'Biotechnologie dient alleen
de winst van multinationals'
'Doorbraak van goedkoop
geneesmiddel blijft nog uit'
Jury vindt niets ter verdediging van Jim Bakker
Reportage
Socioloog Ruivenkamp onderzocht troetelkind" wetenschap
PAGINA 2
VRIJDAG 6 OKTOBER 1989
AMSTERDAM Biotechnologie is het nieuwe troetelkind
van de westerse wetenschap. De mogelijkheden lijken on
begrensd. Wuivende korenvelden in nu nog dorre zand
vlaktes, planten die geen bestrijdingsmiddelen nodig heb
ben en uitbanning van de honger in de wereld zijn maar een
paar aanlokkelijke vooruitzichten. De socioloog Guido Rui
venkamp wil een flinke bres slaan in deze luchtkastelen
met zijn proefschrift 'De invoering van de biotechnologie in
de agro-industriële produktieketen', waarop hij vandaag
promoveert aan de Universiteit van Amsterdam.
sten en verwerken vast. Bovendien
zijn de planten dankzij biotechnolo-
gische ingrepen beter bestand te
gen de bestrijdingsmiddelen die
hetzelfde bedrijf verkoopt.
Naar verwachting komt volgend
jaar bijvoorbeeld een nieuw soort
mais op de markt die resistent is te
gen Round-Up, een van de meest
gebruikte herbiciden. Dit is een
produkt van het Amerikaanse be
drijf Monsanto. Verder sleutelt
Monsanto enthousiast aan een nieu
we sojaboon, die bestand is tegen
atrazine, een produkt van de be
langrijkste concurrent Ciba-Geigy.
Amerikaanse boeren verbouwen
vaak afwisselend soja en mais. Maar
de opbrengst van de soja vermin
dert door de resten van het gif atra
zine, die in de bodem achterblijven.
Atrazine wordt gebruik tijdens de
mais-teelt.
Rijk en arm
Anderzijds verliezen de boeren
meer en meer het zicht op hun afzet
markten, omdat het zelfde eindpro-
dukt op meerdere manieren ge
maakt kan worden. Een goed voor
beeld noemt Ruivenkamp suiker en
zoetstoffen. Een nieuw enzym kan
mais omzetten in fructose, een zoete
De euforie over de biotechnologie is
volgens Ruivenkamp, die momen
teel verbonden is aan het Studie
centrum voor Technologie en Be
leid/TNO, misplaatst. "Dat zeven
honderd miljoen mensen honger lij
den is een gevolg van de bestaande
machtsverhoudingen in de wereld.
De nieuwe technologie doorbreekt
die verhoudingen niet, maar vormt
er juist een afspiegeling van", aldus
de promovendus.
door
Jolke Oppewal/IPS
Dat neemt niet weg dat de vindin
gen tot ingrijpende wijzigingen in
de internationale arbeidsverdeling
leiden, te vergelijken met de in
vloed van de micro-elektronica in
de afgelopen twee decennia. Rui
venkamp spreekt van een revolutie
van bovenaf, gestuurd door multi
nationale bedrijven zoals het Brits-
Nederlandse Shell, het Zwitserse
Ciba-Geigy en het Amerikaanse
Pioneer Hi-Bred.
Milj ardenhandel
De moderne biotechnologie omvat
een hele reeks technieken. Ge
meenschappelijk kenmerk is dat de
mens de natuur naar zijn hand zet
en gebruikt voor het maken van al
lerlei produkten. Met behulp van
enzymen is het bijvoorbeeld moge
lijk biologisch materiaal op te bou
wen en af te breken in de basisbe
standdelen, eiwitten, vetten, sui
kers en koolhydraten.
Een tweede vondst is het over
brengen van erfelijk materiaal van
het ene organisme naar het andere,
zodat er cellen met hele nieuwe ei
genschappen ontstaan. Tot dusver
was het een moeizame en tijdroven
de klus via kruising nieuwe varië
teiten te ontwikkelen. Dat proces
verloopt nu veel sneller.
