw treurspelen te
schrijven. Floris komt er alleen in
voor als een tiran en een geilaard.
Maar voor de jonge Republiek, die
zich net aan de macht van de Spaan
se koning had ontworsteld en bo
vendien met de Oranje-stadhouders
overhoop lag, kon hij onmogelijk
deugen.
De geschiedenis van Floris V na zijn
dood doet denken aan een soortge
lijk geval uit onze tijd: John F. Ken
nedy. In beide gevallen gaat het om
een tot de verbeelding sprekende fi
guur, in beide gevallen ontstaan er
allerlei min of meer wilde verhalen
en geruchten. Die over Kennedy
zijn nauwelijks makkelijker te be
wijzen of te ontzenuwen dan die
over zijn 13de-eeuwse lotgenoot.
Beiden hebben gemeen dat ze na
hun dood de historici in twee kam
pen verdeelden.
Het positieve, zeg maar Kennedy-
achtige beeld van Floris V stamt uit
het 19de-eeuwse onderwijs in Va
derlandse Geschiedenis, lees: Hol
landse geschiedenis. Er zijn nog
nooit zo veel vorsten vermoord als
omstreeks de eeuwwisseling; er
dienden bij de jeugd nationalisti
sche en Oranje-gezinde gevoelens
te worden aangekweekt die een
dam opwierpen tegen het dreigen
de anarchisme en bolsjewisme.
Lager onderwijs is heel lang ontstel
lend conservatief gebleven: Floris
werd ons in de jaren vijftig nog
steeds gepresenteerd als een vroege
versie van Willem van Oranje, waar
bij de naam van diens moordenaar
Geraerdts voor nog méér, zij het on
bedoelde overeenkomst zorgde. Na
tuurlijk werd het geval Machteld
van Woerden als niet geschikt voor
de jeugd naar het rijk der fabelen
verwezen.
Warhoofd
Floris V leefde voort als de vorst die
toch zo goed was geweest voor de
gewone man. Der Keerlen God,
door onbetrouwbare roofridders
vermoord: het ideale verhaal voor
de jeugd in een land dat democra
tisch was, maar dat toch netjes een
koningshuis had.
Busken Huet, de schrijver van 'Het
Land van Rembrandt', dacht er an
ders over: "Als staatsman was hij
een warhoofd en liet zijn volk
slechts burgertwisten na".
De populariteit van Floris bij het ge
wone volk, terecht of niet, overleef
de hem zeven eeuwen en zo doet
zich in onze dagen het fenomeen
voor, dat de minder met middel
eeuwse lokale ges Thiedenis opge
groeide jeugd nog steeds een posi
tief beeld heeft van Floris, al is niet
precies meer uit te maken of dat nu
Rutger Hauer is of een bij Muider
berg doodgeslagen graaf.
1974. Dr. B. Dijkstra: 'Graven e
vinnen van het Hollandse Huis', De
Walburg Pers. Zutphen, 1979. Dr. H. P.
H. Jansen: 'Middeleeuwse Geschiede
nis der Nederlanden', 2de druk, Het
Spectrum, Utrecht 1972. E.H.J.P. Cord-
funke: 'Gravinnen van Holland', De
Walburg Pers, Zutphen 1987. Recensie
over 'Graven en Gravinnen', etc. van B.
Dijkstra door dr. G.T. Hancvcld en drs.
W.R.K. Pcrizonius, Spiegel Historiacl
18de jrg. nr. 1. De Tielse Kroniek, vert.
Jan Kuys, Uitgeverij Verloren, Am
sterdam 1983.
