Met melk meer biomanipulatie
,QEKEN
Tussen leven en dood: wie
kiest in gezondheidszorg?
'Ik voel me een misvormde vrouw'
Van vrouwenarbeid
tot vlinders in de buik
VRIJDAG 27 OKTOBER 1989
NFORMATIEF
Abortus, agressie, arbeid, zelfverde
diging, zwangerschap, zwarte vrou
wen. Tweehonderd jaar emancipa
tie van A tot Z is samengevat in een
bijna vijfhonderd pagina's tellend
'Vrouwenlexicon'. Het boekwerk is
het eerste Nederlandstalige, alfabe
tisch geordende naslagwerk over
emancipatie van de vrouw sinds
1789 (het begin van de Franse Revo
lutie).
Ruim negentig deskundigen
schreven ongeveer 750 artikelen,
die een beeld moeten geven van de
ontwikkelingen, hoogtepunten en
de kopstukken van de vrouwenge
schiedenis. ïn het Vrouwenlexicon
zijn veel emancipatie-kopstukken
opgenomen die in de Grote Winkler
Prins (nog) niet vermeld worden.
Soms kan dat niet, omdat de betref-
fende vrouw pas kort actief is. Maar
soms noemt de standaard-encyclo
pedie een vrouw slechts onder een
trefwoord als emancipatie of femi
nisme, terwijl het Vrouwenlexicon
bijvoorbeeld uitgebreid uitlegt wie
Joke Smit was en welke rol1 zij
speelde bij de opkomst van de twee-
j de feministische golf in Nederland.
Maar ook vrouwen als olympisch
schaatskampioene Yvonne van Ge-
nnip worden genoemd.
Uiteraard zijn in het naslagwerk
artikelen opgenomen over onder
werpen als de Internationale Vrou-
I wendag, feministische literatuur,
I kinderopvang en verkrachting.
Maar ook aardig is dat veel onder
werpen die op zich niet eens zo ty
perend zijn voor de vrouwenbewe
ging, vanuit een vrouwenstandpunt
zijn belicht. Waar de Grote Winkler
Prins een uitvoerige verhandeling
-geeft over de wettelijke en biolo
gische aspecten van het vader
schap, maakt het Vrouwenlexicon
onderscheid tussen sociale en bio
logische vaders.
Sociale vader
'Een sociale vader is iedere man die
de ouderrol op zich neemt, onge
acht of hij nu werkelijk het kind
heeft verwekt of niet. Men ziet bij
voorbeeld steeds meer dat een nieu
we vriend van een gescheiden moe
der deze rol op zich neemt. Voor so
ciaal vaderschap is geen juridische
toestemming nodig, iedereen kan
sociaal vader zijn'.
Een onderwerp als aids is op
vrouwen toegespitst. 'Vrouwen
kunnen aids krijgen door intraven
eus (spuitend) drugsgebruik, als
partner van iemand die tot de risico
groepen behoort, of ten gevolge van
een bloedtransfusie. Tegenwoordig
Nieuwe Uitgaven
Proza/literatuur
Onder de wol, samenstelling Inez van
Eijk en Rudi Wester. Een winterboek vol
verhalen van div. auteurs 'om mee onder
de wol te kruipen'. Uitg. Contact, 25,-
Een schoon bestaan, Pol Hoste. Een
fragmentaire autobiografie. Uitg. Man-
Het bittere gelijk van de dageraad,
Frits van Noord. Psychologische roman
over 45-jarige man die na een mislukt hu
welijk troost vindt bij een buurvrouw.
Uitg. Manteau.
Afscheid van Fonteyne. Autobiogra
fisch werk van de Vlaamse auteur Clem
Schouwenaars. Uitg. Manteau.
Slaven van New York, Tama Janowitz.
Herdruk van de succesvolle roman over
het jachtige leven in New York, aange
vuld met zeven verhalen. Uitg. Bert Bak
ker, 34,90.
Zwarte sneeuw, Christine d'Haen.
Herinneringen uit het leven van een au
teur. Uitg. Meulenhoff, 24,50.
Liever geen bezoek, Myriam- Crijns.
Verhalen over vrouwen die worstelen
iiiet hun omgeving en zich in een isole
ment terugtrekken. Uitg. Veen, 22,90.