Een variant is de weefselkweek
techniek, die een explosieve op
mars doormaakt. Uit een stukje cel
weefsel van een plant wordt een
grote schare duplicaten opge
kweekt, die exact dezelfde eigen
schappen hebben. Een aardappel
plant kan zo in een jaar twee mil
joen nakomelingen krijgen.
De gevolgen van al deze vernieu
wingen zullen vooral in de land
bouw te merken zijn. De verwachte
jaarlijkse omzet van biotechnologi-
sche produkten in deze sector be
draagt naar schatting dertig miljard
dollar. Bij de chemicaliën gaat het
om tien miljard, bij de geneesmid
delen om vijf miljard.
Nieuwe sojaboon
De boeren, zowel in de rijke landen
als in de Derde Wereld, komen vol
gens de promovendus steeds verder
in de greep van het bedrijfsleven,
dat de technologie uitdoktert en
controleert. De onafhankelijke boer
maakt ruim baan voor een arbeider
in de open lucht, die een machteloze
schakel is tussen zijn leveranciers
en zijn afnemers.
Een klein aantal internationale
bedrijven gaat het werk van boeren
waar ook ter wereld op afstand con
troleren, meent Ruivenkamp. In het
genetisch programma van de plant
ligt het tijdschema voor zaaien, oog-
In het genetisch pro
gramma van de plant
wordt het tijdschema voor
zaaien, oogsten en ver
werken vastgelegd. Boe
ren, zowel in de rijke lan
den als in de Derde We
reld, komen zo steeds meer
in de greep van een klein
aantal internationale be
drijven, die de technolo
gie uitdokteren en contro
leren. (foto GPD)
siroop die de frisdrankfabrikanten
nu op grote schaal gebruiken. Daar
naast zijn er nieuwe biochemische
zoetmakers op de markt, zoals as-
partaam, die zo uit de fabriek ko
men.
"Boeren overal ter wereld wor
den meer en meer tegen elkaar uit
gespeeld. Zijn er maisoverschotten
dan kunnen de producenten van
rietsuiker het wel vergeten. Wordt
de mais te duur dan grijpen de fabri
kanten terug op rietsuiker en de
prijs van zowel mais als rietsuiker
staat onder druk door de aspar-
taam".
Deze toenemende uitwisselbaar
heid van grondstoffen zet het hele
oude denken over prijsvorming op
de markt op zijn kop. "De prijs van
suiker en internationale overeen
komsten daarover doen er niet zo
veel meer toe. De ontwikkeling van
bijvoorbeeld een enzym dat suiker
uit afval kan produceren is van veel
groter invloed". Soortgelijke ont
wikkelingen treffen de markt voor
veevoer, spijsolie of zelfs alcohol en
bezine.
"De biotechnologie doorbreekt
de strikte scheiding tussen indus
triële sectoren als voedsel en ener
gie. Van gewassen als rietsuiker
kun jé ethanol maken, dat dienst
kan doen als brandstof voor auto's.
In Brazilië gebeurt dat al op grote
schaal. De voedselprijs raakt direct
afhankelijk van de olieprijs. Om de
energiehonger van de rijken te stil
len wordt voedsel aan de armen ont
trokken".
Realist
Bij de Nederlandse boerenorganisa-
ties begint langzaam het besef door
te dringen dat de oude
belangenbehartiging in de toe
komst niet meer werken, signaleert
de promovendus. "Toen ik in 1984
met mijn onderzoek begon interes
seerde het onderwerp ze niet. Nu
hebben ze stuk voor stuk een of
meer specialisten in huis. Dat is een
verheugende ontwikkeling. Maar
duidelijke uitspraken over de bio
technologie gaan de bonden en ook
de politieke partijen nog steeds uit
de weg".
Komen de Nederlandse boeren al
in de knel, hun collega's in de Derde
Wereld hebben nog minder te ver
wachten van de invoering van bio
technologie, vreest Ruivenkamp.
Rijke landen zijn meestal econo
misch wel in staat zich snel aan een
veranderende omgeving aan te pas
sen, arme landen missen die flexibi
liteit.
