Ineens ontstond een oecumenische t
lewegmg
Friese predikant klaagt 'heilige koe' aan
Kardinaal Willebrands' 'hartstocht naar eenheid'
5T11
'De auto heeft jou, misschien wel meer dan jij de auto hebt'
ZATERDAG 21 OKTOBER 1989
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 17
EGMOND (ANP) Het beleid van de Rooms-Katholieke
Kerk tegenover de oecumenische beweging is in de afgelo
pen veertig jaar veranderd van afwijzing in actieve mede
werking. Vooral het document van het Vaticaans Concilie
over de oecumenische betrekkingen ('Unitatis Redintegra-
tio') heeft hierbij een grote rol gespeeld. Dat meent Johan
nes kardinaal Willebrands (80). Sinds 1969 is hij als voorzit
ter van dé Vaticaanse Raad voor de bevordering van de een
heid der christenen de hoogste autoriteit binnen de Rooms-
Katholieke Kerk op het gebied van de oecumene en de reli
gieuze betrekkingen met het jodendom.
Bij de oprichting in 1960 werd hij
benoemd tot secretaris van deze
Raad (toen nog Secretariaat). In ei
gen land speelde Willebrands al in
1948 een vooraanstaande rol in de
oecumene toen hij de eerste voorzit
ter werd van de Sint Willibrord Ver
eniging, het oecumenisch orgaan
van de RK Kerk in Nederland.
De opkomst van de oecumeni
sche beweging kan volgens Wille
brands niet het resultaat van een
conferentie of het werk van een ge
leerde zijn. "Ineens is er een bewe
ging gegroeid die bijna de gehele
christenheid omvat nadat kerken
eeuwenlang tegenover elkaar ston
den. Nu willen we naar elkaar toe
groeien ën niet meer uit elkaar gaan.
Die beweging moet van de Heilige
Geest zijn gekomen en moet daar-
door
Dirk Visser
Willebrands erkent dat er wel
eens besluiten zijn geweest waar hij
moeite mee had. Als voorbeeld
noemt hij de 'vermaning' uit 1948
van het Heilig Officie (de huidige
Congregatie voor de geloofsleer),
waarbij rooms-katholieken werd
verboden aan oecumenische bewe
gingen en bijeenkomsten deel te ne
men. Dat was enkele maanden na
de oprichting van de oecumenische
Sint Willibrord Vereniging.
Moeilijk
Maar, zo vervolgt hij, "tot nu toe
hebben wij .ons vrij goed kunnen
ontplooien wat ons werk betreft.
Dat wil niet zeggen dat we alles heb
ben bereikt dat we graag zouden be
reiken. Dat heeft geen enkele kerk,
ook de Wereldraad van Kerken niet.
We willen veel meer bereiken dan
we in staat zijn te doen. Beweging is
er wel. Ik hoop dat dat blijft door
gaan".
Na de fase van de eerste oecume
nische doorbraak zit de oecumene
nu in de fase van de fundamentele
theologische verschillen (ecclesio-
logie, ambtsopvatting). Bovendien
spelen niet-theologische factoren
een rol: de spiritualiteit, de traditie,
het kerkgevoel. Met een verwijzing
naar het Samen-op-Weg-proces:
"Hoe moeilijk is het proces niet in
Nederland van twee kerken van de
zelfde hervormde traditie".
Toch is Willebrands er van over
tuigd dat de samenwerking tussen
de kerken op veel terreinen nog kan
groeien. De mogelijkheden die het
'Oecumenisch directorium' (de offi
ciële Handleiding van de RK Kerk)
biedt, worden nog lang niet ten vol
le benut. De kerken kunnen naar
zijn mening ook nog veel meer sa
menwerken in de strijd voor de
mensenrechten, de godsdienstvrij-
Volgens kardinaal Willebrands ziet de oecumene zich na de fase van de
doorbraak, geplaatst voor de opgave van het bespreken van de fundamen
tele theologische verschillen. "Ik zie voor de oecumenische beweging nog ve
le Opgaven". (archieffoto)
heid, de vrede, het behoud van de
schepping. "Ik zie voor de oecume
nische beweging nog vele opga-
Het naar elkaar toegroeien moet
doorgaan. Dat vindt zijn uitdruk
king in het gebed voor de eenheid,
"uitermate belangrijk en misschien
wel het belangrijkste". Het gebed
vraagt bekering des harten. Ook de
theologische gesprekken moeten
doorgaan. De schisma's ("zeer ern
stige momenten in de geschiedenis
van de kerk") hadden immers theo
logische elementen.
