Speelkaarten moet je zelf ontdekken
City: het winkelen als spel
Van 'De betoverde doolhof'
een miljoen sets verkocht
Snijdende
spanning
in Shogun
Eütertje
PAGINA 10
Verzamelaar Nico van Berkel:
Behalve een beroemd
goochelaar is Nico van
Berkeleen
toonaangevend
verzamelaar van
speelkaarten.
Binnenkort ontvangt hij
als eerste ter wereld een
internationale prijs voor
een studie die hij maakte
over Nederlands laatste
kaartenfabriek.
door
Anthony Verhulst
Zijn eerste bijzondere ipel
speelkaarten kocht Nico van
Berkel eind jaren '30. Het was
het begin van een opmerkelij
ke verzameling, die misschien
wel Nederlands grootste is.
Nico leerde in zijn prille jeugd
al omgaan met speelkaarten,
want zijn vader was Bercelini,
een beroemd goochelaar. De
ze leerde zijn zoon de gehei
men van het vak, met als ge
volg dat Nico van Berkel
onder de naam Niberco in
1947 wereldkampioen goo
chelen werd.
Daarna heeft hij met zijn
magische kunsten de hele we
reld bereisd. De tijd tussen
voorstelingen en repetities
werd vaak benut voor het zoe
ken naar speelkaarten. Van
Berkel herinnert zich hoe hij
bij een Finse antiquair een
zeldzaam Tarotspel kocht.
Dat bleek hij vlak voor de oor
log gevonden te hebben in Ni-
co's woonplaats Den Haag.
Verscheidenheid
Waarom verzamelt iemand
speelkaarten? "Vreemd ge
noeg vinden de mensen het
heel gewoon om postzegels te
verzamelen, maar niet om
speelkaarten te verzamelen.
Ik heb dat vaak moeten uitleg
gen. Ten eerste bestaat er van
speelkaarten een zeer grote
verscheidenheid maar nie
mand weet precies wat er be
staat, in tegenstelling tot post
zegels. Je moet de kaarten zelf
gaan zoeken, en dat is mooi.
Het is de sport om nieuwe
kaarten te ontdekken".
Van Berkel voegt hier aan
toe dat serieuze verzamelaars
van speelkaarten zich vaak
zeer intens verdiepen in de
herkomst en achtergronden
van de kaarten. Er bestaat
véél literatuur en documenta
tie over dit onderwerp.
Belasting
Een van de middelen om de
herkomst en periode van een
kaartspel te traceren is het be
lastingstempel. Want vroeger
werd er op speelkaarten
dikwijls belasting geheven. In
Nederland gebeurde-dit nog
tot in deze eeuw. Zo werd in
1919 een speciale belasting op
speelkaarten van kracht. Dit
ondanks de bezwaren van en
kele kamerleden die zedelijke
bezwaren tegen de heffing
hadden, 'omdat deze geld zou
slaan uit speelzucht'. De rege
ling heeft weinig geld opge
bracht, want het Nederlandse
publiek had een ruime voor
raad belastingvrije kaarten in
geslagen. En nadat deze op
was, werden er grote hoeveel
heden spellen uit België ge
smokkeld. De speelkaarten-
belasting werd dan ook in
1927 opgeheven.
Geschiedenis
De geschiedenis van de speel
kaart gaat in elk geval terug
tot de 14de eeuw, want toen
werden voor het eerst kaarten
in geschriften genoemd. De
vroegste Nederlandse verwij-
Wie goede kaarten zoekt,
moet nooit de
goedkoopste spellen
kopen. "Want", zegt Nico
van Berkel, "na twee
avonden spelen zijn de
hoeken waarschijnlijk al
omgebogen. Goede
kaarten gaan gewoon
langer mee".
Een goede
speelkaart
Amerikaanse kaarten
vindt hij de beste, maar
die zijn in Nederland
nauwelijks verkrijgbaar
(een bekend merk is o.a.
Aviator). Goede Europese
kaarten komen van Carta
Mundi (België; alleen de
betere kwaliteiten),
Fournier (Spanje) en
Piatnik (Oostenrijk). Dit
soort kaarten zijn alleen
in speciaalzaken te koop.
zing dateert uit 1379, toen het
hof van Brabant de aankoop
van 'speelquarten' meldde.