De bochtenrijder van de opera, Johny
van Tegenbos. Een directiechauffeur
vertelt. Uitg. Manteau.
Vaders van betekenis, Marion Bloem.
Een boek over de speciale band tussen
een Indische vader en zijn dochter. Uitg.
Arbeiderspers, 29,90.
Wat het water gaf, Fleur Bourgonje.
Een bundel verhalen verhalen waarin
thema's als verlies, scheiding en vertrek
centraal staan. Uitg. Meulenhoff, f24,50.
Manipulatie, Robin Cook. Medische
horror van de auteur van onder meer 'Co
ma'. Uitg. A.W. Bruna, f 25,00.
Uitvluchten, Kate Pullinger. Bundel
verhalen over doodgewone vrouwen met
doorsneebanen en hun kleine besognes.
t Malle elfje, A.C. Baantjer. Korte
schetsen gebaseerd op ervaringen'bij de
Amsterdamse politie. Uitg. Teleboek,
f 15.00.
Spiralen, William Patrick. Thriller
over gevaarlijke experimenten in de ge
netische wetenschap. Uitg.' Het' Spec
trum. f24.90.
Non-fiction
Snoecks. De nieuwste uitgave van de be
kende jaarlijkse gids op gebied van lite
ratuur, beeldende kunst, film en foto,
mode en reizen. Uitg. De Tijdstroom,
ƒ21,00
Supersnaren, Bent Sorensen. Een sa
menvoeging van de relativiteitstheorie
van Einstein en de quantummechnica
van Bohr, die voorheen nooit te vereni
gen leken. Uitg. Contact, 24,90.-
Adam. Het verhaal van een kankerpa
tiëntje, Katherine Adair. De persoonlijke
ervaringen van een moeder wier kind
sterft aan bloedkanker. Uitg. M en P,
27,50.
Stadsplat. Zes stadsdialecten onder
de loep genomen door Ad van Gaaien.
Het Amsterdams, Rotterdams, Haags,
Utrechts, Gronings en Maastrichts. Uitg.
Wolters-Noordhoff, 19,50.
Mama, waar ben jeEen geadopteerd
meisje op zoek naar haar echte moeder,
door Doris McMillon. Uitg. M en P,
ƒ26,50.
Feestelijk koken in december, Wiebe
Andringa. Recepten voor Sinterklaas,
Kerstmis en Oud en Nieuw. Uitg. M e P,
15,90.
Op zoek naar het geluk, Anton C. Veld
kamp. De persfotograaf van De Telegraaf
verhaalt over mensen en de manier waar
op zij hun leven inhoud próberen te ge
ven. Uitg. Teleboek. 18,-
Het zwarte schaap van de rooie fami
lie. Een biografie van Gerrit Jan Zwert-
broek, door Jaap van de Merwe. Het le
vensverhaal van 'de man van de VARA
is het bloed getest en de kans op
aids via een bloedtransfusie is daar
mee vrijwel nihil geworden'.
Niet in alle onderwerpen is het
Vrouwenlexicon uitgebreider van
stof dan een 25-delige encyclopedie.
Dat kan ook niet anders, ruim 750
artikelen op nog geen vijfhonderd
pagina's betekent een korte en bon
dige uitleg. Zo is abortus aanzien
lijk beperkter in het Vrouwenlexi
con, al is er wel een apart artikel ge
wijd aan de abortusstrijd.
Grappig zijn de artikelen over on
derwerpen die in een algemeen na
slagwerk met geen mogelijkheid
zijn terug te vinden. Zoals verliefd
heid. 'Mensen die verliefd zijn, be
vinden zich in een staat van geïnten
siveerde beleving. Verliefdheid
wordt door mensen als tegelijker
tijd heerlijk en pijnlijk ervaren. Zij
mobiliseren veel energie, maar rich
ten die grotendeels op de geliefde.
Verliefden zoeken eikaars nabij
heid, willen elkaar aanraken en in
de ogen kijken, kortom hun aan
dacht is primair gericht op de ande
re persoon. Vaak worden door de
omgeving grapjes gemaakt over de
afwezigheid en verstrooidheid van
mensen als zij verliefd zijn'.
