Als tv kan troosten
is dat meegenomen9
Hielprik en balletjestest
IKON maakte van Wim Koole een strijdlustiger mens
door Barbara Thiel, arts
ZATERDAG 30 SEPTEMBER 1989
EXTRA
PAGINA 35
Wim Koole: "Ik heb een diep vertrouwen in het gezonde verstand van mensen. Dat ze uiteindelijk gaan balen van banaliteiten, zich erbij
gaan vervelen". (foto gpd>
Bij de IKON is de tijd van de gods
dienstige waterstanden en de kerke
lijke postduivenberichten ruim
schoots voorbij. De kritiek van direc
teur Wim J. Koole op de tinnen sol
daatjes-mentaliteit van de kerken is
niet mals geweest. Op 1 november
neemt hij afscheid, na 27 jaar, en is er
tijd voor zijn proefschrift over de
troostende werking van televisie. "Ik
hoop dat ik daar niet opnieuw een ob
sessie van maak".
door Patricia van der Zalm
Verheugd en zenuwachtig beziet IKON-
directeur Wim J. Koole (60) zijn nade
rend afscheid van de weerbarstige om
roep. Hij is verheugd over zijn vervroeg
de uittreding per 1 november omdat
daarmee een einde komt aan de scha
duwkant van zijn passie voor televisie:
de obsessie. Bovendien wil hij vaker
naar de bioscoop, hij wil meer boeken le
zen. En meer kranten.
Zenuwachtig is hij, omdat hij weet dat
het hele sociale patroon bij de omroepen
erg kortademig is. "Ik ben benieuwd hoe
erg ik het zal missen dat niemand me
meer vraagt wat ik van een nieuw pro
gramma vind. Ik vrees het witte papier
dat ik nu helemaal alleen moet gaan be
schrijven".
Hij zet radicaal een punt achter zijn
werkzaamheden als directeur. "Letter
lijk. Ik ga met Marie, mijn vrouw, een
halfjaar naar Frankrijk. Daar werk ik aan
mijn dissertatie over tv kijken als troost.
Ik twijfel zelfs nog of ik een Nederlands
dagblad neem. Ik ben van plan me erg af
te sluiten: alleen 's zaterdags naar het
dorp voor boodschappen. Misschien
denk ik vrijdagavond wel: heerlijk, mor
gen naar de kiosk, kranten kopen, Le
Monde!".
Vier kruizen
In de werkkamer van Wim Koole, een al
legaartje van mooie kunst en een tikje
morsige meubels, valt het oog van de be
zoeker onontkoombaar op een collage
van de Arnhemse kunstenaar Marius van
Beek. Vier prominente kruizen waarop
de namen van Koos Koster, Joop Wil-
lemse, Hans ter Laag en Jan Kuiper, de
IKON-medewerkers die in 1982 in El Sal
vador werden vermoord. 'In bewonde
ring voor Koos Koster en zijn vrienden,
gefusilleerd in El Salvador op 17 maart
1982. Fue su ultima primavera', luidt de
bijbehorende tekst (Het was zijn laatste
lente). De bewuste datum heeft in de ziel
van Koole een pijnlijk spoor getrokken.
Hij houdt die herinnering levend.
Wim Koole zit snel op zijn praatstoel.
Zalvend kun je zijn spreekstijl niet noe
men, wel breedsprakig. Op gloedvolle
momenten maakt hij weidse armgeba
ren. Filosofieën borrelen bij hem op naar
aanleiding van de tekst van J.H. Leo
pold, ingelijst bij hem aan de muur. Men
zoekt zich en men raakt elkander kwijt,
men volgt met vreugde en ontvlucht in
spijt, men twist en ruziet en is ontevre
den, en weer verzoend en alles zonder re
den.
"Ik vind dat zo mooi, die paradoxen",
zegt hij. "Soms zijn tegenstellingen erg
zinvol. Er is geen verzoening zonder con
flict. Die weerbarstige tegenstrijdighe
den van het bestaan boeien me. Omdat ik
zo'n braaf type ben streef ik naar weer
barstigheid. Diepzinnig begin hè?".