Visser 't Hooft
"Twee jaar geleden heb ik de Vere
nigde Staten een lezing gehouden
getiteld 'The Passion for Unity'. Die
titel is te vertalen met hartstocht
naar eenheid, maar ook lijden om
dat die eenheid er nog niet is".
Een grote verandering in de rk
houding tegenover de oecumene is
het besluit van het Concilie dat de
RK Kerk aan de oecumenische be
weging ging deelnemen. Werd daar
voor de oecumene afgewezen, het
Concilie sprak uit dat deze bewe
ging door de Heilige Geest was ge
ïnspireerd.
Andere belangrijke momenten
waren het bijeenroepen van het Va
ticaans Concilie door paus Johan
nes XXIII, die het herstel van de
eenheid van alle christenen een van
de doelstellingen ervan noemde, en
de uitnodiging aan andere kerken
officiële waarnemers te sturen. Ver
der het Conciliedocument over oe
cumenische betrekkingen. Het do
cument werd door Augustin kardi
naal Bea, de eerste voorzitter van
het Secretariaat voor de eenheid,
zelf in Genève aangeboden.
Overigens was het contact met de
Wereldraad al ouder. In 1960 vond
er in Milaan een geheime ontmoe
ting plaats tussen kardinaal Bea en
dr. W. A. Visser 't Hooft, die van de
oprichting in 1948 tot 1967 secreta
ris-generaal van de Wereldraad van
Kerken was.
Vanzelfsprekend noemt Wille
brands in dit verband ook de op
richting van het Secretariaat voor
de eenheid. "Ik herinner mij nog
goed hoe belangrijk Visser 't Hooft
het vond dat er in Rome een bureau
kwam dat was georiënteerd op de
andere christenen. 'Wij hebben er
toegang', zei hij". De eerste verga
dering van de in 1965 opgerichte ge
meenschappelijke werkgroep van
de RK Kerk en de Wereldraad werd
voorgezeten door Willebrands en
Visser 't Hooft, beiden afkomstig
uit Noord-Holland.
Conciliair proces
De medewerking van de RK Kerk
aan verschillende activiteiten van
de Wereldraad (geloof en kerkorde,
zending en evangelisatie) houdt vol
gens Willebrands ook de erkenning
in dat er één oecumenische bewe
ging is, hoezeer de kerken ook ver
schillen of verschillende modellen
van eenheid op het oog hebben.
De toetreding van de RK Kerk in
de oecumenische beweging heeft
volgens Willebrands enorm veel tot
stand gebracht. Hoewel er aanvan
kelijk enige aarzeling bij de Wereld
raad bestond over de bilaterale ge
sprekken van de RK Kerk met ver
schillende kerken of kerkelijke 'fa
milies', is dit nooit de bedoeling ge
weest en hebben deze gesprekken
ook nooit als concurrent voor de
Wereldraad gewerkt.
De Lima-teksten, waarin theolo
gen uit de lidkerken van de Wereld
raad en uit de RK Kerk verregaande
overeenstemming bereikten over
doop, avondmaal/eucharistie en
ambt, zouden niet tot stand zijn ge
komen zonder het voorbereidend
werk van al die bilaterale dialogen.
Ook de aanwezigheid van rooms-
katholieke waarnemers bij vergade
ringen van de Wereldraad op de
zendingsbijeenkomst in San Anto
nio waren er twintig moet wor
den gezien als steun aan de samen
werking van christenen die in de
Wereldraad naar eenheid streven.
"Een groot en belangrijk initiatief
dat vooruitgedragen moet worden".