Vlinders
Aardig bij die 'alledaagse', maar
toch uitgelegde termen, is het aam-
gegeven verschil tussen mannen en
vrouwen in het beleven van bijvoor
beeld die verliefdheid. 'Volgens be
paalde psychologen worden man
nen sneller verliefd dan vrouwen en
gaat de verliefdheid bij mannen
langzamer over dan bij vrouwen;
Vrouwen daarentegen beleven ver
liefdheid heviger, zeggen vaker dat
zij vlinders'in de buik voelen, niet
kunnen slapen, zich duizelig voelen
of zich op een wolk voelen zweven.
Mannen hebben meer dan vrouwen
de neiging bij verliefdheid te vin
den dat er een permanente relatie
uit voort moet komen. Zij lijden er
ook meer onder als de verliefdheid
afgelopen is, waarschijnlijk doordat
zij verder geen vertrouwensrelaties
met andere mensen hebben'.
Door die mannen-vrouwen-be
schrijving is het Vrouwenlexicon
niet alleen nuttig voor mensen in de
vrouwenbeweging, maar oók inte
ressant voor degenen die meer wil
len weten van de sociale verschillen
tussen vrouwen en mannen.
MARGOT VAN WIJGERDEN
Het Vrouwenlexicon. Uitgeverij Het
Spectrum, f 39,90.
die later fout was in de oorlog'. Uitg. Nij-
gh en Van Ditmar, 24,90.
Jeugdboeken
Het grote feest. Een prenten-leesboek van
Jonathan Gathorne-Hardy en Magda van
Tilburg over een tweeling die feest wil
vieren. Uitg. Ploegsma, 17,90.
De man in de toren, Michael Morpur-
go. Elizabeth ontmoet een geheimzinni
ge mart in de Tower in Londen. Uitg.
Ploegsma, ƒ24,95.
Mijn zwarte vuurvogel, Peter Ver
vloed. Verhalen over magie en toverij.
Uitg. La Riviere en Voorhoeve, 22,50.
Baby kom je thuis?/ Baby kom er eens
uit!. Prenten-leesb'oekjes van Bob
Graham. Uitg. Ploegsma, 14,50.
De monstertuin, Vivian Alcock. De elf
jarige Frances kweekt een monstertje.
Uitg. Fontein, 25,50.
Draken bestaan niet, Klaus Baumgart.
Een klein groen draakje, dat zijn moeder
kwjj.t is, komt uit een pak cornflakes en
valt de onbijtende Anne lastig. Uitg. C.
de Vries-Brouwers, f 19,90.
Bonte tapijten, Tiia Toomet. Bont geïl
lustreerd lees- en kijkboek geïnspireerd
op motieven van tapijten uit de Baltische
staten. Uitg. C. de Vries-Brouwers, f9,90.
Poëzie
Uiterwaarden, Marijke van Hooff. Bun
del met drie reeksen gedichten waarin
verlies, bezinning en herleving de centra
le thema's zijn. Uit. BZZTöH, f24,50.
Haar herinneringen aan de oorlog
kwamen weer naar boven toen ze
veertig was. In Israël, het land waar
zij nu woont, hielp ze op een kleu
terschool waar kinderen tussen de
middag blijven eten. De maaltijd
werd binnen gebracht in 'rantang-
bakjes', kleine metalen pannetjes.
Als kind in het Jappenkamp haalde
ze eten in diezelfde bakjes.
Betty Roos: "Ik werd doodmoe
toen ik die rantang-bakjes weer zag.
Als kind vond ik ze al zo zwaar. In
die tijd was ik veel ziek,.lichamelijk
een zwak meisje. Urenlang stond je
met die pannetjes in de rij, wach
tend op eten. Toen ik jaren later die
zelfde bakjes op de kleuterschool
weer zag, ben ik direct opgestapt. Ik
was kapot, maar wist niet waarom".
Voor Betty was dit de eerste keer
dat ze met haar verleden werd ge
confronteerd. Eerder heeft ze niet
aan vroeger willen denken. "Ik
vluchtte voor mijn gevoel, altijd
was ik op pad. Nooit nam ik rust. Ik
werd van binnenuit gedreven tot ac
tie. Van alles heb ik gedaan. In Is
raël werkte ik als makelaar, aanne
mer en fysiotherapeute. In mijn kin
derjaren heb ik geleerd om voor me
zelf te zorgen. Mijn vader was weg
en mijn moeder werd ergens anders
ondergebracht in het kamp".