Eeuwen lang werden de kaar
ten op papier gedrukt; het pa
pier bestond meestal uit drie
lagen. De achterzijde van de
kaarten placht aanvankelijk
blank te zijn. Omdat papier
kostbaar was, werd de onbe
drukte zijde soms als visite
kaartje gebruikt.
Het zijn trouwens de figuur-
kaarten die verzamelaars het
meest interesseren. In zijn
collectie heeft Van Berkel alle
beeldkaarten in albums zit
ten, terwijl de meeste punten-
kaarten gewoon in doosjes
werden opgeborgen.
Elk land zijn beeld
Het herkennen van kaarten
gebeurt o.a. via de tekeningen
van vrouw, heer en boer. Elk
land heeft zo zijn eigen stijl,
ook Nederland. Zo bestaat het
'Hollandse' beeld doorgaans
uit bijvoorbeeld een ruiten
heer met een harp en een har
tenvrouw met een vogeltje.
Azen met stadsgezichten blij
ken ook zeer Nederlands te
zijn.
Over de jokers is Nico van
Berkel kort: "De verzame
laars van jokers nemen wij
met een korreltje zout. Een
persoon die alleen jokers ver
zamelt is voor ons gelijk aan
iemand die van een auto al
leen de wieldoppen spaart.
Die mensen weten vaak niet
eens uit welk spel of van wel
ke fabriek de joker komt".
Uit boekomslagen
De jokers heeft Van Berkel in
aparte mappen onderge
bracht. Dat geldt ook voor an
dere speciale kaarten. Van
zelfsprekend bezit deze verza
melaar een forse collectie ge-
truceerde goochelkaarten.
Maar ook zogeheten transfor-
matiekaarten zijn aanwezig.
Daarop zijn rond de symbolen
(harten 5 bijvoorbeeld) teke
ningen gemaakt. Tot de mooi
ste kaarten uit de verzameling
behoren subtiel gegraveerde
beeldkaarten die met de hand
werden ingekleurd.
Oude kaarten duiken soms
op de vreemdste plaatsen op,
zoals in boekbanden die ge
restaureerd worden. Vroeger
namelijk gebruikte men de
vellen waarop kaarten ge
drukt werden ter versteviging
van boekomslagen.
Bekroonde studie
Er bestaan in Europa diverse
musea met flinke collecties
speelkaarten, zoals in Turn
hout (België), Lengfelder
(Duitsland) en Parijs. In Ne
derland heeft, aldus Van Ber
kel, het Amsterdams Histo
risch Museum een leuke ver
zameling, terwijl het Belas
tingmuseum in Rotterdam
ook heel wat kaarten bezit.
Speelkaartcollectioneurs
ontmoeten elkaar jaarlijks op
een congres. Vorig jaar, in het
Spaanse Vittoria, vond Nico
van Berkel tot grote afgunst
van zijn collegae drie schitte
rende spellen in een winkeltje
pal naast het congreshotel.
Dit najaar trekt de vereniging
naar Turijn. De organisatoren
loofden een prijs uit voor de
beste studie over speelkaar
ten. Deze prijs een miljoen
lire gaat naar Nico van Ber
kel. Want geholpen door on
der meer Lex Rijnen stelde hij
een uitputtende catalogus sa
men van de laatste speelkaar-
tenfabriek in ons land. de Ne-
derlandsche Speelkaartenfa-
briek. Deze sloot in 1969 haar
poorten. Al onze speelkaarten
komen sindsdien uit België
en andere landen; op dit ter
rein werd Nederland van de
kaart geveegd.
Speelkaart
te boek
Geholpen door Bob
Halebeer schreef Nico
van Berkel een boek
getiteld 'De Speelkaart'.
Dit werk bevat
honderden zwartwit-
illustraties en veel
informatie over de
wereld van de
speelkaarten. Het 144
bladzijden tellende werk
dateert uit 1982 en
verscheen bij uitgeverij
Heureka in Weesp. De
prijs is 29,50.