Zo heeft de Australische bis
schoppenconferentie nu reeds in
boodschap aan de parochies gewe
zen op het feit dat in 1991 de Wereld
raad zijn algemene vergadering in
Canberra houdt. "Daar werken we
graag positief aan mee".
Verder doet de RK Kerk actief
mee aan de voorbereiding van het
conciliair proces voor gerechtig
heid," vrede en het behoud van de
schepping. De Europese bijeen
komst, dit voorjaar in Basel, werd
georganiseerd door de r&ad van rk
bisschoppenconferenties en de-
Conferentie van (protestantse en
orthodoxe) Europese kerken.
Geen datum
Het is voor Willebrands moeilijk te
zeggen wanneer het definitieve ant
woord van het Vaticaan komt op dé
vraag van de Wereldraad of de RK
Kerk officieel meedoet aan de inter
nationale vergadering, volgend jaar
februari in Seoul. "Dat hangt niet al
leen van mij af. Ik vind het wel jam
mer maar ik kan geen datum noe
men". En op de vraag of de RK Kerk
meedoet, zegt Willebrands: "Laten
we het hopen".
Over zijn eigen rol in de oecume-,
ne wil de kardinaal weinig zeggen..
"Het laatste jaar heb ik een paar
keer gehad dat mensen dachten:
'och hij wordt oud en gaat er bin
nenkort uit' en dat ze me dan vroe
gen: 'wat hebt u bereikt?' Die vraag
heb ik mezelf nooit gesteld. Nooit.
Dat is de vraag van een handels
maatschappij of misschien van een
politicus. Als ik rekenschap moet
afleggen, dan moet ik mezelf met de
apostel Paulus de vraag stellen: heb
ik de goede strijd gestreden en heb
ik het geloof bewaard?"
WOUDSEND (GPD) -
Automobiel denken. Dat is
de toepasselijke term die
ds. Tjitte Wever uit het
Friese Woudsend heeft be
dacht voor de verslaving
waaraan het overgrote deel
van de Nederlandse bevol
king lijdt: het blij-dat-ik-
rij-syndroom. De hele sa
menleving is er op inge
richt dat mensen zich be
wegen in de auto, ondanks
alle schadelijke effecten
waarvan we drommels
goed op de hoogte zijn. Ds.
Wever is niet het type ac
tievoerder dat een kruis
tocht op touw zet tegen de
auto, maar hij acht het wel
zijn plicht om dé alarm
klok te luiden.
door
Hans Willems
Wat hem vooral stoort is dat chris
tenen in geen enkel opzicht min
der verslaafd zijn aan 'de grote
verzuurder' dan niet-christenen.
In een overdenking die hij on
langs schreef in het regionale
kerkblad zette hij zijn grieven te
gen het 'automobiele denken' öp
een ri.it,ie.
Ds. Wever wil echter niet als no
toire autohater te boek staan. "Ik
heb een rijbewijs en ik heb ook
zelf wel een auto gehad. Ook hier
in Woudsend maak ik noodge
dwongen nog wel eens gebruik
van een auto. Soms kan het ge
woon niet anders en dan zijn er
gelukkig gemeenteleden die
graag bereid zijn om hun auto af
te staan wanneer het voor kerke
lijke zaken onontkoombaar is. Ik
ben dus niet tegen de auto op
zich. Het kan best zijn dat we op
een dag besluiten er toch weer
een te nemen. Het gaat me vooral
om de mentaliteit van de meeste
autobezitters en de kwalijke ef
fecten daarvan op onze samenle
ving".
Tjitte Wever (38), predikant van
een hervormd-gereformeerde fe
deratie, beschouwt zichzelf als
een exponent van de evangeli
sche beweging. "In mijn studen
tentijd in Kampen raakte ik be
trokken bij hét wérk van Youth
for Christ, waar ik ook mijn
vrouw heb leren kennen. Ook lar
ter heb ik veel contacten gehou
den in evangelische kringen bin
nen en buiten de gevestigde ker
ken".