Het idee voor het proefschrift over televi
sie als troost ontstond na de moord op de
vier IKON-journalisten. De theoloog
Koole is van mening dat televisie emotio
nele kracht heeft, dat huilen en lachen er
dicht bij elkaar kunnen liggen. Hij is er
vooral in geïnteresseerd hoe je die kracht
zo zuiver en integer mogelijk kunt ge
bruiken. Zijn streven is nooit geweest de
mensen aan het huilen te krijgen. Wel wil
hij laten voelen dat ze niet alleen zijn. In
een recent interview zegt hij daarover:
"Onze klassieke middelen om elkaar te
troosten zijn ondermijnd en verschraald.
Tv kan nooit een vervanging zijn van het
persoonlijke gesprek, maar kan er wel
aan meewerken dat iemand ontdekt hoe
nodig en waardevol het kan zijn om een
ander mens in zijn omgeving bij zijn zor
gen te betrekken".
Energie
De tv als hulpverlener, is dat niet een
schrale troost? Sjabloon-achtig, ver weg
van het 'echte' leven? Koole: "Tv heeft
kracht doordat het een menselijke maat
heeft, één op één. Je bent onder elkaar,
het is een vluchtig en tegelijk intiem me
dium dat veel kan losmaken. Maar We
zijn altijd erg terughoudend geweest om
na programma's nummers voor telefo
nische nazorg te laten zien. Soms ont
kom je er niet aan, als net gaat om oorlog
of problemen van leven en dood. Je kunt
in verhouding maar een heel klein groep
je kijkers helpen. Bovendien bestaat het
gevaar dat je minder kritisch wordt ten
aanzien van een programma. Wij willen
de kijkers zelfvertrouwen geven om hun
verdriet, hun problemen zelf uit te vech
ten. Laten zien dat het de mensen in de
documentaire tenslotte óók is gelukt, kij
kers de moed geven over oplossingen na
te denken en er op eigen kracht uit te ko
men. Leed kan ook energie geven".
Hij noemt als voorbeeld de Australische
documentaire, een paar jaar geleden uit
gezonden onder de titel 'Sommige ba
by's gaan dood'. De ouders gaan daarin
nogal ver met afscheid nemen van hun
overleden baby, geven het dode kind een
naam, wiegen het, baren het dagenlang
op in de kamer, geven hun andere kinde
ren de kans om uitgebreid afscheid te ne
men. Wim Koole zat die nacht zelf aan de
telefoon. "Bij de dood van een baby zeg
gen mensen: dan neem je toch een nieuw
kindje? Hoeveel kijkers geen spijt had
den: had ik het maar een naam gegeven.
Had ik maar een foto. Zo'n documentaire
kan mensen op ideeën brengen".
Zo werkte dat ook bij hem toen hij na de
moord op vier van zijn medewerkers in
een zware depressie raakte. Alles kreeg
een rouwrandje. Op tv zag hij een psychi
ater die hij later om hulp vroeg. "De ont
kerkelijking heeft veel mensen bevrijd
van een last, maar heeft ze ook veel afge
nomen. Er is geen gemeenschappelijke
taal meer. Vroeger wist je: een rouwband
betekent het verlies van een dierbare. Er
blijkt nu zo veel verlegenheid te zijn, er
zijn zo veel remmingen om verdriet met
elkaar te delen. Als tv daarbij kan helpen
is dat prachtig. Troost is vpor mij: op
luchting met een stukje inzicht om uit
een impasse te komen".
Dorpspomp
Koole ziet televisie voor de groeiende
groep alleenstaanden zelfs een beetje als
huisgenoot, als de veredelde dorpspomp
waar je nieuwtjes hoort, ervaringen uit-
wisselt en op ideeën wordt gebracht.