Mensen die oude
speelkaarten in hun bezit
hebben en er geen raad
mee weten, kunnen er
Nico van Berkel een groot
plezier mee doen. Hij is
schriftelijk te bereiken:
p/a Aasdomstraat 11,1391
CR Abcoude.
Handel en wandel, dat is het
thema van City, een dit jaar
nieuw uitgebracht gezel
schapsspel. Het kartonnen
speelbord toont een stads
plein met winkels en twee
plantsoenen. De spelers
twee tot zes mogen bij het
begin van het spel ieder vier
winkels uitkiezen. Er worden
ook grote houten pionnen op
het bord geplaatst. Dit zijn de
potentiële klanten. Afhanke
lijk van hun kleur besteden ze
meer of minder geld. De zwar
te pion geeft bijvoorbeeld drie
punten uit, en de bruine één
punt. Er is ook een oplichter,
rood van kleur. Deze berok
kent een schade van twee
punten. De pionnen hebben
neusjes; deze dienen om hun
wandelrichting aan te geven.
Zaken kopen
Wanneer een pion op een win
kelvak komt, ontvangt de ei
genaar van die zaak het aantal
punten dat de pion te beste
den heeft. Deze punten wor
den bijgeteld op een score-
baan naast het bord. Wie deze
als eerste doorloopt en dus
het meest heeft verdiend
wordt de winnaar. Verdiende
punten kunnen ook besteed
worden voor de aankoop van
winkels. Bovendien is
het mogelijk om de opbrengst
per winkel te verdubbelen,
door daar een extra punt aan
toe te kennen.
City wordt om beurten ge
speeld. Elke speler werpt in
zijn beurt met een speciale
dobbelsteen. Deze geeft aan
hoeveel vakjes één van de
klanten moet worden verzet.
Iedereen probeert natuurlijk
klanten in zijn eigen winkels
te krijgen, maar dit lukt niet
altijd.
Sympathiek
Het spellenpanel vond City
een leuk spel. Het duurt even
voordat het op gang komt (en
het eindigt vaak plotseling),
maar wij hebben er beslist
plezier aan beleefd. De ge
luksfactor is groot, maar dank
zij de neuzen van de pionnen
moet er toch worden nage
dacht. Op een enkele slordig
heid na (zoals 'je kan') is de
handleiding verzorgd. Het
kleurverschil tussen de zwar
te en blauwe pionnen had wat
ons betreft groter gemogen.
Dit sympathieke spel duurt
gewoonlijk zo'n vijf kwartier.
Het werd uitgebracht door
Jumbo en ligt in stad èn dorp
te koop voor ongeveer 38.
Hoe groot het succes is van de
N intendo-spelcomputer
wordt duidelijk bij een be
zoek aan een willekeurige
Amerikaanse speelgoedzaak.
Meestal worden er tientallen
spelcassettes aangeboden,
vaak zelfs in een aparte Nin-
tendo-hoek.
Ook in Nederland is Ninten
do doorgebroken. Het aantal
bezitters van een spelcompu
ter is inmiddels zo groot, dat
er een Club Nintendo werd
opgericht met een eigen kleu-
rentijdschrift. (Postbus 184,
3620 AD Breukelen). Van de
speltitels dit jaar werden uit
gebracht, stelen er twee de
show: Super Mario Bros. 2 en
Top Gun.
Wie aan Super Mario Bros. 2
begint, is wel even bezig. Je
moet namelijk zeven verschil
lende werelden doorlopen, -
springen, -klimmen, -vechten
en -werpen om uiteindelijk
een griezel te verslaan en vre
de te brengen in Dromenland.
Jouw figuurtje moet vijanden
ontwijken of verslaan. Dit
laatste gebeurt o.a. door wor
telen of eieren naar ze te gooi
en, of op ze te springen. Dat
valt vaak niet mee, en het is
maar gelukkig dat je onder
weg extra levens kunt verdie
nen. Bovendien ontmoet je
onderweg ook vrienden.
Zoals gebruikelijk is ook dit
Nintendo-spel grafisch uitste
kend verzorgd. Het kost 129.