V erontwaardiging
Ds. Wever is echter allesbehalve
kritiekloos als het om de evange
lische beweging gaat. "Waar ik
me aan stoor is de selectieve ver
ontwaardiging die je bij veel men
sen aantreft. Aan de ene kant v$n
de kerk windt men zich alleen op
over maatschappelijke en econo
mische misstanden en aan de an
dere kant hoor je alleen maar pra
ten over abortus en euthanasie. Ik
wil die twee kanten met elkaar
verbinden. Wie verontrust is over
de aantasting van de schepping,
moet ook wakker liggen van de
verminderde eerbied voor het
menselijk leven".
De autoverslaving heeft alles te
maken met die verminderde eer
bied, vindt de Woudsender predi
kant. En helaas is die verslaving
onder kerkmensen niet minder
dan bij anderen. "Ook van predi
kanten wordt vanzelfsprekend
aangenomen dat ze over een auto
beschikken. Wanneer ze mij bel
len voor een preekbeurt en ze ho
ren dat ik met de bus kom, is het
meestal even stil aan de andere
kant. Het automobiele denken
heeft ons in de greep".
Angstaanjagend
"Ik merkte dat zelf ook toen ik
voor het eerst zonder een auto
kwam te zitten. Op allerlei manie
ren blijk je gebonden te zijn aan
dat ding. Er word! enorm veel ge
praat over de auto. Het is niet al
leen de samenleving die een af
god maakt van 'de heilige koe', de
mensen zijn zelf ook helemaal in
de ban. De auto heeft jou, mis
schien wel meer dan jij de auto
hebt. Hoeveel mensen zijn er niet
die de auto aanhouden hoewel ze
hem eigenlijk niet kunnen beta
len. Dat betekent een enorme
aanslag op de bestedingen, ter
wijl er bezuinigd wordt op andere
nuttige en nodige dingen".
Een verslaving. Anders kan het
nauwelijks genoemd worden.
Want zou leven zonder auto of se
lectiever gebruik van de auto echt
zo moeilijk zijn? Ds. Wever vindt
van niet. "Het is een kwestie van
goed organiseren en afspraken
maken. Lopend en op de fiets kun
je ook veel doen. Let maar eens
op hoe vaak de auto gebruikt
wordt voor kleine ritjes. Mensen
zijn ook erg slordig in wat ze
doen. Wanneer je je activiteiten
wat beter voorbereidt kun je een
heleboel dingen wat efficiënter
doen. Niet voor iedere boodschap
apart op weg, maar even wat be
ter nadenken en in één keer meer
dere klusjes doen".
"Je kunt je heel goed instellen
op een leven zonder auto. Wan
neer ik naar het ziekenhuis in
Sneek moet, kan ik met de bus. Je
bent wat langer onderweg en je
moet zorgen datje op tijd vertrekt
en weer teruggaat, maar daar
staat tegenover dat je de gewon
nen tijd kunt gebruiken om te le-
De problemen ontstaan vooral
daar waar de samenleving slecht
berekend blijkt te zijn op autoloze
mensen. "Ziekenhuizen en ande
re openbare gebouwen die ver
van stations worden gebouwd,
bijeenkomsten die gehouden
worden op plaatsen waar je alleen
met de auto vlot kunt komen,
slecht openbaar vervoer. Hoe
kleiner en meer afgelegen het
dorp is waar je woont, des te
moeilijker het wordt".
Motieven om het autogebruik
drastisch te beperken zijn er na
tuurlijk genoeg. Ds. Wever vertelt
hoe hij in zijn tijd als predikant in
Meerkerk met eigen ogen heeft
kunnen zien hoe de Randstad ge
leidelijk dichtslibt. "Toen we er
begonnen was net de nieuwe Lek-
brug in gebruik genomen, waar
door de files bij Vianen moesten
ophouden. Later kwam de om
streden weg door Amelisweerd
bij Utrecht klaar. Maar in een
paar jaar tijd nam het verkeer zo
gigantisch toe dat de A27 alweer
te druk werd. Als ik midden in de
nacht wakker werd, hoorde je nog
het constante geraas van het ver
keer. Ik vond het een angstaanja
gende gedachte dat die stroom
auto's nooit eens ophield".