"Als dorpsgenoot bij de pomp moet je
ook in hoge mate je eigen keuzes maken
en conclusies trekken. Er wordt, net als
bij televisie, een groot beroep gedaan op
het geweten, het gevoel. Logisch dat
mensen dat soms vermoeiend vinden en
Verreweg de meeste kinderen in ons land
worden sedert hun geboorte regelmatig
begeleid en onderzocht op het consultatie
bureau. Een. belangrijk onderdeel van
deze begeleiding is het opsporen van aan
geboren afwijkingen. Vier onderzoeken
die bij alle kinderen worden verricht zal
ik in deze en de volgende aflevering be
spreken: de hielprik, onderzoek van heu
pen en balletjes, en de gehoortest.
Alle kinderen van een week oud worden
via de zogeheten 'hielprik' nagekeken op
twee aangeboren stofwisselingsziekten
die bij vroege ontdekking goed te behan
delen zijn. Die 'screening' van alle kinde
ren is duur, maar toch nog goedkoper
dan de behandeling van enkele kinderen
waarbij de ziekte te laat wordt ontdekt.
De eerste ziekte heet PKU. oftewel phe-
nylketonurie. PKU komt bij 1 op 16.000
kinderen voor; het is een erfelijke ziekte,
waarbij er iets mis is met de eiwitstofwis
seling. Eiwitten zijn opgebouwd uit
bouwstenen, z.g. aminozuren, waarvan
er enkele tientallen verschillende zijn.
Een daarvan, fenylalanine, kan bij PKU
niet verwerkt worden en stapelt zich in
het lichaam op. Gevolg is een ernstige
zwakzinnigheid.
Als deze ziekte direct na de geboorte
wordt ontdekt kan het kind worden be
handeld met een dieetdat het bewuste
aminozuur niet bevat. Dat is weliswaar
een voor kind en gezin ingrijpende be
handeling, maar het kind kan zich daar
mee volkomen normaal ontwikkelen, en
het dieet hoeft niet levenslang te worden
volgehouden.
De andere ziekte heet congenitale hypo-
thyreodie (CHT), in het Nederlands: on
voldoende werking van de schildklier.
daardoor neigen naar ontspanning. Kijk
naar mezelf: ik ben dol op comedy-se
ries. 'Golden girls', 'Family ties',
'Cheers'. Die maken op komische, aange
dikte wijze dingen duidelijk".
Terug naar het begin. Het inlevingsver
mogen, de tolerantie en het open oog
voor anderen lopen als rode draad door
de interviews met Koole. Een beminne
lijk mens. Gelukkige jeugd in een groot
gezin in Zeeland, studie theologie, acht
jaar protestants-christelijk jongeren
werk, in 1963 directeur Ikor. Die neiging
tot bezinning, hulp geven, moet ergens
vandaan komen.
Het 'warme nest' waarin Wim Koole op
groeide noemt hij 'immens belangrijk'.
"Ik heb eigenlijk pas kort geleden ont
dekt hoe belangrijk. En daarbij groeiden
we niet bang, maar onbevangen op met
de kerk. Het was een zondags uitje. De
dominee was een verschijning die met
respect en sympathie werd bejegend".
De wijkpredikant in Middelburg en me
neer Simons van de Nederlandse Televi
sie Stichting (NTS) zetten hem vervol
gens op een spoor. Wim wilde na het
gymnasium journalist worden, maar
volgde het advies van de predikant op:
Deze afwijking kan een aantal verschil
lende oorzaken hebben, maar de gevol
gen zijn altijd dezelfde: geestelijke ach
terstand en lichamelijke verschijnselen
als gestoorde groei, slapheid en sufheid.
CHT komt voor bij ongeveer één op 3.000
kinderen. De behandeling van deze ziek
te bestaat uit het toedienen van het ont
brekende schildklierhormoon. Dat moet
vaak levenslang gebeuren, maar soms
blijkt de schildklierfunctie zich na enige
tijd te herstellen. Ook deze kinderen kun
nen zich normaal ontwikkelen.
De hielprik gebeurt in het algemeen op de
zesde tot achtste dag na de geboorte. Het
mag niet te laat gebeuren - omdat eventu
ele behandeling zo vroeg mogelijk moet
beginnen en omdat er meestal nog na
der onderzoek nodig is - maar ook niet te
vroeg, omdat met name PKU pas na een
paar dagen in het bloed te vinden is, na
melijk als het kind voeding heeft gehad.