Bovendien speelt de beschik
baarheid van kapitaal een grote rol:
"Neem de vervuiling. In het Westen
is dat een groot probleem en dus
wordt er veel geld ingestoken om
oplossingen te verzinnen. Een daar
van is een enzym dat een deel van
het vuil omzet in eiwitten. Die kun
nen verwerkt worden tot mengvoer,
waarvan dan minder invoer nodig
is. Zo kan een milieumaatregel in
Nederland de producenten in de
Derde Wereld schaden".
Ruivenkamp reageert geprikkeld
op de vraag of zijn kijk op de bio
technologie niet al te somber en
pessimistisch is: "Ondanks grote
voedseloverschotten lijden 700 mil
joen mensen honger. Waarom krij
gen dan critici van het huidige
voedselsysteem steeds te horen dat
ze pessimistisch zyn. Ik ben realist.
Ik kan het toch niet helpen dat de
werkelijkheid niet vrolijker is".
Verschuren: "Schaf de medicijnknaak af als de patiënt zijn voorkeur laat uitgaan r
ze geneesmiddelen".
Voorzitter Prodifarma: OPA mislukt
KATWIJK - Het is voor apothe
kers niet aantrekkelijk genoeg om
goedkope, merkloze medicijnen te
verkopen inplaats van de duurdere
merkprodukten. "Elke apotheek
heeft dan wel een contract met de
verzekeraar dat hij zo goedkoop
mogelijk geneesmiddelen moet in
kopen, maar dat is een achterhaalde
gedachte. Want hij moet niet alleen
bekend zijn met de namen van het
merkloze middel, hy zou tevens
doktoren en patiënten er op attent
moeten maken dat er goedkopere
medicamenten zijn met dezelfde
werkzame stoffen. Om dat te kun
nen doen hebben de apothekers
meer mankracht nodig. En die kost
geld".
door
Jan Westerlaken
Dat zegt directeur rhr. Eric Ver
schuren van Katwijk Farma bv, te
vens voorzitter van Prodifarma, het
overkoepelend orgaan van bedrij
ven die merkloze medicijnen pro
duceren. De verkoop van dergelijke
geneesmiddelen, waarop geen oc
trooi meer rust, blijft sterk achter
bij de verwachtingen. Vorig jaar
verdubbelde de omzet nog en de
verwachting was dat de groei dit
jaar ten minste 20 procent zou be
dragen. Maar over de eerste helft
van dit jaar is 'slechts' zeven pro
cent meer omgezet, terwijl de ver
koop van merk-geneesmiddelen, te
gen de bedoeling in, met zo'n 13
procent toenam. Van een doorbraak
ten gunste van het merkloze ge
neesmiddel is geen sprake.
Een tegenvaller, en niet alleen
voor Prodifarma, meent Verschu
ren. Want er komt zo weinig terecht
van de kostenbesparing van 420
miljoen gulden, die de regering
voor ogen had toen zij met ziekte
kostenverzekeraars, farmaceuten
en fabrikanten het Omni Partijen
Akkoord (OPA) sloot. Met die 13
procent meer-omzet is een slordige
300 miljoen gulden gemoeid. Aan
de hand van deze cijfers, uit een nog
niet gepubliceerd rapport, conclu
deert Verschuren dan ook dat de
poging om de kosten van genees
middelen via afspraken aan banden
te leggen in feite is mislukt.
Die conclusie is wat voorbarig. In
het OPA, dat sinds april van kracht
is, hebben fabrikanten en apothe
kers de kostenbesparing van 420
miljoen (over de periode tot eind
1990) gegarandeerd. Mocht inder
daad blijken dat dit niet lukt, dan
zullen er andere, aanvullende maat
regelen getroffen moeten worden.
Eind deze maand, als de bij het ak
koord betrokken partijen rond te ta
fel gaan zitten, zal daarover meer
duidelijkheid zijn.
Prikkel
Voor Verschuren staat nu al vast dat
de doelstelling niet zal worden be
reikt. Hij wijt dat aan het ontbreken
van een prikkel om dure genees
middelen te vervangen door goed
kope.. Die prikkel was er voorheen
wel, toen de zogenaamde eenderde
tweederde regeling nog van kracht
was. Volgens die regeling, inmid
dels verboden door de Europese
Commissie, ging eènderde deel van
het prijsverschil tussen merkloze-
en merkartikelen naar de apotheker
en tweederde deel naar de verzeke-
Verschuren: "Laten we reëel zijn.