Erg idealistisch
Het artikel in het kerkblad heeft
ds. Wever tot nu toe alleen posi
tieve reacties opgeleverd. Maar
de gemeenteleden die reageer
den, moesten stuk voor stuk toe
geven dat ze er nauwelijks een ki
lometer minder door zullen rij
den.
Wever: "Ik weet dat er in Ame
rika kerken zijn waar men besloot
gezamenlijk een auto aan te
schaffen om hét gebruik ervan
met elkaar te delen. Misschien
zouden we in Nederland ook eens
zoiets moeten overwegen, al is dat
misschien erg idealistisch ge
dacht. Het zou een stimulans zijn
om de auto alleen te gebruiken als
het echt nodig is".
Ds. Wever hoopt dat hij met
prikkelende opmerkingen over
de auto wat bezinning op gang
kan brengen. "Als het goed is le-
Ds. Tjitte Wever: "Ook van predikanten wordt vanzelfsprekend c
genomen dat ze over een auto beschikken. Wanneer zé mij bellen i
een preekbeurt en ze horen dat ik met de bus kom, is het meestal even
aan de andere kant". (fotc
christenen uit de geestelijke geheel anders: gij hebt Christus
3 ge- ten. Zijn we echt anders of hobbe-
alle- len we in alles mee met wat de sa-
dag. Staat er niet in de Bijbel 'Gy menleving ons voorschrijft?".
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Bouhuys, 11.45 oec. sludentendienst, 7 ds. Al-
blas: Marekerk 10 ds. Driebergen (Katwijk a.
Zee), 5 ds. De Boo (Zierikzee); Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds. Koolstra; Oecumenische ge
loofsgemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 9.30 ds. Alblas, 11.15 ds. Alblas en pas
toor Van Well; Bethlehemkerk (Driftstr.) zie Pe-
trakerk; Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Hortensius; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds.
Dronkers; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 pas
teur Ribs; 'Stevenshof' (rk kerk Haagse
Schouw) 11 kand. theol. mevr. K. v.d. Broeke.
Acad. Ziekenhuis 9 rk dienst, 10.15 ds. Van
Beinum. Diakonessenhuis elke zat. 10.30 rk.
dienst, morgen 10.30 ds. Van Achterberg.
Endegeest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vre-
deskerk zie herv. gem.; Petrak, (Surinamestr.
zijzaal) dovendienst mevr. Rip; Oude Vest
Maranathak. zie herv. gem.; Bevri|dingsk. zie
herv. gem.; bejaardenhuis Groenhoven 10 ds.
Hemmes; Merenwijk zie herv. gemeente. Ge
ref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 dr. Arntzen.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 10 en 5 ds. Den
Hertog. Geref. Gem. (zie onder Leiderdorp).
Geref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.)
11.30 en 5.30. Evang.-Luth. Gem. (Hoogl.
Kerkgr.) geen opgave. Doopsgez.-Remonstr.'
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30 ds. De
Clerzq (Arnhem). Baptistengemeentè (aula
'Nieuweroord', Rijnsburgerweg 124) 10 ds.
Van Diggelen, 7 ds. Agtereek. Evang. Ge
meenschap (Middelstegr. 3) 9 evang. A. Meu-
lenberg, 10.30 evang. W. Smit. Evangeliecen-
trum-Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lammer
markt) 10. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr. El-
kerbout. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 16.30 (laatste zondag van
de maand 5 u.). Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd.
24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevendedag-adventisten
('De Ontmoeting', Noordhofland V.schoten)
elke zat. 10 tot 11 bijbelstudie. 11 tot 12 predi
katie. Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10.30. Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl.) 9.30, 16.30 en 11.20. Oud-Ka-
th. K. (Zoeterw.singel) 10. Rooms-Kath. K.
Haagweg zat. 7, zo. 10.30; Herensingel zat. 7,
zo. 9.30 en 11Rijndijk (Stevenshof) zat. 7, zo.
9.30; Steenschuur zat. 7, zo. 8.30,10,11.30,6
en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11
Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 10.30 en 12.15; Meren
wijk zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwou-
de).