Betty Roos (52) werd geboren in
Indonesië en zag als jong meisje
haar vader verdwijnen in een 'groen
pak'. Hij werd verbannen naar een
mannenkamp. Ze heeft hem nooit
teruggezien. Zelf werd ze met haar
moeder en broertje in een Jappen
kamp voor vrouwen onderge
bracht. Pas kort geleden verzamel
de ze al haar moed om de pijnliujke
herinneringen op papier te zetten.
Uit plichtsgevoel; voor haar vader.
Na haar vreemde ervaring op de
kleuterschool werd de schrijfster
steeds bewuster van haar kinder
tijd. Beelden van vroeger borrelden
op. Zo realiseerde ze zich dat ze kip-
pevel kreeg als iemand geslagen
werd. Pas nu kan zij die gevoelens
thuisbrengen.
Betty: "Als klein kind keek ik toe
hoe een man door een Jap in elkaar
geslagen werd. Net zolang tot hij er
bij neerviel. De man was dood. Ik
deed niets en voelde mij schuldig.
Toen besefte ik dat mijn vader ook
een man was. Een kinderlijke ge
dachte. 'Hij is misschien ook dood
geslagen', bedacht ik toen".
Stukje bij beetje legde Betty Roos
de puzzel over haar verleden in el
kaar. Ze besloot om al die herinne
ringen op te tekenen in een boek.
Pas nu begrijpt de schrijfster wie ze
eigenlijk is. "Ik haat bij voorbeeld
vrouwen. Altijd maak ik ruzie met
ze. Nu weet ik waarom. In het Jap
penkamp waren vrouwen nooit aar
dig tegen mij. Ze pakten mijn koek
jestrommel af, dat weet ik nog heel
goed. Vrouwen schreeuwden, ook
tegen elkaar. Nu zie ik in dat ze ge
spannen waren. Alleen met kinde
ren achtergelaten worden in een
kamp, is niet makkelijk. Maar daar
had ik toen geen boodschap aan. Ik
vond de mannen veel aardiger.
Zelfs de Jappen mocht ik graag. Zij
gaven mij chocolaatjes en bananen.
Alsof ze mijn vriendjes waren".
Ook hecht de schrijfster bijna ab
normaal veel waarde (vindt zij zelf)
aan vrijheid. Voor haar is het onmo
gelijk om onder het toeziend oog
van een baas te werken. Ze kan niet
luisteren. Alles moet door haar be
paald worden. "Ik haat gezag. Vroe
ger moest ik urenlang op appel
staan om de Jappen te begroeten.
Netjes een buiging maken. Vrese
lijk".
"Als kind kreeg ik geen ruimte.
Met vijf vrouwen sliepen we op
twee matrassen. Twintig centimeter
per vrouw. Als er 's nachts iemand
naar de wc moést, kropen ze over
me heen. Een vervelend gevoel".
Weer duiken haar haatgevoelens je
gens vrouwen op. "Soms lijkt het
alsof ik seksueel misbruikt ben
door een vrouw. In de hut naast mij
woonde een enge, vieze dame. Ze
raakte mij vaak aan, maar ik weet
niet of er iets gebeurd is. Nu krijg ik
nog rillingen als ik aan haar aan
cjenk. Ik kan er sowieso niet tegen
als iemand mij aanraakt."
Sommige kamp-ervaringen heb
ben een postieve uitwerking gehad
op het karakter van Betty, zo vindt
ze zelf. De 52-jarige vrouw is bij
voorbeeld nergens bang voor. Ze is
alleen in Nederland voor de publici
teit van haar boek. Straks vertrekt
ze naar New York waar haar doch
ter woont.
Alleen reizen met de ondergrond
se in deze stad is voor haar geen pro
bleem. "Heb ik wel eens eerder ge
daan", zegt ze. "Ik verdwaalde en
kwam middden in de nacht in de
buurt van Harlem terecht. Daar heb
ik gewoon opnieuw naar de weg ge
vraagd. Het klinkt cliché, maar de
vreselijkste dingen heb ik al in mijn
jeugd meegemaakt. Niets kan erger
zijn".