Zoals alle testen is ook deze hielprik niet
volmaakt. De uitslag van PKU kan 'du
bieus' zijn en moet dan herhaald worden,
een positieve uitslag wijst niet altijd op
PKU, en na onderzoek kan blijken dat er
niets aan de hand is. De ouders zijn dan
natuurlijk wel een tijd ernstig ongerust
geweest. Bij CHT is de kans op zo'n onte
recht positieve uitslag nog groter, deels
omdat bij te vroeg geboren kinderen de
schildklier vaak tijdelijk wat traag
werkt.
Een tweede test, waaraan alleen jonge
tjes direct na hun geboorte worden on
derworpen, is het onderzoek op de aan
wezigheid van beide balletjes in de bal
zak. Reden hiervan is het betrekkelijk
veel (bij ongeveer twee procent) voorko
men van een niet ingedaald balletje, en
ga nou theologie studeren, dat is nooit
weg en je hoeft er niet eens voor te blij
ven geloven. Na het kandidaatsexamen
volgde een tweede 'opstandige' fase. Hij
schreef zich in 1953 in op een regiecursus
bij de NTS. Baas Simons zei hem: 'Maak
je studie nou af, dan komt het wel goed
met jou'.
"Volgzame aard", zegt Koole daar la
chend over. "Nee, het was eerder omdat
ik geen alternatief had. Bij de IKON ben
ik allesbehalve volgzaam. Ik heb de onaf
hankelijkheid moeten veroveren door
harde strijd met de kerken en de kij
kers".
Goeie pers
Er zijn jaren geweest waarin Koole door
IKON-sympathisanten werd gewaar
schuwd: hou je winkel in de gaten, je op
drachtgevers zijn ontevreden, er is geen
politieke lobby, geen ledenorganisatie,
de omroepen zien jullie liever gaan dan
komen, de kijkdichtheid is gering. "De
enige concessie had kunnen zijn om van
de IKON een ledenorganisatie te maken.
Onmogelijk, omdat IKON de stem van
de kerken vrij, onafhankelijk en onver-
de noodzaak om daar iets aan te doen. De
ballen worden aangelegd achter-boven
in de buikholte, in de buurt van de nie
ren. Inde zevende maand van de zwan
gerschap zijn ze onderin de buik aange
land, en dalen ze via een kanaaltje in de
lies - het 'lieska naal' - af in de balzak. Het
kanaal sluit zich daarna, en de bal blijft
opgesloten in de balzak achter.
In deze procedure kan makkelijk iets fout
gaan. Als bijvoorbeeld het lieskanaal
zich niet sluit, kan later de inhoud van de
buik ook naar beneden komen: een lies
breuk. Als een liesbreuk niet vanzelf ver
dwijnt moet deze altijd geopereerd wor
den, wat overigens alleen bestaat uit het
dichtmaken van het kanaaltje.
Iets anders is dat het afdalen van een bal
kan misgaan. Bij te vroeg geboren kinde
ren komt het vrij veel voordat de inda-
ling nog niet is voltooid, en dan gebeurt
het in de eerste levensmaanden. Ook bij
op tijd geboren jongens kan de indaling
in het eerste jaar of zelfs nog daarna af
gemaakt worden. Na twee jaar zijn nog
bij 7 op de 1000 jongens één of beide bal
len niet ingedaald.
De bal kan echter ook definitief blijven
steken of een verkeerde weg inslaan. De
bal is dan soms te vinden in de lies of- zel
den ergens bij bovenbeen of buik, maar
hij kan ook onvindbaar zijn, dus nog in
de buikholte liggen of zelfs helemaal niet
zijn aangelegd.