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds. Geuze
(Noorden), 7 ds. Zoeteweij (Berkel Rodenrijs).
Geref. Kerk 10 ds. Wijngaarden, 6.30 ds. F.J.
de Boer. Chr. Geref. Kerk 9.30 ds. G.P.M. v.d.
Linden, 3 ds. D. Visser. Rk Kerk zat. 7, zo.
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Hen/. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds. Jonkman, 5 ds. Moll (dienst
verst, gehand.); Kruiskerk 10 ds. P.C. 't Hooft;
Opstandingskerk 10 ds. Ommering, 6.30 ds.
P.C. 't Hooft; G. Herderkerk 10 ds. Nieuwen-
huis en 6.30 ds. Lapré; De Bron 9.15 ds. Del
haas, 10.30 ds. Moll, 6.30 geen dienst; Ashram
(Marsdiep) 10 ds. G. Mulder; Oudshoornse
kerk 10 ds. Ter Bals; Sionskerk (Meteoorlaan)
9.30 ds. Ouwendijk, 6.30 ds. Tromp (Maars-
sen). Geref. Kerk Mar.kerk 10 drs. Biewinga
(Sassenheim), 6.30 ds. H.P. de Goede (Waar
der); Salv.kerk 10 ds. F.J. de Boer. Geref. K.
Vrijg. (school Bospark, Beatrixl. 4) 9.30 en 5
ds. Room. Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 en 4.30 kand. H. v. Winkelhof. Chr. Geref.
Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30 dienst des Woords,
2.30 ds. B. de Romph. Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Molen-
werfstr. 1) evang. P. Smit en 6.30 Sj. Verkerk.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10 N.
Van Gemeren 6.30 ds. C. de Jong. Volle-
evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) D.
van Steenis. Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgen-
stersch. Briljantstr. 1) 10. Christengemeente
'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) 10. Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7
(laatste zondag van de maand 5 u.). Remonstr.
Gem. (Van Mandersloostr. 36) 10 dr. Met
ering. Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Bron
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6 ds. J.
Boer. Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoek
steen'), Schweitzerstr.-Bernhardstr.) 10 drs.
Zomers. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. A. B. van
der Heiden.
BOSKOOP': Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds. G.
de Jong, 6.30 ds. Haitsma; De Stek 9.30 ds.
Haitsma. Geref. K^rk 9.30 en 5. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 5 ds. Groenleer. Geref. Gem.
9.30 leesdienst, 3.30 ds. Rietdijk. Volle Evang-
.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijnstr. 83) geen
opgave.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 10.30 kand.
Rodenburg (Katwijk a. Zee), 6.30 ds. Ter Bals
(Alptien a.d. Rijn). Geref. Kerk 9 ds. Huisman,
5 ds. Verschoor (Rijnsburg). Rk Kerk: dorp zat.
7, zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7, zo. 11Rijndijk
zo. 9.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10. Rk Kerk zat.
Bergman. Herv. Gem. 'De Rank' (aula P.
Groen-college Pr. Frederikdreef 15) ds. H.B.
van 't Hof (Voorhout). Geref. Kerk Vr.kerk 10
ds. Mink, 5 ds. Ribberink (Rijnsburg); Triumfa-
tork. 10 kand. Berghuis (A'dam), 5 ds. Van
Breevoort. Geref. K. Vrijg. 8.30 ds. Geelhoed
(Den Haag), 4.30 ds. Grutter (Rijnsburg). Ned.
Geref. K. (aula. Bestevaer-mavo) 9.30 ds.
Zwarts, 7 kand. H. van Winkelhoff. Chr. Geref.
K. 10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Geref.
Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds. Van den Belt. Ge
ref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5 leesdienst,
dinsd. 7.30 ds. Harinck. Geref. Gem. in Ned.
(Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem. (Voor-
str. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 10 br. M. Stam (Geleen).
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds. Van 't Hof (Woubrugge) gem. dienst, 7 ds.
Bade gem. dienst. Geref. Kerk 10 hr. De Heer
(R'dam).