De apotheek is een bedrijf. Wil je
dat naar behoren laten draaien, dan
moet er geld zijn. Als wij de apothe
ker een aantrekkelijk percentage
van de merkloze medicijnen kun
nen bieden, dan wordt hij daardoor
geprikkeld die aan te schaffen. De
enige methode om die apotheker
warm te laten lopen voor goedkope
medicamenten, is geld. Maar dan
moet het ons wel worden toege
staan die zogenaamde stimulantia
(eenderde-tweederde) te mogen
verstrekken".
Prodifarma, met Eric Verschuren
voorop, is naar de Europese Com
missie gestapt met het verzoek wat
aan de stagnerende omzet te mogen
doen. "We hebben nu de beschik
king over cijfers waarmee we kun
nen aantonen dat er geen stijging
meer is. Om de merkloze genees
middelen weer in de lift te krijgen
zou de Europese Commissie ons
toestemming moeten geven om de
apotheker wat meer aan deze medi
cijnen te laten verdienen".
Verschuren verwacht over pak
weg een maand bericht van de Eu
ropese Commissie, als de cijfers van
het Omni Partijen Akkoord offi
cieel bekend zijn gemaakt. "Ik heb
goede hoop dat we terug mogen
naar de eenderde-tweederde-rege
ling. Want die is verlaten in ruil voor
het verlagen van de prijs van merk
produkten. Maar daar is vooralsnog
weinig van terecht gekomen, gezien
die omzetstijging van 13 procent".
30 procent
Feit is dat er nog altijd geen door
braak is van merkloze geneesmid
delen, die om twee redenen goed
koop kunnen worden geleverd: de
producenten hoeven door het verlo
pen van de octrooien geen onder-
zoeks- en ontwikkelingskosten te
berekenen en bovendien hebben ze
geen uitgebreid apparaat nodig om
nieuwe pillen, poeders of drankjes
bij de artsen te introduceren. De ge
neesmiddelen kunnen rechtstreeks
aan de apotheker worden verkocht.
De prijzen liggen 30 procent on
der die van de merkmiddelen en be
zuinigingen, aldus Verschuren,
moeten dus worden weggehaald bij
de merkartikelen. "Als dat niet lukt,
moeten de ziekenfondsen en de par
ticuliere ziektekostenverzekeraars
de premies drastiscfcLverhogen. In
derdaad, het komt er op neer dat de
consument betaalt. Te gek, want de
goedkope geneesmiddelen worden
nota bene in Nederland geprodu
ceerd".
Dat de apothekers niet kiezen
voor goedkope merkloze medicij
nen komt ook doordat het artsen
zijn diè de geneesmiddelen voor
schrijven. Op die artsen richten de
merk-fabrikanten dan ook hun pij
len. Volgens Verschuren zou dat
probleem uit de wereld zijn als de
arts uitsluitend de grondstoffen van
een geneesmiddel op het recept ver
meldt en niet de merknaam. "Het
gaat tenslotte om de werkzame stof
fen in het medicijn. Dan laat je de
apotheker de keuze maken wat hij
geeft en zou hij voor de goedkopere
uitvoering kunnen kiezen. Op die
manier kun je de kosten in de ge
zondheidszorg in de hand houden,
lijkt mij".
Medicijnknaak
Behalve zijn verzoek bij de Europe
se Commissie heeft Eric Verschu
ren nóg eén pijl op zijn boog. En wel
deze. "Waarom laten ze de patiënten
het verschil tussen goedkope en du
re medicijnen niet zelf bijpassen?
Sinds kort kent Duitsland die regel
ook. De patiënt maakt dan zelf de
keuze. Kiest hij voor duur, dan kost
hem dat geld. Dat voelt de patiënt
direct in zijn portemonnee. In Ne
derland zou je kunnen beginnen
met het afschaffen van de 'medi
cijnknaak' els de patiënt zijn voor
keur laat uitgaan naar het goedko
pere merkloze geneesmiddel".