De spelcassettes Top Gun is
uiteraard gebaseerd op de ge
lijknamige film. Als piloot van
een straaljager moet je vanaf
een vliegdekschip diverse
missies uitvoeren, de ene na
de andere. De eerste is een
trainingsmissie; hierin krijg je
alleen met vijandelijke vlieg
tuigen te maken. In de tweede
missie doen ook schepen mee
en later landinstallaties.Er
moet zeer behendig worden
gevlogen vooral om raket
ten te ontwijken en het ra
darscherm dient nauwlettend
te worden- bekeken. Veilig
landen en bijtanken in de
lucht zijn eveneens van be
lang. Kortom, er moet hard
worden gewerkt... Het spel
kost ƒ119.
n
<-v
'De betoverde doolhof een spel voor jonge kinderen.
Massa's gezelschapsspellen
verdwijnen na een of twee jaar
van de markt, van slechts en
kele is de omzet spectaculair.
Tot deze laatste behoort 'De
betoverde doolhof. Het spel
kwam in 1986 op de markt.
Precies driejaar later waren er
een miljoen sets van verkocht,
op vijf continenten.
'De betoverde doolhof is
bestemd voor jonge kinderen,
van ongeveer 7 tot 13 jaar. Het
speelbord is een vierkant
waarop 16, ook weer vierkan
te kartonnetjes zitten gelijmd,
steeds op een vaste afstand
van elkaar.
Voordat het spel begint,
worden tussen deze steun
punten losse kartonnetjes ge
legd van hetzelfde formaat.
Het plaatsen geschiedt vol
strekt willekeurig. Alle kar
tonnetjes, de vaste en de losse,
tonen een stuk gang van een
doolhof. In zo'n stuk ligt vaak
een kleurig getekend voor
werp. Op de hoekpunten van
het bord bevinden zich de
startposities van de deelne
mers (maximaal vier). Zij spe
len met een houten pion.
Vrij baan maken
Alle spelers ontvangen een
gelijk aantal schatkaartjes.
EINDREDACTIE
HENK HOUTMAN EN
HENRIÊTTE v.d. HOEVEN
Daarop staèn dezelfde voor
werpen van de kartonnetjes.
Het is de bedoeling om als eer
ste de voorwerpen te bereiken
die op jouw schatkaartjes
staan. Er wordt niet met een
dobbelsteen gegooid. Wie aan
de beurt komt, kan zijn pion
net zo ver laten lopen als de
doolhofgangen toelaten.
Het is dus zaak om een vrije
weg te maken naar het ge
wenste voorwerp. Dit gebeurt
door met een extra kartonne
tje (ook gewoon bedrukt) een
van de zes 'vrije' banen van
losse kartonnetjes één vak te
verschuiven. Je duwt dus met
het extra kartonnetje zo tegen
een baan dat aan de andere zij
de een kartonnetje van het
bord valt. Dit wordt dan weer
door de volgende speler ge
bruikt. Het doolhof verandert
dus voortdurend.
Blokkeren
'De betoverde doolhof speelt
heel simpel, ipaar toch moetje
goed kijken om te beslissen
welke baan je verschuift van
welke kant. Vooral in de eind
fase kunnen de spelers elkaar
goed dwars zitten. Als er bij
voorbeeld iemand bezig is
met zijn laatste schatkaart,
kunnen de anderen proberen
om zijn weg te blokkeren.
Desgewenst kan men het
spel wat moeilijker maken en
daarmee interessanter voor
oudere kinderen. Je zou bij
voorbeeld kunnen afspreken
dat ieders schatkaarten open
moeten liggen en dat pionnen
in dezelfde gangen elkaar niet
mogen passeren.
Fabrikant Ravensburger
besteedde veel zorg aan de
uitvoering. Een spelletje voor
vier (het beste aantal spelers)
duurt 20 a 30 minuten. Het
spel kost ongeveer 30.-
Na het succesvolle Axis Al-
lies heeft MB in dezelfde serie
en hetzelfde formaat de
doos is ruim een halve meter
breed het spel Shogun uit
gebracht. Dit voert de deelne
mers (twee tot vijf, vanaf 14
jaar) terug naar het feodale Ja
pan van de 16de eeuw.
Met behulp van legers pro
beert iedereen zoveël moge
lijk provincies te veroveren.