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds. Doesburg (HA), 6.30 ds. Van
den Born; Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. Van
den Bom. Leythenrode 10 pater Poelma. Elis.-
ziekenhuis 10 rector Vijftigschild. Geref. Ge
meente Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10
en 4.30 ds. Boogaard. Bapt.gem. (wijkgeb.
Zijlkw.) 10. Rk Kerk zat.'7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Schilt. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. C. van der Kooi, 7 ds. De
Reus (Ter Aar). Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en
des Woords, 7 ds. Bouw (Urk). Remonstr.
Gem. 1Q ds. N. van Gelder. Evang. gem. (ver-
gebouw 'De Rank', Regthuysplein) 12 nam.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds. Gijsbertsen (Zoetermeer), 6 cfs.
Wuister (Schiedam); Ontm.kerk 10 ds. H. v.d.
Bank (Ede), 6.30 ds. Bogaard (Katwijk aan
Zee). Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-college)
zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. Bree
voort, 5 ds. Mink. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. Visser, 6 ds. Ten Voorde; O. Kerk 10 ds.
Sjollema, 6 ds. Volk; Ichthusk. 10 ds. Smaling,
6 ds. Vroegindeweij; Pniëlk. 9.30 ds. Volk, 6 ds.
Sjollema; Maranathakerk (Rijnsoever) 10 ds.
Christ. 6 ds. Hovius. Overduin 2.15 hr. E.J.
4.30 leesdienst. Ned. Geref. Kerk (Salvato-
ri) 10 ds. Brink (Haarlem), 5 ds. Compagnie
(Zaandam). Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds. M.
Drayer. Geref. Gem. 10 en 4 ds. De Gier (Den
Haag). Evangeliegemeente (Heereweg 52a)
9.45 M.A. Brands. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7,
zo. 10 en 11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 10.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 9 en 10.15; Engelbew.
zat. 7, zo. 10.30.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
Van Mourik (HA). Geref. Kerk 9.30 ds. Hanen-
burg (Voorburg). Chr. Geref. Kerk 9.30 dienst
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Heijting
(Oude Wetering), 6.30 ds. Van der Hoeve
(Rijnsaterwoude). Geref. Kerk 9.30 ds. Moet
(Woerden), 7 ds. S. de Jong (Woerden). Rk
Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 prof.
Graafland (Gouda), ds. Smaling (Rijnsburg).
Geref. Kerk 9.30 ds. Knol (Haarlem), 4.30 ds.
Kraan. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. G.
van Roekei. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Van Walsum
(Uitwijk), 7 ds. Wüllschleger (Den Haag). Ge
ref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr. Schreuder, 7 ds.
Brederveld (Hilversum). St. Martinusparochie
za 7, zo 9 en 10.30.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds. Schram, 5 ds. C. van
Duin; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Ruitenburg, 5 ds.
Elgersma, De Rank (Golfbaan) 10 ds. C. van
den Bergh. Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.)
10 ds. J.J. Kuiper; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. El
gersma (HA), 7 ds. Ruitenburg (HA). Kapel W.
v.d. Bergh-stichting 11 ds. R.E. v.d. Wal (Hou
ten). 'Sole Mio' 9 ds. Ruitenburg. Ned. Prot.
Bond (aula O.Zeew.) geen dienst. Rk Kerk Zee
zat. 7, zo. 10.30; Binnen zat. 7, zo. 9.30 en 11
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds. Ger
mans; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Victork.
zat. 7, zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7, zo. 9 en
10.30: De Zilk zat. 7, zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10 ds. Da
Costa; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 prof.
Sperna-Weiland (R'dam). Geref. Kerk 10 ds.
G.J. de Bruin. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schil
derschool) 9.30 en 4.30 ds. J.W. v.d. Jagt
(Hoofddorp). Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45
ds. W. v.d. Veen (Maassluis), 4 ds. W. Janse
(HA). Van Wijckerslooth 4 ds.d Da Costa.
Endegeest 10 pater Boshouwers. Volle-evan-
geliegem. (Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk
zat. 7, zo. 9 en 10.301
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds. Heijting. Geref. K. 9.30 hr. Volker (Am
stelveen), 6.30 ds. DJ. de Lange (Aalsmeer).