De bekende Amerikaanse te
levisiedominee Jim Bakker is
gisteren niet alleen schuldig be
vonden aan oplichting, de fede
rale jury in Charlotte (Noord
Carolina) heeft zelfs niets posi
tiefs in hem kunnen vinden.
Bakker heeft zijn aanhangers
voor in totaal 158 miljoen dollar
opgelicht en zich allerlei luxe
artikelen aangeschaft, zoals
Rolls-Royces, gouden baden en
diamanten.
De voorzitter van de jury, Ricky
Hill, zei over Bakker: "Hij was
een man die geroepen was door
God. Maar uiteindelijk kon hij
niet tegen de verleiding van al het
geld op. We hebben gekeken of
zijn verdediging iets positiefs
voor hem opleverde, maar we
konden niets vinden".
Bakker zelf bleef tamelijk on
bewogen, toen de jury haar oor
deel gaf. In juridische termen ge
sproken, werd Bakker op 24 pun
ten schuldig bevonden. Dat kan
hem een gevangenisstraf van
maximaal 120 jaar en een boete
van 5 miljoen dollar opleveren.
De rechtbank zal op 24 oktober
zijn strafmaat bepalen. De advo
caat van Bakker heeft aangekon
digd dat hij in beroep zal gaan.
De aanklagers hebben de 49-ja-
rige tv-dominee neergezet als
n leugenaar van wereldklas-
die zijn volgelingen miljoe-
uit de zak heeft geklopt. Ter
wijl zijn tv-station PTL (Praise
The Lord Loof de Heer) in gro
te financiële moeilijkheden ver
keerde, gebruikte hij in totaal 3,7
miljoen dollar voor de aanschaf
van aardse goederen zoals een
hondehok met airconditioning en
een douchegordijn van 500 dollar.
De jury achtte Bakker schuldig
aan fraude met kaartjes voor
overnachtingen in zijn gods
dienstig themapark in Fort Mills.
Voor duizend dollar konden ko
pers van een kaartje drie nachten
doorbrengen in een van de hotels
van het park. Maar volgens de
aanklacht heeft Bakker tweemaal
zoveel kaartjes verkocht als er in
de hotels ruimte was.
Bakker zelf zei na de uitspraak
nog steeds van zijn onschuld
overtuigd te zijn. Hij sprak over
zichzelf als "een man van God",
die weinig of geen kaas heeft ge-
geten van zakelijke aspecten. "Ik
blijf mijn geloof in God behou
den, en ga nu naar Tammy", aldus
Baker die op een borgtocht van
250.000 dollar voorlopig op vrye
voeten werd gesteld.
Tammy zei na afloop tegen de
samengestroomde Amerikaanse
pers, dat het echtpaar naar Flori
da zal gaan, waar de Bakkers, om
geven door een kleine kring ge
trouwen, zich nog steeds met
evangelisatiewerk bezighouden.
Ze zong buiten het gerechtsge
bouw van Charlotte een religieus
lied om aan te tonen, dat ook zij
haar geloof behouden heeft.
Het proces tegen Bakker vloeit
voort uit het faillissement van zijn
PTL-imperium in 1987, hetgeen
weer het gevolg was van Bakkers
gedwongen vertrek bij het station
na de onthulling dat de tv-domi-
nee in 1980 een affaire had gehad
met een secretaresse, Jessica
Hahn, en haar zwijggeld had be
taald.
Overigens heeft niet alleen PTL
grote schade geleden door het ge
schonden imago van de Bakkers
(Tammy bleek ophaar beurt
zwaar verslaafd aan pillen en
drank); talloze christelijke orga
nisaties hebben met een enorme
teruggang in de inkomsten te ma
ken gehad.
Rk vrijwilligers
Het aantal vrijwilligers in de
Rooms-Katholieke Kerk is sinds
1977 met ruim 40 procent geste
gen. In 1987 waren er 330.000 ac
tieve vrijwilligers werkzaam in de
parochies, 100.000 meer dan in
1977. Dit blijkt uit een onderzoek
van het instituut voor sociaal-we
tenschappelijk onderzoek KAS-
KI.