Betty heeft haar kinderen nooit
met haar verleden willen confronte
ren, maar achteraf vindt ze dat ze
haar^inderen te geforceerd heeft
opgevoed. "Mijn man en ik zijn heel
verkrampt met onze ervaringen om
gegaan. We stopten alles weg. Zo
hebben we ook geen foto's van onze
ouders bewaard. Dat wilden we niet
vanwege de kinderen. Je kan hen
toch niet leuk familie-foto's laten
zien en dan vertellen dat de ouders
van pappa vergast zijn en die van
mamma neergeknald?"
Hoewel het schrijven van het
boek een opluchting voor haar was,
voelt de schrijfster zich nog steeds
een misvormde vrouw. Ze be
schouwt het als een 'abnormaliteit'
dat ze vrouwen haat, iedereen wan
trouwt, rillingen krijgt bij aanrakin
gen en haar eigen grenzen niet meer
kent. Een vrouw die haar eigen ge
voel kwijt is.
CARINE NEEFJES
Kan-niet is dood; kinderjaren in een
Jappenkamp. Uitgeverij SUA, f 22,50.
maar een zeer beperkte voorspeller
voor de overlevingskans is. Bij de
harttransplantatiecentra in Rotter
dam, Utrecht en Leiden ligt de
grens nu op 55 jaar. Aanvankelijk
was hij 50 jaar, twee jaar geleden
werd hij verhoogd naar 55 jaar, en
de Gezondheidsraad kwam in een
advies begin dit jaar tot 59 jaar als
valbijl.
De keuze' zou, al klinkt dat
vreemd, nog moeilijker worden als
er donorharten genoeg waren. Dan
is het namelijk niet meer een kwes
tie van overmacht (de beperkte hoe
veelheid donorharten) maar van
geld. We zouden ons moeten buigen
over de vraag of we al die tranplan-
taties niet te duur vinden. Een hart
transplantatie kost 165.000 gulden,
daarna kost de getransplanteerde
aan nazorg 42.000 gulden per jaar.
Zouden we dat geld willen uitge
ven? Of zouden we dat liever anders
besteden? Zoals medisch psycho
loog Bergsma stelt in de uiterst le
zenswaardige en actuele bundel
'Genezing tot elke prijs': "Dit is ge
zondheidszorg voor een oneindig
klein aantal mensen en dat zal het
ook blijven. Je mag je afvragen in
hoeverre die inspanning gaat ten
koste van andere groepen. Van één
transplantatie kun je bijvoorbeeld
twee zwakzinnigen flinke tijd onder
dak brengen".
Iets verder doorgetrokken is het
ook de keuze tussen een onbeperkt
aantal orgaantransplantaties of bij
voorbeeld op vakantie gaan. Want
als we er maar genoeg voor betalen,
dan wil de medische industrie wel
voor steeds verbluffender techni
sche hoogstandjes zorgen.
Mooie woorden
Maar het is een keuze die we weige
ren te maken. Alles wat medisch-
technisch kan, moet in principe
voor iedereen die dat wil beschik
baar zijn, zo is vele jaren lang het
uitgangspunt geweest. Niet alleen
omdat we blijkens opiniepeilingen
onze gezondheid als ons kostbaar
ste bezit beschouwen, maar ook
omdat het (soms) gaat om de keuze
tussen leven en dood. En wie wil
verantwoording dragen voor het
overlijden van een medemens,
soms in de naaste omgeving, omdat
we besloten hadden die bepaalde
ingreep niet meer uit te voeren? En,
om de zaak nog dichter bij huis te
brengen: we zouden uiteindelijk
best zelf het 'slachtoffer' van onze
eigen keuze kunnen worden.
Lange tijd hoefden we ook niet te
kiezen, omdat het medisch kunnen
beperkt en dus betaalbaar was. Nu
het medisch kunnen onbeperkt
lijkt te worden en daarmee onbe
taalbaar - tenzij we bereid zijn het
tot eerste prioriteit te maken -
dringt de noodzaak om keuzes te
maken zich op.
Hoeveel moeite we daarmee heb
ben, blijkt in 'Genezing tot elke
prijs' steeds weer. Ondanks veel
mooie woorden weet de politiek, in
onze democratie bij uitstek de
plaats waar de keuzen gemaakt
moeten worden, er geen raad mee.
Bergsma, lid van de commissie
harttransplantaties van de Gezond
heidsraad, stelt zelfs onomwonden
dat het een illusie is om te denken
dat de politiek de vraag zal beant
woorden. Want, aldus Bergsma,
"harttransplantaties zijn spectacu
lair omdat ze de indruk geven datje
iets aan de dood kunt doen. Onze
cultuur, heeft neiging om de dood te
ontkennen. Dood is iets dat niet
mag". En welke politieke partij
durft een medische techniek met
zo'n uitstraling aan te pakken?