Remonstr. Gem. geen dienst. Rk Kerk zat. 7,
zo. 10 en 11.30.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Labrentiuskerk 9.30
ds. Wagter, 5.00 ds. Dee (Ellecom-De Steeg);
Bethelkerk ds. P. de Bruin (Maarn), 3 ds. Sma
ling; Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds. Verschoor,
5 ds. Terpstra; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds
Terpstra, 5 ds. Snel; Maranathakerk 9.30 ds.
Snel, 5 ds. Huisman (Hazerswoude). Geref.
Kerk Vrijg. 10 kand. Geersing, 5.15 leesdienst.
Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. De Joode (Ede).
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 evang. J.
grondslag (kerkgeb. 'Rehoboth', A. van Leeu-
wenhóekkade) 9.30 en 6.30 ds. Van Kooien.
Hulp en Heil-kerk ('Schakenbos', Leidschen-
dam) 10ds. Boonstra. Geref. Kerk 10ds. Lede
gang. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5 ds.
Burger. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30; M.
Godskerk. zat. 7, zo. 10. Kerk van Engeland
(British school in The Netherlands, J. v. Hoof-
laan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Versprey, 5 ds. Maasland; Hoeksteen 9.30 ds.
v.d. End, 6.30 ds. Schipaanboord; Bethelk.
9.30 ds. Schipaanboord, 5 ds. C.C. de Jong
(Zoetermeer); Rehoboth-school 9.30 ds. C.C.
de Jong; Imm.kerk 10 kand. Tromp (Leiden), 5
drs. Houwelingen-Verdonk. Geref. Kerk
Kruisk, 10.15 en 5 ds. De Moor; Ontm.kerk
9.30 ds. A. Verdoorn. Geref. K. Vrijg. (Kruis
kerk) 8.30 en 2.45 ds. Hoogendoorn. Chr. Af-
gesch. Gem. 9.30 en 5 ds. Van der Want. Oud-
Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en 6.30
leesdienst. Remonstr. Gem. 10 ds. Laforet
(R'dam).
i Duin. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30 ds. Vol-
lebregt. Geref. Kerk 10 hr. De Ridder, 7 ds. Bie
winga (gez. in herv. kerk). Chr. Geref. K. 10 en
5 ds. J.M. Aarnoudse. Ned. Prot. Bond (Jul-
.laan 17) geen dienst. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds. Stam.
Geref. Kerk 9.30 ds. De Reus, 6.30 ds. Aal-
ders. Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk
Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem.-10 dr. C. Vermeu
len, 6.30 prof. A. van de Beek. Geref. Kerk 9.30
prof A. van de Beek, 6.30 drs. Oegema. Geref.
K. Vrijg. 8.30 ds. Geelhoed.
VOORHOUTHerv./Geref. Kerkgemeenschap
10 ds. Brokerhof (Anna Paulowna). Rk Kerk
zat. 7, zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
en 7 ds. Schaap; De Ontmoeting (Noordhof
land) 10 ds. De Zwart. Herv. evang. op geref.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds.
Steenstra, 4.30 ds. Van Campen (Woerden);
Kievietk. ('Samen op weg') 10 ds. mevr. Janse-
De Jonge; Messiask. 10 afscheidsdienst ds.
Van Waasbergen; Dorpscentrum 9.30 ds. Van -
Dis. Geref. Kerk Zijllaan 10 prof. Weijland (Lun-
teren), 7 mevr. drs. Bergsma (Den Haag). Ned.
Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds. Fockema An-
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 hr. Goedhart
(Nieuwkoop), 6.30 ds. Koelewijn. Geref. Kerk
9.30 ds. Aalders, 6.30 ds. C. van der Kooi (Lei-
muiden). Ned. Prot. Bond (De Wijk, Schoolstr.
20) geen dienst. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds. Haitsma
(Boskoop), 6.30 ds. Ouwendijk (Alphen). Ge
ref. Kerk 10 hr. Wallinga (Leiderdorp), 6.30 dr.
Fernhout (Alphen). Remonstr. Gem. ds. Went-
v.d. Vring (f