Meestal gaat het om één bal, soms zijn ze
beide niet op hun plaats. De oorzaak van
zo'n fout is niet bekend. De gevolgen zijn
vooral van belang voor de vruchtbaar
heid later: een niet-ingedaalde bal pro
duceert geen zaadcellen, waarschijnlijk
door een te hoge temperatuur: in de bal
zak is het kouder.
veerd uit, niet beperkt door leden of de
angst voor ledenverlies. Ik zei daar dus
altijd één ding op terug: we hebben een
goeie pers. En tegen de kerken zeiden
we: we zijn er namens jullie maar niet
voor jullie. Ik ben er in elk geval strijd
lustiger door geworden".
Dan schiet hem te binnen dat hij eens er
gens las dat dat een eigenschap van
Zeeuwse boeren is: respect voor notabe
len (de predikant en Simons), maar
vechtlust als hem eenmaal iets is toever
trouwd. "Mijn erf, mijn vak, ik verdedig
mijn winkel tegen zaken die ik onzinnig
en niet-professioneel vind. Ik ben heel
vriendelijk, maar wel strijdvaardig en ge
passioneerd in zaken waarin ik geloof'.
Eén van die zaken is dat de kerk door
haar dogmatisme, haar vaststaande
denkbeelden over abortus en euthana
sie, veel mensen tegen zich in het harnas
heeft gejaagd. Ooit zei hij dat de kerken
veel te weinig inspelen op de vragen van
de mensen. Dat ze doodsbenauwd zijn
dat hun leerstellingen als tinnen sol
daatjes omver worden gekegeld.
Koole: "Ik heb daar rancune over gehad.
Binnen de kerkelijke gemeenschap is
veel te weinig ruimte om oprecht, dat wil
Maar ook is er in een niet-ingedaalde bal
een vergrote maar nog steeds kleine)
kans op het ontstaan van kanker. Deze
beide gevolgen maken behandeling nood
zakelijk, maar hoe en wanneer -dat is
nog omstreden, en bovendien afhankelijk
van onder meer de plaats van de testikel.
Een van de moeilijkheden daarbij is dat
het vaststellen van de indaling nog niet
zo eenvoudig is. De balletjes kunnen na
melijk door een spiertje uit de balzak om
hoog worden getrokken (als reactie op
aanraking, kou of spanning) en ze lijken
dan onvolledig ingedaald. Deze z.g. 're-
tractiele' testis is echter volkomen nor
maal en moet zeker niet behandeld wor
den.
Het onderzoek moet daarom altijd rustig
en in een warme omgeving gebeuren, en
ook dan nóg kan er een misverstand ont
staan. In de eerste levensmaanden is deze
reflex nog niet zo sterk, na een halfjaar
wel. Daarom is het van belang dat zo
vroeg mogelijk, en liefst al bij de geboor
te, ergens wordt geregistreerd dat de bal
len zijn ingedaald - er wordt in dit op
zeggen met twijfels, met onzekerheden,
te praten over menselijke ervaringen. Ik
wil meer uitdaging, zeg voortdurend:
wees niet zo bang om de rafels, de weer
barstigheid, de bitterheid van het mense
lijk bestaan te laten zien. Maar nee, de
kerk roept al 'verzoening' voordat duide
lijk is dat er een conflict bestaat. De kerk
heeft veel meer kans als ze de preekcul
tuur eens aanvult met een open kijk op
wat er werkelijk leeft".
Lachend: "Géén godsdienstige water
standen. Geen kerkelijke postduivenbe
richten meer. Wel weerbarstigheid".
Passie
Medewerkers zijn over het algemeen
nogal lovend over Wim Koole. Hij zou
een meerwaarde aan de programma's ge
ven, hij zou feilloos weten te taxeren
waar kwaliteit zit, een programma zou er
altijd beter van worden als hij zich ermee
bemoeit. Vanwaar die gave? "Ik noem
het een passie. Ik heb altijd erg behoefte
gehad aan een vak. een ambacht. Eén
van de redenen dat ik moeite had met do
minee worden. De montagetafel, het ge
luid, de camera, ik heb het allemaal ge
daan en dat gaf enorme voldoening. La
ter heb ik dat drastisch afgesneden. Een
programma-directeur mag niet concur
reren met programma-makers. Ik moet
bluntly kunnen zeggen: je programma
deugt niet, zonder dat er wordt gezegd:
hij had het zelf willen maken. Ik ben een
echt kijkdier. Ik ben bij nieuwe program
ma's de eerste kijker. Met hartstocht. Al
tijd geweest. Zo is het".