Steeds meer vrijwilligers gaan
bovendien meer dan één functie
vervullen, zo signaleren de onder
zoekers. Hierbij moet gedacht
worden aan allerlei vormen van
kerkelijk werk, variërend van
pastoraat en catechese tot en met
voorbereiding van de eredienst.
Ongeveer de helft van de vrijwilli
gers is betrokken bij voorberei
ding en uitvoering van de liturgie.
De vrouwen zijn in het corps
van vrijwilligers in de meerder
heid (60 procent). In kerk- en pa
rochiebesturen zijn zij echter nog
steeds ondervertegenwoordigd,
hoewel er sinds 1977 sprake is van
toename. Het zijn uitsluitend
vrouwen die de kerkgebouwen
schoonhouden, aldus de onder
zoekers, die de rol van de vrouwe
lijke vrijwilliger als traditioneel
omschrijven. Zij zijn veelal be
trokken bij werk dat is gericht op
kinderen, zieken en ouderen.
De 'harde kern van het paro
chiële vrijwilligerswerk' is te vin
den in de leeftijdsgroep van 40 tot
60 jaar. Deze groep is niet alleen
het grootst (ruim 35 procent),
maar is bovendien werkzaam op
alle taakgebieden.
Oekrainse kerk
Paus Johannes Paulus II heeft
de regering van de Sovjetunie en
de Russisch-Orthodoxe Kerk op
geroepen de Oekrains-Katholieke
Kerk te legaliseren.
Zonder erkenning van deze
kerk, die in 1946 door Stalin werd
gedwongen op te gaan in de Rus
sisch-Orthodoxe Kerk, is het de
mocratiseringsproces in de Sov
jetunie niet volledig, zo zei de
paus gisteren tijdens een audiën
tie voor Oekrains-Katholieke bis
schoppen in ballingschap. Be
schuldigingen aan het adres van
Oekrainse geestelijken dragen
niet bij aan de voortgang van de
hervormingen.
Aan "de verantwoordelijke lei
ders van de oosterse zusterkerk"
vroeg de paus de "vooroordelen"
te overwinnen en "de katholieke
broeders in nood te helpen". Die
hulp is op humanitaire en morele
gronden noodzakelijk, maar
wordt volgens de paus ook door
het Evangelie geëist.
De Oekrains-Katholieke Kerk,
die met Rome is verbonden maar
de orthodoxe liturgie viert, telt
naar schatting 5 miljoen leden. De
Russisch-Orthodoxe Kerk ont
kent het bestaan van de onder
grondse kerk.
Haagse Schouwkerk. Deze
zomer bestond het kerkje aan de
Rijndijk in Leiden, bekend als de
Haagse Schouwkerk, precies
veertig jaar en dit feit zal zondag
worden gevierd met een feestelij
ke eucharistievering die per uit
zondering om elf uur begint (de
dienst in de SoW-kerk begint
daarom om negen uur). Aan de
viering wordt medewerking ver
leend door het Gemengde Koor
en het jongerenkoor Dabar.
Ter gelegenheid van dit feest
zal er in de kerk ook het een en an
der aangepast en vernieuwd wor
den. Met name het priesterkoor
zal vergroot worden en opnieuw
bekleed. En ook de missionaris
sen uit de parochie worden be
dacht. Om deze zaken te kunnen
bekostigen werden vorige maand
een rommelmarkt en sponsor
loop georganiseerd.
Automatisering. Het bestuur
van de gereformeerde synode
heeft het groene licht gegeven
voor de ontwikkeling van een
standaard-automatiseringspak
ket voor de plaatselijke kerkelij
ke administratie. Tot dit moment
moet elke kerk zelf steeds het
wiel uitvinden.
Beroepen
Hervormde Kerk: beroepen als
geestelijk verzorger van de peni-
tentiare inrichting te Sittard G. H.
J. Gerelings te Heerlen, als staf
docent aan het .seminarium te
Doorn drs. C. H. W. Waardenburg
te Gorssel-Epse; aangenomen
naar Breukelen mw. F. Hemrica
kand. Amsterdam, naar Zoeter-
meer A. Van Vuuren Alblasser-
dam.
Geref. Kerken vrijgemaakt: be
roepen te Avereest-Dedemsvaart
P. W. van de Kamp Assen.