Vacuüm
Dat geldt, zo blijkt uit de rond de
thema's ivf, kanker, harttransplan
tatie, cholesterol en chirurgie op
pasgeborenen opgebouwde bundel,
ook öp andere terreinen het geval te
zijn. Een mooi voorbeeld is de rea
geerbuisbevruchting (ivf). Een paar
maanden geleden maakte minister
Brinkman (WVC) nog bekend dat
hij het aantal ivf-centra wilde beper
ken, vorige week werd ivf helemaal
vrijgegeven. Maar welke minister of
politieke partij zou echtparen het
geluk van nakomelingen willen ont
zeggen?
In dat vacuum van de besluite
loosheid is het de markt die de keu
zes maakt. Een markt waar het aan
bod jie vraag schept, signaleert Eer
ste Kamerlid Joke van der Meer
(PvdA). Het aanbod van de artsen
die belang hebben bij zoveel moge
lijk ingrepen, de farmaceutische in
dustrie die leeft van de uitvinding
van steeds nieuwe medicijnen en
apparatuur, en de verzekerings
maatschappijen die het moeten
hebben van zoveel mogelijk klan
ten en daar hun pakket op afstem-
Alleen: in die 'vrije markt' is een
uitgebreide gezondheidszorg op
den duur alleen nog betaalbaar voor
mensen met geld. Donorharten
voor de mensen die het kunnen be
talen, en niet voor een beperkt aan
tal mensen dat de beste kans op
overleving heeft. Dat is de prijs die
we betalen voor niet-kiezen. Wat dat
betreft is niet-kiezen ook een keuze.
Misschien wel de gemakkelijkste
keuze, maar het ook de goede is?
SJAAK SMAKMAN
Genezing tot elke prijs. Over de
grenzen van de medische zorg. Anneke
Groen e.a. Uitgeverij Aramith, 24,90
Vorig jaar waren er 59 donorharten
beschikbaar. Er waren 281 mensen
tot 55 jaar (en nog eens bijna 200 tus
sen de 55 en de 60) die een nieuw
hart nodig hadden. Wie mag blijven
leven, en wie moet sterven?
De medische technologie begint
steeds nadrukkelijker zijn eigen
problemen op te roepen. Welbe
schouwd is de discussie over de
vraag over wie er moeten afvallen in
de race om de donorharten nog een
betrekkelijk eenvoudige. Criterium
wordt dan een zo goed mogelijk ge
bruik van de schaarse middelen, de
donorharten in dit geval.
Ouderen hebben minder kans de
zeer zware operatie ("Zonder de in
stelling van een Olympische sporter
red je het niet", zegt de in 1983 als
eerste Nederlander getransplan
teerde Willem Bavinck) te door
staan dan jongeren. Dus geef je jon
geren in principe voorrang, al was
het maar om de weinige donorhar
ten zo goed mogelijk te gebruiken.
En verder is een goede beheersing
van Nederlands, Engels of Duits
M^JBÊÊÊKIÈIEÊKÈB van belang, omdat een goede com-
municatie tussen arts en patiënt
- jP^U noodzakelijk is voor het bepalen
van de medicatie na de operatie.
Zwakzinnigen
- Maar hoe moeilijk'we kunnen kie-
11 - ivMifrttÉtWirii i iimimmi ii.iiiiiVriïiiiig zen, bleek toen vorige week die
grenzen bekend werden. Het taal-
Nu het medisch kunnen onbeperkt lijkt te worden en daarmee onbetaal- criterium werd onder vuur geno-
baar dringt de noodzaak om keuzes te maken zich op. "Van één transplan- men vanwege de (vermeende?) dis-
tatie kun je bijvoorbeeld twee zwakzinnigen flinke tijd onder dak bren- criminatie van minderheden, de
gen". (archieffoto) leeftijdsgrens omdat de leeftijd
Het is een welhaast sluipend proces
dat zich voltrekt: in de discussies
over het voedsel gaat de biotechno
logie een steeds vooraanstaander
rol spelen. En daarmee komt ook de
relatie voedsel en gezondheid in een
ander daglicht te staan. Meer dan
voorheen ook zal de consument be
hoefte hebben aan voorlichting
over het hoe en wat van de biotech
nologie.