Want niet alleen leveren pro
vincies geld op waarmee nóg
meer krijgers kunnen worden
gekocht, maar bovendien
wint degene met als eerste 35
provincies in bezit.
Het spel kent veel yerschillen-
de facetten en is meestal zó
spannend dat niemand de
speelduur van vijf a zes uur
als storend ervaart. In elke
beurt is er dan ook volop ac
tie, niet alleen met strijdende
legers, maar ook in strategi
sche zin. Zo begint de beurt
met een gezamenlijke plan
ningsfase.
Alle spelers beslissen in het
geheim waaraan ze hun geld
gaan besteden. Er kunnen
verschillende typen krijgers
100 gulden die ervoor moet worden neergeteld beslist waard.
worden gekocht (als haakbus-
schutters en speermannen), er
kunnen voor één enkele beurt
huurlingen aan een leger wor
den toegevoegd, iemand kan
de levensgevaarlijke ninja hu
ren, desgewenst kan er een
kasteel worden gebouwd,
enz., enz.
Spelers kunnen ook tijdelij
ke bondgenootschappen slui
ten. Het bewegen van legers
vraagt veel aandacht, ener
zijds voor een goede aanvals
positie, anderzijds om effec
tief te kunnen verdedigen.
Veldslagen worden met be-
Briljant
Je zou Shogun kunnen zien
als de overtreffende trap van
zowel Risk als Stratego, en
dan briljant uitgevoerd. Het
spel ziet er zeer aantrekkelijk
uit en telt buiten kaarten,
standaards e.d. meer dan 400
speelstukken in verschillende
kleuren. En de handleiding
werd deskundig vertaald. Al
met al is dit spannende strate-
.giespel zijn winkelprijs van
105 beslist waard.
Spellenpanel
Alle op deze pagina
beschreven spellen
werden beoordeeld
door een panel onder
leiding van spellenre-
cencent Anthony ver
hulst. Dit panel speelt
alle nieuwe spellen
die op de markt ver
schijnen.
Dobbelspelletjes
Het Nederlandse bedrijf
Van der Lee heeft twee aar
dige dobbelspelletjes ge
lanceerd. Ze heten Double
Cross en zijn bestemd voor
respectievelijk twee en
drie spelers.
De spelletjes bestaan uit
een scoreblok waarop
speelvelden zijn gedrukt.
Voorts zijn bijgesloten een
zes- of twaalftioekige dob
belsteen en ballpoints.
De spelers gooien om
beurten. Het symbool dat
boven komt, een X of een
O, moet in een speelveld
worden geplaatst. De be
doeling is om als eerste een
rij van drie, vier of vijf ei
gen symbolen in dat veld te
krijgen. Elk scoreblok be-
oouö-Ê
staat uit 250 velletjes met
speelvelden. Double Cross
kost 5,95.
Uitbreidingsset Trivial Pursuit
Voor het populaire vraag- en
antwoordspel Trivial Pursuit
is een nieuwe set met 500
vraagkaarten uitgekomen. Op
elke kaart staan zes vragen. In
totaal bevat de set dus 3000
vragen. Ze hebben betrek
king op zeer uiteenlopende
onderwerpen. Naast oor
spronkelijke Amerikaanse
vragen werden er ook veel be
dacht door een team van drie
Nederlandse journalisten.
Enkele voorbeelden:
- 'Wélke vrouwennaam hoort
de titel van Van Schendels
boek Het fregatschip Johan
na...?' (Maria);
- 'Welke Nederlandse meiden
groep ging begin 1988 uit el
kaar?' (Dolly Dots);
- Welke Willem had 't koud in
het Behouden Huys in de
16de eeuw?' (Willem Ba-
rentsz).
De prijs voor deze aanvul
lende kaartset is 69. Later dit
jaar wordt een tweede uitbrei
dingsset verwacht, geheel ge
wijd aan 'entertainment'.
Spellenshirt
Gezien in Amerika: The original game shirt. Dit zijn hemden
waarop spelborden zijn gedrukt, zoals bijvoorbeeld van dam
men en een soort Mens erger je niet. De shirts worden geleverd
met speelstukken en instructies. Je draagt je spel dus altijd bij
je. De prijs is 15 dollar.