"Het vak heeft me ontwikkeld", zegt hij.
"Ook persoonlijk. Het heeft me meer
mens gemaakt. Het is een van die geluk
zalige werkkringen waarin je hobby en
werk samenvallen. Ik ben een gepassio
neerd, absorberend type. Dat is gevaar
lijk voor je privé-leven. Ik had graag
meer meegemaakt met m'n gezin, we
hebben twee jongens. Te laat, ja. Daar
heb ik spijt van. Je kunt allerlei dingen
inhalen, maar niet de jeugd van je kinde
ren. Ik ben wel eens jaloers op de genera
tie jonge vaders van nu, hoe ze de jeugd
van hun kinderen van dichtbij meema
ken. Een mannenleven kan nu toch veel
veelzijdiger zijn dan vroeger? Een vrou
wenleven ook, ja".
Wim Koole heeft zijn opvolger, de jurist
Geerten van Empel (37), het afgelopen
jaar zelf ingewerkt. Diens staat van
dienst, docent handelsrecht aan de
Rijksuniversiteit Groningen, gemeente
raadslid D66, voorzitter van de commis
sie culturele zaken en van Noordelijk
Theater De Voorziening, neigt naar het
zakelijke.
"Klopt", zegt Wim Koole. "Ik vind dat
voor de toekomst heel belangrijk. Bij mij
is het begonnen als hobby, maar die tijd
is voorgoed voorbij. Management en
overtuigingskracht, daar komt het in de
toekomst op aan. De positie van de
IKON is niet waterdicht dus iemand
moet letten op de wettelijke aspecten.
Wat dat betreft valt het afscheid me niet
Commercie
De IKON als kleintje tussen de omroep-
giganten, als ernstig ventje op kniehoog
te van de in aantocht zijnde commerciële
omroepen. Bang? "Ik heb een diep ver
trouwen in het gezonde verstand van
mensen. Dat ze uiteindelijk gaan balen
van banaliteiten, zich erbij gaan verve
len. In dat opzicht zou commerciële tele
visie een gunstig effect kunnen hebben
op de kleintjes".
Koole heeft daarbij het Italiaanse voor
beeld voor ogen. "Zes jaar geleden ont
stond er verbijstering over de toenemen
de banaliteit van de commerciële tv in
Italië. De RAI (Italiaanse omroep) ging
volledig plat, er was een totale leegloop
naar de commercie. In de leegte die toen
ontstond was plaats voor nieuw, jong ta
lent. Van lieverlede won de RAI daar
door publiek terug. Een soort tweede
jeugd".
zicht gepleit voor landelijke invoering
van een 'ballenkaartje'. Door gebrekkige
registratie worden waarschijnlijk veel
jongetjes onterecht behandeld.
De behandeling is nog omstreden. Als de
bal bijna op zijn plaats is, wordt wel ge
probeerd met hormonen de resterende in
daling te stimuleren. Velen zijn echter
van mening dat alleen een operatie zin
heeft. Daarbij wordt de zaadleider losge
maakt om lengte te krijgen en de bal
wordt in de balzak vastgehecht.
Over het tijdstip van behandelen is men
het niet helemaal eens. Bij zeer vroege be
handeling, in het tweede levensjaar, zou
mogelijk de vruchtbaarheid beteren de
kans op kanker kleiner zijn, hoewel met
name dat laatste nog niet geheel zeker is.
Op die jonge leeftijd is de operatie echter
moeilijk, en een opname is voor het kind
erg ingrijpend - vandaar dat meestal
wordt gewacht totdat het kind alles beter
kan begrijpen en verwerken.
De volgende aflevering gaat over onder
zoek van de heupjes en de gehoortest.