Het is met het oog op deze ont
wikkelingen dat de Stichting Bio-
Wetenschappen en Maatschappij in
Leiden een goede voorzet heeft ge
geven met de uitgave van een infor
matief boekje over het onderwerp
Melk, koe biotechnologie.
Biotechnologie is niets
Bacteriën, schimmels en enzymen
worden al vele eeuwen toegepast bij
de bereiding van voedsel. Bier,
wijn, brood en kaas zijn wat dit be
treft de klassieke voorbeelden. Pas
de laatste decennia echter worden
biotechnologische technieken op
grotere en breder schaal toegepast,
dank zij de ontdekking van het
DNA, het erfelijk materiaal, waar
door het mogelijk is geworden het
genetisch materiaal van plant, dier
en in principe ook in dat van de
mens te manipuleren. Biotechnolo
gie maakt het daarbij mogelijk
soortgrenzen, de natuurlijke barriè
res in de voortplanting te doorbre-
ken. Maar ook om processen die in
de natuur plaatsvinden te versnel
len.
Biotechnologische technieken
kunnen worden gebruikt om. de
voortplanting van dieren te versnel
len, om planten te vermeerderen,
maar ook om de produktie te verho
gen. Dat laatste is bijvoorbeeld het
geval bij de melkproduktie. Weten
schappers hebben een hormoon
ontwikkeld dat de melkproduktie
van koeien stimuleert.
Het groeihormoon, kortweg bst
geheten, komt van nature in kleine
re hoeveelheden ook in het lichaam
van de koe vöor. Bsd is nu in de EG
verboden, maar naar het zich laat
zal op korte termijn niets
meer de wettelijke toelating van
bsd kunnen verhinderen. En dat zal
ook een zuivelland als Nederland
niet onberoerd laten.
Melk, koe biotechnologie legt
helder en duidelijk uit hoe biotech
nologie in de zuivelsector en in de
rundveehouderij wordt en kan wor
den toegepast. Dank zij de nieuwe
technologieën kunnen bijvoorbeeld
smaak en geur (en dus het aroma
van de zuivelprodukten) naar belie
ven van de consument aangepast
worden. Uiteraard zitten er ook
ethische kanten aan de biotechno
logie. Ook die komen aan bod. Het
oordeel daarover wordt overigens
aan de lezer zelf overgelaten.
Koemelk zo blijkt uit Melk, koe
biotechnologie is in de praktijk een
complexer produkt dan de consu
ment wel veronderstelt. Naast wa
ter (gemiddeld 86,9 procent) bevat
melk melksuiker (4,6 procent), vet
ten (4,2), tientallen verschillende ei
witten (3,3 procent), diverse zouten
(0,9 procent) en (0,1 procent) stoffen
met namen als ketonen, aldehyden,
glusocamiden, nucleotiden. Daar
naast bevat koemelk nog vitami
nen, ureum en zelfs een tikkeltje
(0,0003 procent) alcohol.
Of alle consumenteh na het lezen
van dit boekwerkje van hun achter
docht jegens met biotechnologi
sche technieken geproduceerde
melk worden verlost moet worden
afgewacht. Voor menigeen zal de
psychologische drempel na het le
zen van Melk, koe biotechnologie
ongetwijfeld worden verlaagd. Het
wachten is nog op het onvermijde
lijke moment dat de eerste met bst
geproduceerde melk in de winkels
ligt. Als het aan de minister van
Landbouw ligt, heeft de consument
tegen die tijd in ieder geval wel de
keus tussen bst-melk en 'gewone'
melk.
TON SCHÖNWETTER
Melk, koe biotechnologie. Onder
vermelding van 'Cahier Melk' te be
stellen door overmaking van f 10,- op
Binnen het hek staat de moeder met haar tien kalveren; erbuiten de draagmoeders. Embryotransplantatie levert Itichtm^BiVwetens^hapen'en^aat-
o meer nakomelingen op. schappij te Leiden.
Betty Roos schreef over haar kinderjaren in een Jappenkamp
Betty Roos: "Ik haat vrouwen. Nu weet ik
waren vrouwen nooit aardig tegen mij".
In het Jappenkamp