Gelijke rechten
Meisjes, vrouwen, vinden al
decennia lang dat ze gelijke
rechten moeten hebben als de
mannen, en dat alle beroepen
voor ze open moeten staan.
Waar ze groot gelijk in hebben.
Dat moet ook. Daar is krachtig
voor gestreden.
Alleen vind ik wel dat ze, nu dat
grotendeels gelukt is, dan ook
zonder morren dezelfde ver
plichtingen op zich moeten ne
men als de mannen. En niet.
als hun modieus gevoel in het
gedrang komt. ineens afwij
kende voorrechten moeten op-
Zoals in een orkest bijvoor
beeld.
In veel orkesten spelen tegen
woordig vrouwen mee. Meer
dan vroeger. Je zou dan ver
wachten dat ze zich bij de daar
geldende kledingvoorschriften
neerleggen, net als hun man
nelijke collega's. Een zwarte
blouse met witte sjaal dragen
bijvoorbeeld.
Maar niets daarvan.
Je ziet op 't podium allerlei
soorten japonnen, kort en lang,
met korte of lange mouw en ge
maakt van verschillende soor
ten stof, in de meest afschuwe
lijke kleurencombinaties.
Ik vind dat ongeëmancipeerd.
De mannelijke orkestleden wil
len misschien ook wel in een
makkelijk zittend pak met fris
gekleurd shirt optreden, maar
dat laten ze wel uit 't hoofd. Dat
mag niet. Begin jaren zeventig
die afschuwelijke mode van
coltruien in het orkest, met bij
behorend naar voren gekamd
ponyhaar, maar dat heeft niet
lang geduurd gelukkig. Man
nen hebben zich weer aange
past aan de stijlvolle voor
schriften. Waarom doen vrou
wen dat dan niet vraag je je
treurig af; waarom willen ze die
afwijkende kleding waarover
ze dan ook nog niet met elkaar
overleggen. Over de kleur bij
voorbeeld. Wat doe jij van
avond aan, Marie. Vast niet.
Want dan zag je niet zo veel
met elkaar vloekende kleuren.
In Edinburgh, tijdens het onvol
prezen festival, kwam het or
kest in vol ornaat het podium,
voorafgegaan door de lange
knappe dirigent, onder het licht
van de kroonluchters, maar he
laas werd dit jaar die opkomst
ontsierd* door eerst het ver
schijnen van een jong meisje in
een mouwloze witte creatie
meer geschikt voor de cock
tailpartij en die bij het vioólstrij-
ken steeds van haar borst
dreigde te glijden wat nogal af
leidend werkte, gevolgd door
twee oudere vrouwen die bei
den ten onrechte een hard
blauwe japon gekozen hadden
die helaas ook nog iets in kleur
verschilde, en daarna een me
vrouw iri 't rood. Het verkeerde
rood. De hele opkomst was
hiermee ontsierd.
Wat jammer dacht ik dat vrou
wen in zo'n geval van hun ge
lijkheid een stukje afknabbelen
ten eigen gerieve. Gelijke mon
niken, gelijke kappen zou je
zeggen.
Net zulke gelijke kappen, om
nog even op dat onderwerp
voort te borduren, als vrouwen
weigeren op te zetten in 't tele-
foonverkeer. 't Zakelijke. Nooit
krijg ik bij een bank, of een ver
zekeringskantoor of bij de
P.T.T. een mannelijk persoon
aan de telefoon die zegt: met
Hansje, of: met Jan. Dat zou
vreemd klinken. Nee, ze zeg
gen gewoon hun achternaam.
Daar heb je wat aan. zeker als
je terug moet bellen. Waarom
doen al die Mieneke's en San
dra's en Elleke's dat dan niet
vraag je je vertwijfeld af. Bedrij
ven zouden dat niét goed moe
ten vinden, zeker nipt in de ho
gere regionen, dat een vrouw
zich meldt met alleen haar
voornaam. Gelijke monniken,
gelijke kappen. Ook hierbij.
Overal.
Hallo, met Nieneke.
Gewoon vragen: en hoe heet u
verder, dan sterft het wel uit,
die kleine meisjes-gewoonte.
En zijn we écht gelijk.
INA DE RUYTER.
